washoe

• - daha önce hayatında hiç portakal görmemiş ancak "sarı" ve "elma" için kullanılan işaretleri bilen washoe, bakıcılarından birini portakal yerken gördüğünde işaretle "sarı elma" demiştir.
  - aynalara aşina olmaya başladığı sıralarda aynada kendisi gösterilip "bu kim?" diye sorulduğunda "ben, washoe" demiştir.
  - tüm hayatı boyunca insanlarla beraber olan, onlar tarafından yetiştirilen, bakılan, onlarla iletişim kuran washoe, başka şempanzelerle tanıştırıldığında onlardan "siyah böcekler" diye bahsetmiştir.
  
  etoloji tarihinde unutulmayacak isimlerden biri.
• 40 yili askin yasadiktan sonra 30 ekim 2007 gunu eceliyle olmustur.
  
  amerikan isaret dilini bilmekteydi ama yine de "insan diline vakif olan ilk hayvan" demek, durumu (cesitli sebeplerden) oldukca abartmak olur.
  
  (bkz: primatlarda dil kabiliyeti)
• gece gece içimi dağlamış şempanzedir.
  
  kendisi 2 tane bebeğini kaybetmiş bir anne imiş de aynı zamanda. onunla ilgilenenlerden birisi düşük yaptığı için birkaç gün işe gelememiş, daha sonrasında işe geldiğinde ise washoe ona soğuk davranmış. düşük yapan kadın işaret diliyle ona bebeğinin öldüğünü söylemiş ve daha sonrasında washoe ne yapıyor dersiniz? uzun uzun kadına bakıyor, uzaklara bakıyor ve tekrar kadına dönüp ağlama işareti (parmağını gözünden yanağına doğru indirerek) yapıyor... iç burkan nokta, şempanzeler birçok duyguyu yaşıyor tabii ki ama gözyaşı dökerek ağlama gibi bir davranışları yok, bildiğin öğrendiği kelimelerle empati kurmuş ya lâ fındık kurdu.
  
  sonradan washoe'ye evlat edindiriyorlar ve bebeğine 8 gün içinde ilk işaretini ve bunu anlamlı bir bütün içinde kullanmasını öğretiyor.
  
  başka şempanzelerle yürütülen çalışmalarda, öğrendikleri kelimelerle bilmedikleri kelimeleri de anlatmaya başladıkları görülüyor; karpuz için tatlı içecek, ördek için su kuşu, vs. gibi...
  
  dün gece pms'in gücü adına bunlara bakıp bakıp hislendim, manyak mıyım neyim. incelemek isteyenler için washoe ve diğer şempanzelerle ilgili birkaç video:
  
  video
  
  videolar
  
  videolarımız
• asagidaki gibi dramatik bi hikayeye konu olan sahane canli;
  
  washoe'nun en sevdigi bakicisi dusuk yapar ve birkac hafta izin almak zorunda kalir. bakicisi dondugu gun, ihmal edildigini ve rutinin bozuldugunu dusunen washoe bakicisina karsi bir muddet soguk davranir. bakici, washoe'ya isaret dilinde "bebegimi kaybettim" der. daha oncesinde 2 bebegini kaybeden washoe basini one eger ve isaret dilinde "aglamak" anlamina gelen bir isaret kullanir. bakicisini yalniz birakmak istemeyen washoe, tekrar isaret dilinde "sarilmak" istedigini belirtir.
• 150'den fazla kelime bilen evcilleştirilmiş ilk maymundur. 1968 yılında denek olarak vazife almış. şakır şakır konuşup insani hareketler yapabilmiştir.
  
  dişi goril koko ve sarah da washoe gibi deneylerde başarı göstermiştir.
• beatrix ve allen gardner isimli iki bilim insanın,kendi cocuklarıymıçcasına yetiştirdikleri şempanzedir kendisi.3.5 yıl gibi bir sürenin sonunda kendisi "airplane,baby,banana,window,woman ve you" gibi birçok kelimeyi öğrenmiştir bu varlık.asıl şaşırtıcı olan kısım ise bildigi kelimelerle basit cümle yapısı gösteren kombinasyonlar yapabiliyor olmasıdır.örneğin,karnı acıkınca "open food drink" diyerek buzdolabından yiyecek birşeyler istedigini belirtebiliyormuş.(bkz: ben bugün bunu gördüm)
• sürekli olarak insanların arasında yaşayan köpeğimin neden başka köpekleri hakir görüp suratlarına işediğini ve neden durduk yerde saldırdığını anlamama daha fazla yardımcı olmuş hayvan.
  
