zama muharebesi

• mö 19 ekim 202 tarihinde ikinci pön savaşı'nın belirleyici muharebedir.
  
  scipio africanus komutasındaki roma cumhuriyeti ordusu, hannibal barca komutasındaki kartaca ordusunu yenmiştir. yenilginin hemen ardından kartaca senatosu barış için talepte bulunmuş ve 17 yıl süren ıı. pön savaşı sona ermiştir.
  
  savaşın öncesi
  büyük çoğunluğu italya topraklarında olmak üzere yaklaşık yirmi yıl boyunca sürekli zaferler kazanan kartacalı komutan hannibal barca italya’nın güneyine sıkışmış durumdadır. gaius claudius nero’nun kazandığı roma zaferiyle beraber hannibal’in kardeşi hasdrubal barca öldürülmüş, hannibal’ın destek kuvvet umutları da sona ermiştir. hannibal şimdi tüm güney italya’da roma’nın uyguladığı ve ordusunun erzaksız kalması için her şeyi yakma politikası sonucu zor durumdadır. italya’ya muzaffer bir komutan olarak giren hannibal; ticinus, trebia, trasimene gölü ve son olarak cannae’de yenmiş, son savaşta roma ordusunun en iyi birlikleri tamamen ortadan kaldırılmıştır. hannibal bu zaferleri sonucunda italyan şehirlerinin roma boyunduruğuna karşı isyan edip kendisinin yanında yer alacağını ummuş ancak bunun tersi olmuştur. italyan şehir devletleri roma öncülüğünde birleşip güç birliği yapmıştır.
  
  hispania’daki başarılı seferinden sonra romalı komutan scipio savaşı kartaca topraklarına (bugünkü tunus) götürmeyi önermiştir. senato’nun muhalefetine rağmen roma halkının desteğini arkasına alan scipio işgale hazırlanır. ilk başta dikkatli hareket eden scipio ordusunu kartaca karşıtı yerel kabilelerle güçlendirdi. numidyalıların şefi olan kartaca yanlısı syphax’ın yerine masinissa geçince scipio bu belirleyici savaşa başlama fırsatının geldiğini düşünür. korkuya kapılan kartaca senatosu scipio’ya barış teklifiyle gider. bu öneriye göre kartaca, afrika’daki topraklarını koruyacaktır ama denizaşırı kolonilerini kaybedecektir. masinissa ise topraklarını afrika’da genişletebilecektir. ayrıca kartaca, donanmasını küçültecek ve savaş tazminatı ödeyecektir. romalı senatörler anlaşmayı onaylarlar fakat bu sıralarda kartaca tunus körfezinde mahsur kalan bir roma donanmasını ve büyük erzak yükünü ele geçirir. ayrıca kartaca senatosunca italya'dan kartaca'ya geri çağrılan hannibal ordusuyla beraber geri dönmüştür. ele geçirilen erzak ve hanibal’ın geri dönmesiyle beraber güçlenen kartaca barış anlaşmasından vazgeçer. savaş tekrar başlar.
  
  savaş
  hannibal’in ordusu 50.000 piyade, 80 savaş fili, 4.000 süvariden oluşurken; scipio’nun ordusu ise 34.000 piyade ve 8.700 süvariden oluşuyordu. savaş deneyimi az olan süvarilerini kenarlara yerleştiren hannibal piyadelerini savaş fillerinin arkasında olacak ve üç sıra oluşturacak şekilde yerleştirmişti. ilk sırada galya, ligurya ve balear adalarından savaşçılarını, ikinci sıraya kartacalı ve libyalıları, en son sıraya da italya’da savaşmış deneyimli askerlerini yerleştirmişti. hanibal scipio’nun daha önce uyguladığı çevirme taktiğine karşı deneyimli savaşçılarını en geride bırakmıştı.hanibal savaş fillerinin ve askerlerinin derinlemesine yerleşmesi sayesinde ilk roma hücumunu karşılayabileceğini düşünüyor, bu ilk saldırı atlatıldıktan sonra diğer hatlardaki savaşçılarının kolay bir zafer kazanacağını planlıyordu.
  
