arjantin iç savaşı

• 1810 yılında başlayan bağımsızlık savaşının hemen akabinde, siyasi, ekonomik ve askeri elitler arasındaki fikir ayrılıkları yüzünden başlayan ve bölgenin siyasi haritasının oluşmasında büyük rol oynayan bir seri çatışmaya verilen genel ad. farklı kaynaklar farklı aralıklar verselerde kabaca 1814-1880 yılları arasında sürmüştür.
  
  ispanya egemenliğindeki gümüş nehri genel valiliği (virreinato del rio de la plata ya da ingilizce viceroyalty of rio de la plata) oldukça büyük bir alanı kapsıyordu ve buradan bolivya, şili, arjantin, uruguay, paraguay ve peru devletleri neşet etmiştir (yalnız bolivya ve peru'nun bugünkü sınırlarının tamamı bu genel valiliğin sınırları içerisinde değildir. daha yukarıda bulunan yeni granada genel valiliği/virreinato de nueva granada peru ve bolivya'nın kuzey kesimlerini kapsıyordu. ayrıca patagonya henüz tam anlamıyla keşfedilip yerleşime ve tarıma açılmamıştı).
  
  bağımsızlık savaşı sırasında çatışan taraflar sadıklar (lealistas) ve vatanseverlerdi (patriotas). tahmin edilebileceği üzere sadıklar kral yanlıları ve vatanseverler de bağımsızlıkçılardı. bağımsızlık ilan edildiğinde yeni devletin adı gümüş nehri birleşik eyaletleri (provincias unidades del rio de la plata) oldu. ancak vatanseverler kendi aralarında devletin ve hükümetin doğası üzerine ayrılığa düştüler. bir yanda federalciler(federalistas) amerikanvarifederal bir devlet tahayyül ederken, öte yandan üniterler (unitarios) fransız modeli merkezi bir devlet fikrini savunuyorlardı. bu tartışma aslında çok temel bir problemden kaynaklanıyordu: ekonomi. zira buenos aires eyaleti (provincia) gerek genel valilik döneminde gerekse bağımsızlık kazanıldıktan sonra oldukça stratejik bir noktadaydı çünkü ülkenin denize bağlantılı tek noktasıydı ve o dönemde bölgenin en önemli ticari limanlarından birisi de buenos aires şehrindeydi. dolayısıyla portenos (buenos aireslilerin lakabı, liman insanları demek) ellerindeki bu gücü bırakmak istemiyorlardı (yukarıda parantez içerisinde belirttiğim üzere henüz güneydeki [patagonya] boş topraklar kontrol altına alınmış değildi ve ekonomik hayat buenos aires'ten başlıyordu). eğer üniter bir devlet kurulursa buenos aires diğer bölgeler üzerinde de kontrol kurabilecekti.
  
  bu şartlar altında başlayan iç savaşın ilk yıllarında brezilya krallığı ile arjantin (kolaylık olsun diye arjantin yazdım ama o sırada resmi adı gümüş nehri birleşik eyaletleri) uruguay üzerine kavgaya tutuştular (genel valiliğin bir parçası olan uruguay üzerinde arjantin hak iddia ediyordu. brezilya krallığı ise hem arjantin'in genişlemesinden rahatsız hem de bağımsızlık fikrinden ürkmüştü). bu savaşlar serisi sonucunda 1828 yılında uruguay, arjantin ve brezilya krallığından bağımsız bir devlet olarak ortaya çıktı (bununla ilgili bir girdim için (bkz: #85010049)).
  
  iç savaşın bu ilk evresinde federalciler, üniterler üzerinde bir hakimiyet kurdular ve devletin adı değişerek arjantin konfederasyonu oldu. resmi bir devlet başkanı olmayan bu konfederasyonda buenos aires valisi diplomatik çalışmaları götürüyordu. buradan da anlaşılacağı üzere buenos aires ülkedeki dominant durumunu pek de kaybetmemişti.
  
  uzatmamak için burada kesiyorum ama parça parça konuya devam edeceğim.
  tema: (bkz: latin amerika tarihi)
• uruguay'ın bağımsızlığını kazanmasından sonra kalan eyaletler 1831'de arjantin konfederasyonunu kurdular ve buenos aires'in bu konfederasyon üzerindeki etkisi giderek artmaya başladı çünkü uruguay toprakları buenos aires'e denizlere açılmak ve ticarete hakim olmak için bir alternatif olabiliyordu (her ne kadar uruguay da buenos aires etkisi altında olsa da).
  