  kendisini insan görüp diğer şempanzeleri siyah böcekler olarak nitelendirmesi hayvan dememi engellemiyor.
• insanın düşünen tek hayvan olduğu tezinin çürütülmesini sağlamış şempanze. dilsizlerin kullandıkları el işaretleriyle konuşan şempanze 130'dan fazla kelime bilmekteydi.
• lab'a yeni gelen ogrencilere yavas konusurmus^* anlasinlar diye.
• washoe'nun ilk cümlesinin "çıkarın beni bu kafesten" olması romantik bir hayal olabilir anca. papağanın insan sorusuna cevap verdiği o "gerzek" diyarlarda belki mümkün olabilir. öte yandan deneyin zemini ve malzemesi bu tür popülist çıkarımlar yapmaya oldukça müsait olduğundan çok görmüyorum.
  
  kendini ifade etmeyi öğrenir öğrenmez hemen içinde bulunduğu ortamı sorgulaması demek, bu bilinç düzeyine zaten sahipti demektir. peki madem bu derece düşünebiliyordu neden daha önce kendini ifade edemedi? "beni serbest bırakın" cümlesi "kendinin ve nerede olduğunun bilincinde, özgürlük kavramını ayırt edebilen ve bundan mahrum kaldığının farkında olan ayrıca bunu talep etmeyi akıl edebilecek olgunluğa" sahip olmayı gerektirir.
  
  şimdi söz konusu deneyin sonuçlarını daha aklıselim değerlendirmeye çalışalım. washoe, 5 yılda yaklaşık 500 adet işaret vasıtasıyla ifade edilebilen kelime öğrenmiş ve bunlardan ilkel şekilde cümleler kurabilmiştir. bundan çıkan ve bizim mantıken kabul etmek zorunda olduğumuz asıl önemli sonuç; bunu yapabilmeye muktedir oluşudur. geçmişte washoe ve diğer primatlarda yapılan bu tarz deneyler benzer sonuçlar verdi. kabaca primatlarla ilgili konuşamama durumu hem gırtlak hem de doğal ortamda buna ihtiyaç duymamalarından mütevellit üzerilerinde herhangi bir evrimsel baskı olmamasıdır.
  
  bir diğer kilit nokta, işaret dilini öğrenen washoe gibi primatlar o zaman kadar sadece insana özgü sandığımız bir kaç ileri özellik gösterebilmişlerdir.("neden bu kafesteyim" sorusu değil tabiki) bunlardan biri kuşkusuz, varlığının farkında olma durumu. washoe'ya aynadaki görüntüsünün kim olduğu sorulduğunda işaret diliyle (kendini göstererek) ben, (işaret dilinde kendi adı olarak öğretilmiş, kulağını okşama) washoe şeklinde yanıtlamıştır. bunu daha cin fikirli bir kaç araştırmacı, önce kendi yansımalarını izlettiği primatların yüzlerine onlar uyurken boya sürerek doğrulamıştır. uyanan şempanzeler kendilerini aynada gördüklerinde elleriyle yüzlerindeki boyalı yerleri yoklamıştır. primat deneylerinin gösterdiği, washoe konusundan bağımsız bir diğer gerçek de şudur ki; primatlar çeşitli problemlere mantıksal çözümler bulabilmekteler.
  
  örneğin fi tarihinde bir entryden öğrendiğim şu video. entry yazarının da dediği gibi, şempazenin kullandığı yol çoğumuzun aklına gelmez ilk etapta. deneyin güvenilirliği tartışmalı olsa da (söz konusu şempanzeye bunun daha önce öğretilmediğini bilmiyoruz) enteresan bir örnek.
  
  tüm bunların özeti; eğer okumayı bilirsek, hor görüp reddettiğimiz kuzenlerimizden gelen ufak bir "o kadar da eşsiz değilsin" mesajı.