  savaşın başında düşmanına göre daha üstün olan roma süvarisi kartaca süvarisini ezerek savaşın dışında bıraktı. hannibal’in elinde süvari kalmamıştır. ayrıca hannibal’in ilk iki sıra askerleri disiplinli ve birlikte hareket eden roma askerleri karşısında dayanamaz ve çöker. hannibal’in savaş fillerine karşı ise scipio bir taktik geliştirir. hannibal alp dağlarını aşan deneyimli savaş fillerinin hepsini italya’da kaybetmiş, ordusundaki filleri afrika’dan sağlamıştır. scipio fillerin sadece ileriye doğru saldırabileceğini bilerek buna göre askerlerinin safları arasında fillerin geçebileceği geniş boşluklar bırakır. gerçekten de savaş sırasında filler bu boşluklardan geçerek romalı askerlere zarar veremeden giderler ve arkadan avlanırlar. (hatta fillerden bazıları korkup kartaca saflarına doğru kaçmış ve önüne çıkanı ezmiştir)
  
  hannibal’in kuvvetleri bütün bunlara rağmen başabaş savaşmış ve romalılar en deneyimli kartacalılarla karşılaşınca savaş uzun süre çok kanlı bir şekilde yenen taraf belli olmaksızın sürmüştür. savaşın bir anında hanibal zafere daha yakınken scipio ordusunu ileriye atılarak tekrar toplamış ve hannibal’in birliklerine arkadan süvarilerle saldırarak dağıtmıştır. kartaca hatları çökmüş ve yıllardır yenilmeyen hannibal yenilmiştir. böylece kartaca’nın tüm askeri gücü sona ermiş olur. savaşta hannibal 20.000’den çok asker kaybetmiş, 11.000 askeri yaralanmış, 15.000 askeri de esir alınmıştır. romalıların kayıpları ise 1.500 ölü ve 5.000 yaralı olarak belirtilse de bu rakamları veren başta polybius olmak üzere romalı tarihçilerin anlatımları yanlıdır.
  
  sonuç
  scipio’nun zama’daki zaferinden sonra savaş, kartaca senatosunun ateşkes önerisiyle sona erer. ı. pön savaşını sona erdiren barış anlaşmasının aksine kartaca’ya dayatılan barış koşulları o kadar ağırdı ki kartaca bir daha roma’ya karşı koyabilecek bir askeri güç olamaz. 70 yıl sonra roma'ya karşı ııı. pön savaşına girişildiğinde kartacalılar roma’nın müttefiği masinissa’yı bile yenemeyip kartaca şehrine çekilecek, uzun bir muhasaradan sonra şehir düşecek ve taş taş üstünde kalmayacak şekilde yerle bir edilecektir.
  
  kaynak
• cato denen dallamanın roma senatosunda incir de incir diye kafa zikmesi sonucu, kartaca'nın ebesininkini görmesine neden olmuştur bu savaş.
  
  tabii hannibal'ın italya seferine destek vermeyen kartacalı yetkili abilerin de katkısı vardır.
• hannibal henüz italya'daki varlığını korurken scipio'nun savaşı afrika'ya, kartaca'nin kalbine taşımak istemesiyle vuku bulan, sonucunda kartaca'nin bir daha asla eski gücüne kavusamayacagi roma'ninsa batı akdeniz'in rakipsiz süper gücüne dönüştüğü savaş olmuştur.
  
  hannibal on yıldan uzun süren italya seferinde roma'ya defalarca üstün gelse de hiç bir zaman roma başkentine yurumemis roma'nin da bir süre sonra lejyonlarini hannibal'in üstüne yollayıp helak olmaktansa onu yakindan takip edip uzun süreli yıpratma savaşına zorlaması ile savaş durağan bir hale gelmişti.
  
