büyük selçuk imparatorluğu

• büyük selçuklu devleti'ni, osmanlılarda olduğu gibi, devlete ismini veren selçuk bey kurmamıştır.devlet onun torunu tuğrul bey'in, kardeşi çağrı bey ile nişapur kentine girerek kendisini sultan ilan etmesi ile kurulmuştur.en debdebeli günlerine melikşah döneminde ulaşmıştır.aynı sene içinde(1092) melikşah'ın ve nizamü'l-mülk'ün ölmesi ile gerileme dönemine girmiştir.sultan sencer'in şahsına olan saygıdan ötürü melikşah dönemi havasını bulamasa da ayakta kalmış, sencerin 1153'te oğuzlara esir düşmesi ve 1157'de vefat etmesi ile devlet sonlanmıştır.
  
  9 sultanı vardır.
  -tuğrul bey(1038-1063)
  -alparslan(1063-1972)
  -melikşah(1072-1092)
  -birinci mahmud(mahmud 5 yaşında sultan ilan edilip 7 yaşında da vefat etmiştir, o yüzden sultan olarak sayılmayadabilir annesi terken hatun, ölene kadar -93 ya da 94 yılı hatırlayamadım ve bulamadım- isfahan ve fars bölgesinde fiilen hüküm sürmüştür)
  -berkyaruk(1092-1105)
  -muiziddin melikşah(1105)
  -mehmed tapar(ya da muhammed tapar 1105-1118)
  -ahmed sencer(1118-1157)
  -aynı dönemde sultan sencerin otoritesi altında-ikinci mahmud(1118-1131)daha ziyade ırak selçuklu devleti hükümdarı kabul edilir.
  
  devlet ricali atabeyler, vezir ve divan reislerinden oluşur.
  atabeyler eyalet valiliğine tayin edilen şehzadenin maiyetinde hem eyalet hizmetinde bulunurlar hem de şehzadenin yetişmesini sağlarlar.osmanlı imparatorluğundaki 'lala'nın karşılığıdır.
  vezirler yönetme ve yürütmede hükümdardan hemen sonra gelir.ülkeyi yönetmekte tam bir salahiyete sahiptir.bazen 'sahib', 'sahibi'd-divanı saltanat' ya da 'hace(farsça hoace şeklinde yazılır hoca diye de okunabilir)şeklinde adlandırıldıkları da olmuştur.büyük selçuklu devletinin iş başına gelen 23 veziri vardır.
  tuğrul bey dönemi;
  -ebu'l-kasım buzgânî
  -ebu'l-feth râzî
  -reisü'l-rüesâ mikâil
  -ebu ahmet dihistânî amrek
  -amîdü’l-mülk ebû nasr el-kündurî
  
  alparslan dönemi;
  -nizâmü'l-mülk
  
  melikşah dönemi;
  -nizâmü'l-mülk(devam)
  -tacü'l-mülk ebu'l-ganâim
  
  berkyaruk dönemi;
  -ebu abdullah izzü'lmülk hüseyin bin nizâmü'l-mülk
  -ebu bekir abidevle müeyyidü'l-mülk
  -ebu'l-feth muzaffer fahrü'l-mülk
  -ebu fazıl esed mecdü'l-mülk kummî(bazı kaynaklar vezir bazıları müstevfî yani maliye bakanı olarak gösterir)
  -ebu'l-mehasin abdü'lcelîl dihistânî
  -ebu mansur muhammed hatirü'l-mülk beybedî
  
  mehmet tapar dönemi;
  -nasrü'd-dîn ebu'l-muhtas sadü'l-mülk abî ya da anî
  -ziyaü'l-mülk bin nizâmü'l-mülk
  -hatirü'l-mülk(tekrar)
  -imadü'd-dîn ebu mansur rebîbü'd-devle
  
  ahmet sencer dönemi;
  -nizâmü'l-mülk şihabü'l-islâm abdürrezzak
  -şerefü'd-dîn ebu tahir sâd bin ali bin isa kummî
  -nizâmü'd-dîn muhammed bin süleyman togan bey kaşgârî
  -muinü'd-dîn muhtassü'l-mülk
  -nasrü'd-dîn ebu'l-kasım mahmed bû tevbe
  -kıvamü'l-mülk ebu'l-kasım enisâbâdî dergezinî
  -nasırü'd-dîn tahir bin fahrü'l-mülk bin nizâmü'l-mülk tusî
  
  (büyük selçuklu'da vezirler konusunda ayrıntılı malumat isteyen aydın taneri'nin araştırmasından yararlanabilir.)
  [http://dergiler.ankara.edu.tr/…ler/18/818/10383.pdf http://dergiler.ankara.edu.tr/…ler/18/818/10383.pdf])
  
  hükümet işleri çeşitli divanlarda görülür.başlıcaları;
  
  -divânı sultan:günümüzde kabineye tekabül eder.riyaset vezirdedir.sultanın re'sen verdiği emirler dahi burda tartışılmadan karara bağlanmaz.
  
  -divânü'z-zimam ve'l-istîfa yada müstevfî divanı:maliye bakanlığıdır.reisine 'müstevfî' denir.
  
  -divânı inşa:genel katipliktir.muhabere ve vesika verme işleri buraya aittir.reisine 'sahibi inşa' denir.
  
  -divânü'l-işraf:teftiş divanıdır.mali ve idari işlerin denetlenmesinden sorumludur.reisine 'işrafü'l-memalik' denir.
  
  -divânı arızü'l ceyş:savunma bakanlığıdır. ıktasız askerin maaş ve levazımatı ile meşguldür.reisine 'arızı ceyş', 'arız' ya da 'arızı sultan' denir.
  
  -divânı mezâlim:şer'i işlerden başka bütün davalara bakan divandır.reisine 'emîri dad' denir.
  
  -divânı berid:posta divanıdır.reisine 'sahibi berid' denir.
  
  sarayda ve hükümdarın hemen çevresinde görev sahibi olan çeşitli vazife sahipleri de şunlardır;
  
  hacibü'l-hüccab:perdedardır.fevkalade itimat sahibi kişilerden seçilir.
  emiri candar:padişahı korumakla mükelleftir.
  emiri silah:padişahın silahlarını muhafaza etmekle sorumludur.
  emiri alem:bayraktar başına verilen isimdir.
  camedar:sultanın elbiselerinin muhafızıdır.
  şarabdarı has:sultanın meşrubatını hazırlar, şarabhane ve kilerden sorumludur.
  taştdar yada abdar:hükümdara leğen ve ibrik tutmakla mükelleftir.
  emiri çaşnigir:sofracı başı demektir.
  emiri ahur:sarayın hayvanlarına bakan has ahırın emiridir.
  serhenk ya da çavuş:posta ulaklığı ve hükümdar alaylarında önde yürüme hizmetleri vardır.
  
  saray ve devlet görevleri, görevlileri ile hükümet işleri hakkında detaylı bilgi için
  (bkz: ismail hakkı uzunçarşılı)
  (bkz: osmanlı devleti teşkilatına medhal)