muineddin süleyman pervane

• anadolu selçukluları'nda 15 yıl boyunca iktidarı elinde tutan devlet adamı.
  
  kösedağ savaşı'ndaki hezimetten sonra ii. gıyaseddin keyhüsrev'in baycu noyan'ın yanına gönderdiği veziri mühezebüddin ali'nin oğludur. bu müzakereler esnasında muineddin süleyman'ın da babasının yanında bulunduğu bilinmektedir.
  
  babailer isyanı ve ardından 1243'teki kösedağ savaşı'nda yaşanan hezimetten sonra anadolu'daki selçuklu otoritesi büyük ölçüde sarsılmıştı. kösedağ savaşı'ndan üç yıl sonra ii. gıyaseddin keyhüsrev ölünce, geriye rükneddin kılıçarslan, ikinci alaaddin keykubad ve ii. izzeddin keykavus olmak üzere üç tane oğlu kalmıştı. üçü de çocuk yaştaydı. nihayetinde yönetici zümre 10-11 yaşlarında olan ii. izzeddin keykavus'u tahta çıkardı.
  
  aynı dönemde moğollar'da da taht değişimi yaşanıyordu. ii. izzeddin keykavus güyük han'ın hükümdar seçileceği kurultaya bağlılığını bildirmesi için davet edildi. yönetici zümre yeni sultanın oraya gitmesine sıcak bakmıyordu. bu nedenle selçukluları temsilen şehzade rükneddin kılıçarslan'ın gönderilmesine karar verildi. bu dönemde muineddin süleyman, izzeddin keykavus'un hizmetinde bulunmaktaydı.
  
  rükneddin kılıçarslan 2 yıl sonra güyük han'dan aldığı yarlıkla^* anadolu'ya döndü. bu yarlığa göre ii. izzeddin keykavus'la vezirleri azledilmişti ve selçukluların sultanı kendisiydi. bu duyum yayılınca selçuklu şehir yöneticileri birer birer rükneddin kılıçarslan'a biat ettiler. 1249'un haziran ayında iki kardeş ruzbe ovası'nda karşı karşıya geldi. savaşı izzeddin keykavus kazandı. bu dönemde devleti düştüğü bu aciz durumdan kurtarmak isteyen emir celaleddin karatay araya girerek, üç kardeşin müşterek saltanat sürmesi fikrini öne sürdü. böylelikle 1249 senesinde bu uygulamaya geçildi: ii. keykavus, iv. kılıçarslan, ii. keykubad kardeşler tahta geçti, celaleddin karatay da atabeyliklerini üstlendi.
  
  üçlü saltanat celaleddin karatay'ın 1254'teki vefatına kadar (5 yıl) sürdü. o öldükten sonra devlet içindeki hizipleşme tekrar arttı, saltanat ortaklarından ikinci alaaddin keykubad öldürüldü. kılıçarslan da kayseri'ye kaçarak sultanlığını ilan etti. iki kardeş tekrar savaşa girişti, keykavus yine galip geldi ve kılıçarslan'ı hapsettirdi.
  
  1256'da moğol hükümdarı mengü han, imparatorluğun batı kanadını hülagü han'a verdi. hülagü han, baycu noyan'ın bulunduğu yeri ordusuna kışlak olarak seçince, baycu noyan kendisine yeni bir yer bulmak zorunda kaldı ve anadolu'ya yöneldi. bu dönemde ii. izzeddin keykavus, baycu noyan'la savaşmaya karar verdi. 14 ekim 1256'da aksaray'daki sultanhanı civarında moğol ordusuyla selçuklu ordusu karşı karşıya geldi. keykavus bu savaşta büyük bir bozgun yaşayarak, kaçıp, iznik imparatoru ii. theodoros laskaris'e sığındı. savaştan sonra baycu noyan, rükneddin kılıçarslan'ı hapisten çıkartarak konya tahtına oturttu. bu kargaşa döneminde muineddin süleyman da kılıçarslan'ın hizmetine girecekti ve günden güne devletteki nüfuzu artmaya başlayacaktı. rükneddin kılıçarslan'ın konya'da bulunduğu esnada pervanelik görevini üstlenmişti. (pervane: protokolde vezir, saltanat naibi, atabey ve beylerbeyinden sonra yer alan kişi)
  
  hülagü han, baycu noyan'ı bağdat seferi için çağırınca moğol ordusu anadolu'dan çekildi. keykavus, laskaris'in desteğiyle konya'ya yürüdü ve tahtı kolaylıkla ele geçirmeyi başardı. rükneddin kılıçarslan, muineddin süleyman'la beraber konya'dan kaçmak zorunda kaldılar. kaçtıktan sonra kılıçarslan, yardım için tekrar moğollar'a başvurdu.
  