  sayısız lejyon ve general hannibal ve ordusunu imha etme uğruna yitirildikten sonra senato hannibal'in ikmal hatlarını kesmek ve ispanya'yi ele geçirmek için fazla deneyimi olmayan scipio'yu görevlendirdi. scipio'nun hiç bir generalin istemedigi bu göreve hevesli olmasında muhtemelen önceki yıllarda kartacalilarin scipio'nun babasını ve amcasını öldürmesi ve kanli cannae muharebesi scipio'nun da ölümden dönmüş olması etkili olmuştur.
  
  scipio ispanya seferinde bir dizi muharebede başarılı olup kartacalilari bu ülkeden temizledikten sonra sıra afrika'ya geldi. afrika'ya çıkar çıkmaz vakit kaybetmeden utica'yi kuşattı ve şehri ele geçirdi. kuşatmadan sonra kartacalilar derhal hannibal'i yardıma çağırdılar. hannibal italya'nın güneyinde elinde kalan ordusundaki at ve yük hayvanlarını romalıların işine yaramamasi için katlettikten ve italya'da silah altına aldığı yerel askerleri terhis ettikten sonra gemilere binip afrika'ya döndü.
  
  scipio utica'yi ele geçirdikten sonra binlerce numidyali süvariyi ordusuna kattı, bu şekilde ikinci pön savaşı süresince süvari yönünden roma kartacalilara karşı ilk kez üstün duruma geldi. hannibal ise italya'dan döndükten sonra ihtiyaç duyduğu orduyu kuracak ve eğitecek vakit bulamadığı için kartacalilara ek olarak bir kısım ispanyali ve libyalı paralı askerlerine bel bağlamak zorunda kaldı.
  
  savaştan önce hannibal'in talebiyle iki komutan bir görüşme gerçekleştirdi. bu görüşmede hannibal hasmina bir daha ispanya, sicilya ve sardinya'da hak talep etmemeyi önerdi, bu öneri şüphesiz scipio için hiç bir şey ifade etmiyordu çünkü zama savaşı öncesinde bahsi geçen tüm topraklarda roma kesin hakimiyet kurmuştu. görüşme bir netice alınmadan sonlandı.
  
  savaş scipio'nun ordusunu geniş düzlüğe nizami bir şekilde 3 hat olarak yayması ve üstün suvari birliklerinin düşman süvarilerini savuşturduktan sonra kartaca hatlarının gerisini vurmasiyla kesin olarak roma zaferi ile sonuçlandı. scipio dersine iyi çalıştığı için piyadelerini kartaca fillerinin yapacağı ilk saldırıyı savusturacak şekilde orgutledi ve 80 filin saldırısı roma hatlarında ciddi bir zayiata neden olmadan savusturuldu. savaşın sonunda kartacalilar 20-30 bin kayıp verirken roma'nin kaybı 4 bin civarinda oldu. bu savaşta cannae'de büyük hezimete uğrayıp düzensiz bir şekilde çekilen lejyon bir nevi kartacalilardan intikamını aldı ve adını temize çıkardı. hannibal savas meydanından sağ kurtuldu ve kartaca meclisinde açıkça yenildiklerini ve roma'nin istediği her şartı kabul etmeleri gerektiğini açıkladı.
  
  scipio kartaca'yi tamamen işgal edip yerle bir etmek yerine çok ağır bir tazminat ve kartacanin deniz gücünü hemen hemen sıfıra indiricek bir dizi önlem ile savaşı sonlandırdı. bu savaşın ardından afrika fatihi unvanini alan scipio artık africanus olarak bilinecekti. hannibal içinse ölümüne dek sürecek sürgün hayatı başlayacaktı.
  
  romalılarin heyeti kartaca'yi terk ederken kartaca donanmasının limanda ateşe verilmesi muhtemelen şehir sakinlerini büyük hüzne bogmustur.
  
  kaynak roma'nın büyük düşmanı hannibal patrick n. hunt
• hannibal barca ile scipio africanus arasında geçen ikinci pön savaşının son muharebesi.
  
