ibn-i haldun

• 1332 yılında tunus’ta doğan ve 1406’da kahire’de vefat eden ibn haldun’un yaşadığı dönemde islam dünyasının hâli şöyleydi:
  
  endülüs’ün az bir kısmı müstesna, büyük bölümü hristiyanların istilasına uğramıştı. geriye kalan topraklardaki emirliklerde de fitneler ve ihtilaller eksik olmuyordu.
  
  muvahhidler devleti yıkılmış, fas, tunus ve cezayir’de yeni hanedanlıklar kurulmuştu. islam toplumunun yaşadığı muhtelif devletler kurulmuştu. bilhassa mısır’da halifeliğin devamı niteliğindeki memlüklüler, anadolu’da selçuklular ve osmanlılar halef-selef olarak varlıklarını sürdürürken, timur da bütün islam dünyasına hakim olma gayreti güdüyor ve bu konuda mücadele ediyordu.
  
  ismi abdurrahman, künyesi ebu zeyd, lakabı veliyyûddin, şöhreti ibn haldun olan müellifin soyu sahabe vail b. hucr’a dayanır. bu sahabeyle ilgili peygamberimiz (s.a.v.):
  
  “... vail b. hucr, rasulullah’a geldiği vakit, hz. peygamber ridasını yaymış, vail’i bu rida üzerine oturtmuş ve allah’ın vail b. hucr’u, oğlunu ve kıyamete kadar gelecek olan torunlarını mübarek kıl, hayırlı ve uğurlu olmalarını temin et.” diye dua etmiştir.
  
  nesebiyle ilgili farklı yorumlar yapılsa da, ibn haldun’un arap olmadığını söyleyen veya söylemeye çalışanlar aksi bir ırkı da ona nisbet edemiyorlar. sadece yer yer araplar’ı yerip, berberîler’i övmesinden dolayı berberî olabileceği tezi ileri sürülmüşse de, bu tez fazla rağbet görmemiştir.
  
  tahsili
  
  mukaddime müellifi abdurrahman b. muhammed’in ailesi ilim ve irfana çok düşkündü. hatta babası, devrin sayılı hocalarından kabul ediliyordu. nitekim, okuma çağına gelen oğlunun ilk hocası da, babası olur. o dönemlerde cami ve mescitler okul olarak kullanılıyordu. babasının nezaretinde kur’an eğitimini alan ibn haldun, en saygın ulemanın endülüs’ü terk etmesinden dolayı tunus’ta bulunan devrin saygın hocalarından tefsir, hadis ve malikî fıkhı ve şerî ilimleri tahsil etmiştir.
  
  bu bilgilerin dışında dil, mantık, felsefe ve sair ilimlerde de, hocalarının övgüsünü hak edecek şekilde ders aldıktan sonra, hayatında iki önemli olay cereyan eder. bundan dolayı da tahsiline ara vermek zorunda kalır.
  
  bu olaylardan biri kendisinin de “ocak söndüren” diye tanımladığı veba salgını. öyleki günde, 1200 kişinin öldüğü büyük bir hastalık. kitabında şöyle bahsediyor:
  
  “durmadan sonsuz bir arzu ile ilim tahsil etmek ve faziletler elde etmek için didiniyor, ilim öğretilen yerlere ve ders halkalarına gidip geliyordum. ‘ocak söndüren’ veba çıkana kadar hayatım böyle devam etti. veba sebebiyle, ayan-eşraf ve bütün üstadlar dünyadan göçüp gitti. anam, babam da vefat etti. allah hepsine rahmet eylesin.”
  
  ikinci olay ise bu salgın hastalıktan kurtulan ilim erbabının ülkeden ayrılması, diğer taraftan iaşe için çalışmak zorunda kalması, çok arzuladığı ilim meclislerinden kopmasına sebep oldu.
  
  iş ve çile hayatı
  
  yaklaşık yirmi beş yıl sürecek olan siyasî ve idarî çalışması hayatında yeni bir sayfa açar. fakat her ne kadar çalışsa da, aklı okumakta ve yazmakta. fırsat buldukça bu işlere zaman ayırmaya çalışıyorsa da istediği kıvamı tutturamıyordu.
  
  daima galiplerden yana tavır koyan ibn haldun, çok muhtelif emirlerle çok değişik görevlerde bulundu. yaptığı bazı uygulamalardan dolayı hapis de yatan büyük müellif, başvezirlik makamına dahi çıktı.
  
  bu arada endülüs’e geçen, orada kendisi gibi şair ve büyük alim ibn hatip’le karşılaşır. birbirleriyle çok iyi diyalog kuran, bu iki büyük zatın birlikteliği çok yararlı olur.
  
  tekrar telif dönemi
  
  ibn haldun, birçok kez mağrip-endülüs arası gidip gelir. arkasından hac için mekke’ye giden orada bir dizi görüşmeler yapan ibn haldun, mısır’da da bazı görevler üstlenir. bilahere tekrar kendisini ilme ve telife verir.
  
  kuvvetli bir hafızaya, işlek bir zihne, parlak bir zekaya, sağlam bir muhakemeye, iyi bir istidlal ve kıyas yapma gücüne ve isabetli teşhis, tesbitler yapma kabiliyetine sahip olan ibn haldun, sadece beş ay içinde islam dünyasının medar-ı iftiharı olan mukaddime’sini yazdı ve bitirdi. arkasından mağrip ve berberîler’in tarihini yazmak için kitabu’l-iber’i yazmaya başlar. daha sonra bu anlayışından vazgeçerek umumî tarih kitabı olarak yazmaya çalışır ve bitirir.
  
  kadılık, hatta baybars tekkesi’ne şeyh’lik de yapan ibn haldun, tempolu, hareketli ve verimli hayatını, yaşamakta olduğu mısır’da noktalar. şu anda kabrinin dahi belli olmadığı ibn haldun gibi alimlere çok ihtiyacımız var.
  
  özet
  
  yetmiş altı yıllık ömrünü dört safhada ele alabiliriz:
  
  a- doğum yeri tunus’ta yirmi yıl devam eden ilk bölümü, kur’an ve talimle geçer.
  
  b- yirmibeş yıl süren ikinci dönem fas, tunus, cezayir ve endülüs arasında siyasî ve idarî işlerle geçmiştir.
  
  c- telif dönemi kabul edilen ve 8 yıl süren üçüncü dönem.
  
  d- kadılık, müderrislik ve şeyhlik dönemi. on dört yıl süren bu dönem, daha ziyade mısır’da geçen bu bölümde hacca gitmiş, kudüs’ü ziyaret etmiş, şam’da timur’la görüşmüştür.
  
  kaynak: ilk adim dergisi