  moğol hükümdarı mengü han, selçuklu ülkesinin iki kardeş arasında paylaşılmasına karar verdi. hülagü han da bu kararı uygulayarak selçuklu ülkesinin doğusunu rükneddin kılıçarslan'a, batısını da ii. izzeddin keykavus'a verdi. bundan sonra keykavus ülke yönetiminden ziyade eğlence odaklı yaşam sürmeye başladı. kılıçarslan da muineddin süleyman'ı vezir olarak atamıştı, yönetim işlerini tamamıyla vezir hallediyordu.
  
  bu dönemde, moğollar'ın da desteğini alarak iyice güçlenen muineddin süleyman, konya tahtındaki ii. izzeddin keykavus'u bertaraf etmek için faaliyetler yürütmeye başladı. hülagu han'ı, keykavus'a karşı kışkırttı. ilk etapta hülagü han, keykavus'a uyarıcı, tehditkar bir mektup gönderdi. bu mektuptan sonra keykavus, bunun muineddin süleyman'ın işi olduğunu anladı ve hülagü han'a yollatmak için değerli eşyalar toplatmaya başladı. keykavus'un bu girişimini öğrenen muineddin süleyman, hülagü han'a bir mektup daha yollayarak, keykavus'un memlükler'le işbirliğine girdiğini öne sürdü. bu mektuptan sonra hülagü han bir ordusunu anadolu'ya gönderdi.
  
  rükneddin kılıçarslan ve muineddin süleyman, anadolu'ya giren moğol ordusunu karşılayıp, ihtiyaçlarını giderdi. bu esnada muineddin süleyman, keykavus'un veziri sahip ata fahrettin ali'yi kendi taraflarına çekmeyi başardı. böylelikle keykavus daha da güç kaybetti. moğol ordusu konya'ya ilerlerken, keykavus ailesiyle birlikte önce antalya'ya, sonra konstantinopolis'e kaçtı. moğol ordusu, başsız kalan konya'daki selçuklu ordusunu kolaylıkla ezip geçti. böylelikle rükneddin kılıçarslan konya'daki tahta oturarak anadolu selçukluları sultanı oldu. (1261/62)
  
  kılıçarslan'ın konya tahtına geçişiyle, muiniddin süleyman iktidarı tamamen ele geçirmiş oldu. iktidarının ilk yıllarını devletin içinden keykavus döneminden olan görevlileri temizleyip, kendi taraftarlarını yerleştirmekle ve moğol tahakkümündeki kılıçarslan yönetimini kabullenmeyen türkmenlerce başlatılan isyanları bastırmakla geçirdi.
  
  trabzon rum imparatorluğu, selçuklulardaki taht kavgalarını fırsat bilerek 1259'da sinop'u ele geçirmeyi başarmıştı. muineddin süleyman, rükneddin kılıçarslan ile beraber 1265 yılında ilhanlılar tahtına çıkan abaka han'ın cülus merasimine katıldı. bu ziyaret esnasında abaka han'dan sinop'a saldırmak için izin almayı da başardılar. anadolu'ya döndükten sonra muineddin süleyman bir ordu kurup, sinop'a hücum etti. uzun süren kuşatmanın sonucunda şehri ele geçirmeyi başardı. bu zafer, fetihnamelerle tüm islam ülkelerine ve abaka han'a bildirildi. böylelikle muineddin süleyman'ın gücü, nüfuzu, şöhreti daha da artmış oldu. fetihten sonra, kılıçarslan'dan sinop'un kendisine temlik olarak verilmesini istedi. kılıçarslan bu isteğe boyun eğmek zorunda kaldı. fakat ikisinin arasındaki ilişkilerde sinop'un fethi bir kırılma noktası oldu. muineddin'in artan gücü, nüfuzu karşısında sultan fazlasıyla huzursuzdu. muineddin süleyman da sultana olan güvenini yitirdiğinden ve iktidarını korumak için sultanı abaka han'a kötülemeye başladı. kısa bir süre sonra da abaka han'dan sultanı öldürme iznini aldı ve 1266'da rükneddin kılıçarslan'ı ortadan kaldırdı.
  
  kılıçarslan'ın yerine çok ufak yaştaki oğlu iii. gıyaseddin keyhüsrev geçti. muineddin iktidarını sürdürmeye devam ediyordu. fakat en büyük rakibi, makamını koruyabilmiş olan vezir sahip ata fahrettin ali'ydi. 1271 yılında muineddin süleyman, sahip ata'yı da ortadan kaldırmak için faaliyetlere başladı. ilk olarak sahip ata'nın keykavus'la işbirliği yaptığını öne sürdü. ardından da onu görevinden azledip, hapsettirdi. bunun üzerine sahip ata'nın oğlu, abaka han'ın yanına giderek babasının suçsuz olduğunu anlattı. abaka han, bu olayı soruşturttu ve sahip ata'nın suçsuz olduğunu anladı. bunun üzerine sahip ata'yı vezirliğe, oğullarını da denizli, honaz, karahisar subaşılığına atadı. (1275)
  
  sahip ata olayından sonra muineddin süleyman'ın, ilhanlılar karşısındaki itibarı sarsıldı. bundan sonra muineddin süleyman kendisine başka bir hami aramaya koyuldu ve gizlice memlükler hükümdarı baybars ile temasa geçti. aynı dönemde abaka han tarafından da tebriz'e çağrıldı. bunun üzerine tebriz'e giderek ilhanlı hükümdarına bağlılığını bildirdi.
  