  çatışmanın başında hannibal kurmaylarına kanatlarda karmaşa çıkarılmasını ve roma süvarilerinin mümkün olduğunca uzağa çekilmesini emreder. bu planın ne kadar başarılı olacağından emin değildir, zira karşısında kendisini iyi tanıyan bir general vardır.
  
  böylece piyade açısından güçlü olan kartaca kuvvetleri kesin bir zafer kazanacaktır.
  
  plan başarılı olur, roma süvarileri savaş alanının çook uzağındadır. hannibal savaşın seyrini değiştiren kararı burada verir. süvariler tarafından kuşatılmaktan çekindiği için elit birliklerden oluşan hattı roma piyadelerinin üzerine sürmez. bu da romalılara zaman kazandırır ve süvariler savaş alanına geri dönerler.
  
  bu muharebe kararsızlığın nelere yol açabileceğinin apaçık göstergesidir.
• romalılar ele geçirip kullanmasın diye afrika'ya götüremeyeceği bütün atları katleden hannibal barca'nın roma serüveni son bulmuş, afrikaya, kartaca'dan gelen çağrı üzerine geri dönmüş(tunus), hayatının üçte birinden fazlasını geçirdiği italya'dan ayrılmıştı. yanında getirdiği ordulara afrika'dan da katılanlarla birlike yarısı acemi erlerden oluşan yaklaşık 40.000 asker topladı.
  
  scipio africanus'un ordusunun sayısını belirlemek amacıyla casuslar gönderdi ancak bu casuslar scipio tarafından yakalandı. scipio bunları öldürmek yerine ordugahını gezdirerek, casusların tam raporla hannibal'ın yanına dönmesini sağladı. bu cüretkar hamlenin amacı, düşmanın zihnine nüfuz etmekdi. nitekim scipio'nun bu hamlesi düşman askeri üzerinde beklenen etkiyi yaptı. diplomatik yönden becerikli olan scipio, bir zamanlar hannibal'in ordusunda bulunan son derece etkili numidya süvarilerini kendi tarafına çekebilmişti. kartaca ordusu ruhen mağlup olmuştu bile.
  
  rivayet edilir ki hannibal savaş öncesi scipio ile görüşmek ister. titus livius, her iki kumandanın da birbirleri karşsında ilk başta donakaldığından, hannibal'in kendisine "ben trasimene ve cannae'de ne isem sen bugün osun" dediğinden bahseder. hannibal anlaşma yolu arasa da scipio anlaşmaya yanaşmadı ve ayrıldılar.
  
  ikinci pön savaşlarına son verecek olan bu savaşta hannibal'ın 80 kadar fil birliği vardı ancak bunların çoğu eğitimsiz ve gençti. ayrıca roma yılların vermiş olduğu tecrübe ile artık fillere karşı nasıl savaşılması gerektiğini öğrenmişti. hannibal da scipio da fillerin korkutulabileceğini biliyordu ancak hannibal'in elinde başka bir seçenek kalmamış, süvari birliği açısından scipio'dan oldukça geri olan çoğunluğu paralı ve acemi askerlere sahip bir orduyu komuta etmek zorundaydı.
  