  eski buenos aires valisi juan manuel de rosas henüz yerleşime açılmamış bazı topraklara askeri seferler düzenlemeye başladı. bugünkü arjantin'in kuzey-batısı (pampas) ve patagonyanın kuzey taraflarındaki dağlık ve kısmen çöl olan arazi henüz herhangi bir devlet tarafından kontrol edilmiyordu ve yerli kabileler dışında yaşayan yoktu. 1833-1834 yıllarında gerçekleşen çöl harekatı ile ülke modern sınırlarını oluşturmakta bir merhale daha katetti. bu çöl harekatı yerli topluluklar için bir başka felaket demekti aynı zamanda. binlerce yerli insan askeri saldırılar sırasında yahut bu saldırılara direnirken hayatını kaybetti. binlercesi esir düştü, yaralandı yahut göç etmek zorunda kaldı.
  
  juan manuel de rosas aileden zengin bir insandı ama kendisi de ayrıca bir servet yapmıştı. bu seferle birlikte prestijini de artırmış bir şekilde buenos aires'e döndü ve 1835 yılında tekrar vali oldu. o dönemde arjantin konfederasyonu resmi bir devlet başkanı olmadan yönetiliyordu. her eyalet kendi işlerini görüyor, diplomatik meselelere buenos aires valisi nezaret ediyordu. juan manuel de rosas'ın hırslı kişiliği, 16 yıllık ikinci valilik süresince birçok probleme yol açmıştır. bunlardan bir tanesi de 1845-1850 yılları arasında vuku bulan (bkz: ingiltere-fransa'nın arjantin deniz blokajı)'dır.
  
  tema: (bkz: latin amerika tarihi)
• (bkz: patagonya/@eachart muller)
• (bkz: ingiltere-fransa'nın arjantin deniz blokajı/@eachart muller)
• arjantin bağımsızlığını kazanırken paraguay eyaleti hala ispanya krallığına sadık bir tavır içerisindeydi. bağımsızlıktan önceki ispanyol koloni bölgesi oldukça büyük ve yekpareydi. daha önce de bahsettiğim üzere gümüş nehri genel valiliği (virreinato del rio de la plata) tarafından yönetiliyordu ve bugünkü arjantin, kısmen bolivya, paraguay, kısmen peru ve uruguay'ı kapsayan bir alanı kapsıyordu.
  
  paraguay bağımsızlık savaşına katılmayıp kendi başına hareket ederek ikilik çıkarınca, buenos aires merkezli ayrılıkçılar önce bir heyet göndererek paraguaylıları ikna etmeye çalıştılar ancak bir sonuç alınamayınca bu sefer askeri bir harekat düzenlendi. fakat bu askeri hareketlilik sırasında sivil halka karşı gösterilen düşmanca tavır (tecavüzler, katliamlar, işkence gibi) paraguaylıları bağımsızlık hareketinden daha da uzaklaştırdı ve hem ispanya'dan hem de arjantin'den bağımsız bir tavır aldılar. ilk olarak 1811 yılında kendi bağımsızlıklarını ilan etseler de arjantin (o zamanlar gümüş nehri birleşik eyaletleri/provincias unidades del rio de la plata) bunu tanımadı ve arjantin iç savaşının paraguay ayağı başlamış oldu.
  
  burada brezilya'nın tavrı belirleyici oldu diyebiliriz. zira, daha önce de bahsettiğim (bkz: brezilya krallığı/@eachart muller) üzere portekiz kralının napolyon'dan kaçıp geldiği brezilya'da kraliyet bölgedeki bağımsızlık hareketlerinin kendi hakimiyet alanına da sıçramasından endişeliydi. ayrıca, birleşik bir devlet bölgedeki bütün gücü konsolide edebilirdi ve dolayısıyla ayrılıkları körüklediler diyebiliriz.
  
  birlerşik eyalet yapısı yerini arjantin konfederasyonu'na bırakınca (1832'de kuruldu) juan manuel de rosas önderliğindeki arjantin tekrar paraguay ile çatışmalara girdi. ancak yine başarısız oldular ve paraguay arjantin'i tabiri caizse kendi hakimiyet alanından defetti. 1844 yılında paraguay tekrar bağımsızlığını deklare edince ilk tanıyan ülke yine brezilya oldu. arjantin önce hükümet düzeyinde 1852 yılında tanısa da arjantin kongresinin paraguay'ın bağımsızlığını resmen tanıması 1856 yılını buldu.
  
  o zamanlar paraguay şimdiki gibi fakir ve küçük bir ülke değildi. bugünkü bolivya, arjantin ve brezilya topraklarının bir kısmını da içeren oldukça büyük, güçlü ve zengin bir ülkeydi paraguay. ne olduysa 1864-1870 yılları arasında gerçekleşen paraguay savaşı ile oldu. tarihte görülmüş en trajik savaşlardan biri olan bu savaşla birlikte paraguay yıkıma uğradı ve aradan geçen bir buçuk asıra rağmen hala toparlanabilmiş değiller. başka bir zaman onu da anlatırım. şimdilik bu kadarı kafi gelsin.
  
  tema: latin amerika tarihi