  muineddin süleyman'ın ülkede bulunmadığı esnada anadolu'da hatiroğlu şerefeddin bey, sultan baybars'la temasa geçerek, moğollara karşı bir isyan başlattı. abaka han, isyanı bastırmak için anadolu'ya bir ordusunu gönderdi. bu orduyla beraber muineddin süleyman da anadolu'ya döndü. moğol ordusu isyanı kolaylıkla bastırdı ve hatiroğlu şerafeddin bey esir alınıp, sorgulandı. bu sorgulama esnasında, muineddin süleyman'ın, sultan baybars'la temasa geçtiği açığa çıktı. bu da muiniddin süleyman için sonun başlangıcı oldu. (1276)
  
  hatiroğlu'nun ölümünden sonra isyan bayrağını karamanoğulları devralmıştı ve moğol-selçuklu birliğine direnç göstermeye çalışıyorlardı. bu nedenle anadolu'daki çarpışmalar durmaksızın devam ediyordu. sultan baybars, hatiroğlu'nun ölüm haberini ve üzerine anadolu'daki çatışmaların devam ettiği haberini alınca anadolu'ya sefer düzenleme kararı alıp, hazırlıkları başlattı. 1277 baharında da harekete geçti.
  
  memlük ordusunun geldiği haberini alan muineddin pervane, ülke çapında seferberlik ilan etti. moğol-selçuklu ordusu, memlük ordusunu elbistan ovası'nda karşıladı. 15 nisan 1277'de yapılan savaşta^* memlük ordusu galip geldi. muineddin süleyman, oğullarının esir düşmesine rağmen, savaşın kaybedileceğini anlayınca savaş alanını terk etti. kayseri'deki iii. gıyaseddin keyhüsrev'i de yanına alarak tokat'a kaçtı.
  
  sultan baybars, zaferden sonra kayseri'ye geçti. buradaki saltanat sarayına gidip, selçuklu tahtına oturdu. şehrin ileri gelenleri, selçuklu yöneticileri sultanın huzuruna gelip bağlılıklarını bildirdiler. baybars, mueniddin'e elçi göndererek, yanına çağırdı. muineddin ise 15 gün müsaade istedi (muhtemelen abaka han'la temas kurmak için). sultan baybars, ordusunda erzak sıkıntıları başlayınca kısa bir süre sonra anadolu'dan çekildi.
  
  sultan baybars çekilince abaka han intikam için ordusuyla elbistan'a geldi. muineddin süleyman da sahip ata ve iii. gıyaseddin keyhüsrev ile beraber elbistan'a geldi. abaka han, memlük sultanına biat eden herkesi öldürttü, doğu anadolu'yu yağma ve talan ettirdi. anadolu'dan çekilirken de muineddin süleyman'la sahip ata'yı yanında götürdü. sahip ata canını kurtardı fakat muineddin süleyman birtakım sorgulamalardan sonra öldürüldü. (2 ağustos 1277)
  
  anadolu seferinden kısa bir süre sonra sultan baybars'ın ölmesi, ardından muineddin süleyman pervane'nin öldürülmesinin sonucunda anadolu'daki moğol baskısı iyice arttı. muineddin süleyman'ın adım adım ölüme gittiği süreçte selçuklu merkezinde karamanoğlu mehmet bey'in faaliyetleri artmıştı ve konya'da cimri olayı vuku bulmaktaydı.
  
  muineddin süleyman pervane'nin ölümünden sonra çocukları, sinop civarında pervaneoğulları beyliği olarak varlığını sürdürdü.
  
  kaynaklar:
  + claude cahen - osmanlılardan önce anadolu - çeviren: erol üyepazarcı - tarih vakfı yurt yayınları - 2000.
  + anadolu selçukî devleti tarihi - ibn bibi'nin farsça muhtasar selçuknamesinden - çev: m. nuri gençosman - uzluk basımevi - 1941.
  + osman turan - selçuklu tarihi araştırmaları - türk tarih kurumu yayınları - 2014.
  + muharrem kesik - muînüddin süleyman pervâne - tdvia - cilt: 31 - 2020.