  scipio fillere karşı bir imha planı tasarladı. roma ordusunu aralarında bir koridor olacak şekilde dizdi. bu boşlukları gizlemek ve filleri de kendilerine çekebilmesi için o boşluklara hafif silahlı askerlerden birer birlik koydu. bu birlikler koridorlara doğru koşacak, filleri kendilerine çekecek ve bu koridorlarda ilerleyen filler ordu hattının gerisinde imha edilecekti. bu sayede hannibal'in filleri işlevsiz kaldı. ayrıca kontrolden çıkan fillerin bir kısmı kendi süvari birliklerine doğru hareket etmeye başlayınca, roma süvarilerinin desteğiyle kartaca süvarileri kaçışmaya başladı. bunu fırsat bilen hannibal ise piyade avantajından faydalanmak üzere piyadeleriyle scipio'nun üzerine yürüdü. ancak ilk hatta konulan paralı askerler roma hattını yaramayınca geri dönüp kaçmaya başladılar. bunun üzerine hannibal deneyimli askerlerinden oluşan üçüncü hattı da acemilerden oluşan ikinci hatta doğru sürünce kargaşa çıktı ve kaçmak isteyen paralı askerler kendi ordusuna saldırmaya başladı.
  
  savaş dizilimi
  
  kanatlardaki süvarileri temizleyen roma süvarileri işlerini bitirince geri dönüp hannibal'in piyadelerine arkadan saldırdı. ironik olan şudur ki hannibal kendi taktiği ile scipio tarafından dört yönden de kuşatılmıştı. bu savaşın taktiği cannae muharebesine çok benzer. scipio, dönemin en iyilerinden birisi olan hannibal'den öğrendikleri ile hannibal'ı yenmeyi başardı. polybios'a göre 20.000 ölü, 20.000 esir olmak üzere kartaca'nın kaybı 40.000 iken scipio'nun kaybı 2.000'dir.
  
  araya alınan kartaca ordusu
  
  tıpkı birinci pön savaşlarında hannibal barca'nın babası hamilcar barca gibi, hannibal da bütün muharebeleri kazanmış ancak tek bir belirleyici muharebeyi kaybettiği için savaşı kaybetmişti ve zama yenilgisi kartaca için sonun başlangıcı oldu. kendisini mağlup eden şeyin roma değil, kartaca'daki hasımları olduğu söylenir. scipio, hannibal'in ülkesinde kalmasına muhtemelen ona saygısından dolayı izin verdi. scipio bu zaferi sonrası afrika fatihi anlamına gelen africanus adını aldı. artık bir ordusu olmasa da hannibal'ın adı bile roma'yı ürkütmeye devam edecekti.
  
  son olarak savaş tazminatı olarak kartaca 10.000 talentum gümüş ödemeyi kabul etti. kadırga sayısı 10'a düşürüldü ve filler roma'ya teslim edildi. günümüz için bunun mali yönünü hesaplayacak olursak;
  
  1 talent(talentum) = 26 kg gümüş
  10.000 talent = 260.000 kg gümüş
  gümüş kg fiyatı = 804 usd
  
  260.000kg x 804usd = 210 milyon usd(yaklaşık) kartaca'yı batıracak bir rakam olmasa da ciddi bir vergi yükünü beraberinde getirmiştir.
• iki stratejik deha hannibal barca ve scipio africanus'u karşı karşıya getiren muharebe. 15 yıldır (mö 218-203) roma cumhuriyeti'ni mahvetmek için italya'da denemediği strateji kalmayan hannibal barca, bu muharebe ile birlikte artık tüm kazanımlarını kaybedecek ve kısa bir süre sonra da memleketinden kaçmak zorunda kalacaktır.
  
  sadece muharebe öncesi yaşanılanlara bakılırsa (mö 205-202) kartaca'nın yani hannibal barca'nın, romalı deha scipio africanus karşısında çok da fark yaratabileceği bir şeyin kalmadığı görülür:
  
  1. hannibal barca; fabian stratejisi, kartaca'nın onu yalnız bırakması ve de kendi hatalarıyla italya'da kapana kısılmıştı. roma senatosu, hannibal barca'nın özellikle mö 205-204 yılları boyunca bruttium'dan ayrılmasını istemiyordu. böylece scipio africanus, afrika'ya ondan önce çıkarak bariz şekilde avantajlı olacaktı. roma böylece, yıllardır iki cepheli savaşta mücadele eden hannibal barca'yı daha da sıkıştırmış olacaktı.
  
  2. ikinci pön savaşı'nı (mö 218-201) ilk kez kartaca topraklarına götürerek italya'nın rahatlaması hedefleniyordu. ayrıca kartacalılar'ın bir bedel ödemesi gerekiyordu. cannae muharebesi'nin intikamını almak isteyen on binlerce romalı asker vardı.
  
  3. scipio africanus, iki yıl sürmesi beklenen afrika seferi için lejyonlarının durumunu yani kalitesini, her şeyden emin olmak isteyen roma senatosu'na ispatlamak zorunda kaldı. lejyonların eğitimini ve disiplinini gören müfettişler/senatörler, zaferin kokusunu almışlardı. yardımcı kuvvetlerle birlikte afrika'ya geçecek olan scipio africanus'un toplam kuvveti 40 bine yakındır. elit birlikleri arasında cannae muharebesi'nde sağ kurtulanlar da vardı ki bunlar tamamen fark yaratıyorlardı.
  
  4. nihayetinde scipio africanus, afrika'da utica yakınlarına çıktığında kendisini engelleyebilecek bir kartaca deniz kuvveti de göremez. rahat bir şekilde utica'ya saldırır sağlam bir üs kurabilmek için. yüzyıllarca denize hakim olmasıyla bilinen kartaca'nın vahim durumu daha nasıl anlatılabilir? üstelik hannibal barca hala italya'da.
  
  görsel
  
  a. scipio africanus, utica'yı ele geçirmeye çalışırken kartaca'nın müttefikleri olan numidialılar'ın da aklını çelmek/yanına çekmek için hannibal barca'nın pek de beceremediği diplomasiyi kullanmaya başladı.
  
  b. scipio africanus'un, afrika'ya çıkmasını engelleyemeyen kartaca senatosu sonunda paralı birliklerden oluşturduğu orduyu yolladı. bu 30 bin kişilik ordu, büyük ova muharebesi'nde resmen doğrandı. özellikle roma tarafına geçmiş olan numidialı süvariler ve onların liderleri massinissa sayesinde bu zafer kazanıldı ( eğer kartaca senatosu, bu 30 bin kişilik orduyu burada harcamayıp hannibal barca'yı, scipio africanus'tan önce kendi topraklarına çıkarabilseydi zama muharebesi'nde, dünya tarihi farklı bir şekilde yazılabilirdi).
  
  5. zama muharebesi'ni etkileyecek en önemli an, muharebenin başlamasına yaklaşık bir yıla kala gerçekleşti: scipio africanus'un, massinissa'yı numidia kralı olarak selamlaması ve başına bir taç koyması. işte hannibal barca'nın yapamadığı/bilmediği şey de buydu; diplomasi. africanus, böylece dönemin en iyi süvarilerini kendisine bağlamış oldu (zama'da bunların sayısı 8 bine yakındı. muharebenin kaderini yine bunlar belirleyecekti). bu süvarileri, tank gibi düşünebilirsiniz. muazzam derecede hızlıydılar.
  
  6. hannibal barca, mö 203'te afrika'da birleşmek için sözleştiği kardeşi mago barca'nın kendisine yardıma gelemeyeceği düşüncesiyle de zor zamanlar yaşadı. kardeşi mago barca da o sıralar bugünkü genoa dolaylarındaydı, bir muharebede ağır yaralandı, geri çekilirken de öldü. hannibal barca, daha önce de çok güvendiği diğer kardeşi hasdrubal barca'yı kaybetmişti. yani en iyi kurmayını da zama'ya götüremedi hannibal barca.
  
  7. büyük ova muharebesi'ndeki ağır yenilgiden sonra kartaca senatosu'nun elinde, hiç sevmediği hannibal barca kaldı. bir şekilde italya'ya nakliye gemileri yollandı, mö 203'ün sonlarında hannibal barca, tunus'ta yer alan bugünkü lemta'ya çıktı.
  
  a. tarihçiler, hannibal barca'nın 20 bin asker getirdiğini anlatır. en az o kadarını da italya'dayken dağıttığı söylenir çünkü bu dağıtılan askerlere hem güvenmiyordu hem de onları kartaca topraklarına götürmeyi doğru bulmuyordu.
  
  b. hannibal barca, kartaca'ya götürmediği asker sayısı kadar atı da roma'nın eline geçmesin diye öldürtür. bunu yorumlamak zordur. italya topraklarına uyum sağlamış olan bu atların, afrika'da verimli olmayacağını düşünmesi muhtemeldir. kaldı ki, yukarıda da söylediğimiz gibi süvarinin önemini biliyordu. ayrıca bu atları telef etmesinin bir sebebi de ülkesiyle olan iletişimsizliğinden kaynaklanmaktadır. hannibal barca, çok etkilendiği ve de güvendiği numidialı süvarilerin romalılar'ın tarafına geçtiğini çok geç öğrenir. herhalde kartaca'ya çıktığında bu süvarilerin kendisine koşacağını düşünüyordu fakat rakibi scipio africanus görüldüğü üzere bambaşka bir dehaydı.
  
  8. hannibal barca, kendi topraklarında olmasına rağmen, bariz zayıf olan taraftı. yaklaşık bir yıl boyunca scipio africanus'un karşısına çıkmayı göze alamadı. italya'dan getirdiği tecrübeli askerlerinin yanı sıra afrika'da 20-25 bin kadar paralı asker toplayabildi. toplanan askerler, tek tip değildi. hannibal barca'nın ordusunda sayısız dil konuşuluyordu ki ordunun birliği açısından sıkıntılıydı. hannibal barca, italya'dayken/hücumdayken keltleri, ispanyolları tek bir çatı altında öyle ya da böyle gaza getirebilmişti ama artık iş farklıydı. şimdi, elindeki bu askerler, kendilerini kartaca'ya ait hissetmiyorlardı. hannibal barca'nın, bunların önüne atacağı bir şehir de yoktu. gaza da getiremiyordu.
  
  a. hannibal barca, süvari ihtiyacını gidermek için massinissa'nın rakibi olan numidialı prenslere kol kanat germeye çalıştı. bunlardan 3-4 bin kadar numidialı süvari toplayabildiği anlaşılıyor fakat bunlar da massinissa'nın elindekilerle (yaklaşık 2 kat) mücadele edebilecek sayıda değillerdir.
  
  b. son bir çare olarak hannibal barca, numidialar'ın toplam sayısını öğrenebilmek için ajanlarını africanus'un ordugahına sızdırdı. ajanları geri geldiğinde (africanus'un bunlardan haberdar olduğu fakat hiçbir şey yapılmamasını emrettiği söylenir) hannibal barca'ya iyi şeyler anlatmadılar.
  
  9. tarihçilerimiz hem barca'nın hem de africanus'un birbirlerini çok iyi tanıdığını söyler. africanus, barca'yı çözmüş bir dehaydı (africanus'un zamanında cannae muharebesi'ndeki katliamdan kaçarak kurtulduğu söylenir). barca'nın yaptığı her harekete, hemen cevap verebiliyordu. neticede barca'nın sayıca fazla olmasına rağmen (yarısı acemiydi ve dediğimiz gibi ordu homojen değildi), africanus'un daha üstün olduğu vurgulanır. zama muharebesi başlamadan, ekstrem bir olay olmazsa kazanacak taraf belli gibidir.
  
  10. muharebenin arifesinde tarihin en önemli buluşmalarından biri gerçekleşir. africanus ve barca, herkesçe görünen bir mekanda buluşurlar. büyük ihtimalle tercümanlarıyla konuşuyorlardı. iki taraf da psikolojik üstünlük kurmayı amaçlıyordu. tarihçiler, africanus'un kendinden emin tavrını gören barca'nın son umutlarının da tükendiğini anlatırlar.
  
  b. buluşmada barca, africanus'a barış teklif eder. africanus ise bu öneriye kulaklarını tıkar, muharebenin kaçınılmaz olduğunu söyler. sonuç olarak bakıldığında şu buluşma bile, iki tarafın birbirlerine ne kadar saygı duyduklarını gösterir. barca, roma'yı döve döve adam etmişti. artık dayak yeme sırası kendisindeydi.
  
  11. tüm bunların ışığında kartaca ve hannibal barca için görüldüğü üzere oldukça karamsar bir tablo vardır. artık zama muharebesi'ni anlatmaya geçebiliriz:
  
  a. mö 202'nin ekim ayında gerçekleşen bu muharebe için cannae muharebesi benzetmesi yapılır. gerçekten de, iki tarafın dizilişi hemen hemen aynıdır. tek fark aşağıdaki görselde gösterildiği üzere roma'nın sağ kanattaki (5 numaralı) numidialı süvarilerinin, sayıca iki kat fazla olmasıdır. bunlar zaferi, africanus'a getirdiler.
  
  görsel
  
  b. arazinin (cannae'dan daha büyük) genişliği, hannibal barca için riskliydi. geniş alan, süvariler için bir nimetti.
  
  c. savaşı üç aşamada anlatabiliriz: birinci aşamada, hannibal barca 80 filini romalılar'a karşı taarruza kaldırdı. africanus, filleri ve fillerin dezavantajlarını biliyordu (üstelik hannibal barca'nın bu filleri de, ordusunun yarısı kadar eğitimsizdi). africanus, merkezine saldıran bu fillerin dikkatini daha önceden belirlenen bir yöne çekmeyi başardı ve bu filleri olduğu gibi kartaca ordusuna döndürdü. yani ilk aşamada filler, romalılar'dan çok kartacalılar'a zarar verdi.
  
  ikinci aşamada ise hannibal barca'nın en öne koyduğu paralı/acemi askerleri taarruza kaldırıldı. bunlar da kaya gibi duran romalılar'a çarptı (büyük ihtimalle bunları yem olarak kullandı hannibal barca) ve bunlar adeta futbol topu gibi sekerek anında dağıldılar. muharebe alanından kaçamayıp geri dönenler ikinci hattı da bozmaya başladılar, hannibal barca, bunları üçüncü hattaki en güvendiği/italya'dan yanında getirdiği elit birliklerine öldürttü. disiplin sağlanmışa benziyordu. tarihçiler, bu aşamada muharebenin ortada olduğunu söyler (fazlaca iyimser bir yaklaşım).
  
  ve üçüncü aşama. hannibal barca'nın elit birlikleri, muharebeyi ortada tutuyordu fakat roma'nın sağ kanadında bulunan numidialı massinissa ve onun çılgın süvarileri, kartaca'nın sol kanadındaki süvarileri resmen süpürdü. böylece hannibal barca'nın ordusu, arkadan vurulmaya başlandı. hannibal barca'nın cannae muharebesi'nde roma ordusuna yaptığı her şeyi, africanus, şimdi kartacalılar'a yapıyordu.
  
  sonuç olarak hannibal barca, en az 20 bin ölü ve bir o kadar da esir vererek muharebe alanından kaçtı. yaklaşık 40 yıl sonra başkentine döndü. senatosuna resmen yalvararak roma'nın önerdiği her türlü barışa evet, denilmesini istedi. kartaca, ikinci pön savaşı biterken tarihin gördüğü en ağır antlaşmalardan birini imzalamak zorunda kaldı.
  
  * kaynak 1. polybius.
  ** kaynak 2. patrick hunt - hannibal