evrim teorisi

• (bkz: #26876956)
  (bkz: #26877133)
  (bkz: #26877422)
  (bkz: #26893036)
  (bkz: #26937788)
  (bkz: #26937960)
  (bkz: #27081822)
  
  "canlılık" oluşumu, koaservatların "canlanması", gelişimleri, dağılımları ve evrim'in bu süreçteki rolü...
  
  düşünün ki her şey bugünküne göre çok daha fazla kaotik (düzensiz) bir yapıda ve sürekli yeni moleküller, jeolojik yapılar, atmosferik koşullar, vb. oluşuyor. bu oluşum, yıldızlarda üretilen elementlerin, uzaysal patlamalar ve sıkışmalar sonucu oluşan gezegenlerde halihazırda bulunan elementlerin birleşimi ve bozunumu sonucu oluyor. yani var olan maddelerin dönüşümü… var olan maddelerin değişimi… var olan maddelerin gelişimi… var olan maddelerin evrimi...
  
  bir önceki (bkz: #27081822) yazımızda da anlatmaya çalıştık, bu yazımızda ise adım adım, daha derinlemesine ele alacağız: hiçbir şey, ilk seferde, muhteşem bir başarıyla ve bugünkü canlılığı sağlayacak gerçekleşmedi. büyük bir kısmı okyanus suyu olan dünya yüzeyine dağılmış "zibilyonlarca" atom ve molekül, farklı şekillerde, farklı yerlerde, farklı güçlerde birbirine bağlandı, çözüldü, koptu, kırıldı, dağıldı.
  
  bunların bir bölümü sürerlilik sağlayabilecek kadar kuvvetli bağlarla bağlandı. bu bağlar genellikle atomlar arasındaki kovalent bağlar, moleküller arasındaki hidrojen bağları sayesinde olur. bu güçlü bağları koparmak çok kolay değildir, hele ki atomlar arasındaki kovalent bağları… adeta iki atom birbirine “yapışır”.
  
  işte bu komplekslerin bir kısmı, öncelikle proteinler, şekerler ve yağların yapıtaşlarını oluşturdu. kimi kombinasyon bu bizim bugün “şeker” ya da “aminoasit” diye isimlendirdiğimiz atom yapılarına yaklaştı ama bağlarının tam olarak kararlı olmamasından ötürü, çevresel koşullarının da etkisi altında sürekliliğini koruyamadı ve parçalandı. kimi başarıyla oluştu, ancak oluştuğu çevrenin uygunsuzluğundan dolayı tekrar bozundu. ya da ortamda bulunan daha başka moleküllerle birleşerek canlılığa sebebiyet verecek yapılara dönüşemedi.
  
  bu başarıyla oluşan ve daha sonra bozunmayan ilkel aminoasitlerden, şekerlerden, ve benzerlerinden kimi, fiziksel olarak -daha önce açıkladığımız biçimlerde- küresel bir geometriye meyilli olan yağ moleküllerinin içerisine, okyanus tabanlarına dağılmış vaziyette bulunan volkan bacaları bölgelerinde hapsoldu (ve koaservat denen ilkel hücre yapısını oluşturdular, daha doğrusu bu oluşan yapıya bizler günümüzden bakıp “koaservat” ismini veriyoruz, hiçbir molekülün bir "amacı" olmadığını unutmayınız). kimi bu kürenin içerisine giremedi. kimi molekül yapısından dolayı bu yağ küresinin parçalanmasına sebep oldu. kimi yağ küresi, bir süre sonra, bulunduğu ortamdaki fiziksel olaylardan ötürü kendiliğinden parçalandı. bunun gibi milyarlarca farklı senaryo düşünülebilir.
  
  bu yağ kürelerinin içerisine hapsolan moleküller (şekerler, aminoasitler, nükleik asitler, vs.) dış etmenlerden daha fazla korundular. bu neye sebep oldu? kurulan bağların sürekli olabilmesine… çünkü dışsal etmenler, moleküllerin parçalanması için çok büyük etkilere sahiptir. yumuşak ve esnek yapıda olan yağ molekülleri buna engel olabildi. böylece daha sağlıklı ve başarılı tepkimeler meydana gelmeye başladı. normalde kaotik ortamda son derece zor gerçekleşebilecek tepkimeler, göreceli olarak son derece dar olan yağ küresi içerisinde çok daha hızlı gerçekleşebilmeye başladı.
  
  daha sonra bu ufak yapıtaşları birbirlerine bağlanarak daha büyük moleküller oluşturmaya başladılar. kimi o kadar büyüdü ki ister istemez yağ küresini paramparça etti (ve koaservat “öldü”). kimi bizim bugün canlılık için gerekli olarak gördüğümüz yapılardan başka yapıları meydana getirdi. bunlar yağ küresine ve diğer moleküllere zarar verdi (ve koaservat “öldü”). kimi o kadar kuvvetli bağlarla birbirine bağlandı ki, daha fazla gelişemedi ve o düzeyde kaldı, bir süre sonra parçalandı (ve koaservat “öldü”). bu senaryolar da sonsuz sayıda arttırılabilir. ancak bunlar arasından kimi, bugün canlıları ve kökenlerini inceleyip “evet, şu şu şu moleküller canlılarda ortak olarak bulunur, dolayısıyla canlıların var olması için bu moleküller gereklidir.” dediğimiz yapıları oluşturdular. işte bunlar "hayatta kalmayı" başararak varlıklarını korudular ve "günümüzdeki canlılığın kökeni" haline geldiler.
  
  bu şekilde belki de katrilyonlarca koaservat oluştu, katrilyonlarca farklı senaryodan ötürü parçalandılar, yok oldular, eridiler, vs. bu deneme-yanılmalar 600 milyon yıldan fazla sürdü! ancak hikaye burada da sona ermedi. çünkü bütün koaservatlar aynı moleküler yapıda değildi ve sadece koaservatın "oluşabilmesi" yeterli değildi. kimi iriydi, kimi ufaktı, kimi daha sağlamdı, kimi oldukça zayıftı ama dağılmadan durabiliyordu. ancak bunlar arasında, en başından beri olduğu gibi, bir doğa gerçeği olan doğal seçilim ve buna bağlı olarak işleyen evrim yasası işlerliğini sürdürmekteydi. göreceli olarak zayıf olanlar, daha doğrusu oluştukları ortama uygun olmayanlar parçalandı, yok oldu ve bu şekilde "güçsüz", daha doğrusu "uyumsuz" olan koaservatlar “öldü”. fakat güçlü olanlar, daha doğrusu "uyumlu" olanlar varlıklarını korudu, “hayatta kaldı” ve moleküler parçalanma ve bozunmaya maruz kalmadı (yani koaservat “ölmedi”).
  
  işte bu dayanıklı koaservatlar, hayatta kalabildikleri için, büyümeye devam etti. büyümeden kasıt nedir? daha fazla molekül, daha karmaşık yapılar. neden? çünkü fizik ve kimya yasaları hala yürürlülükte! daha fazla atom yağ zırhından geçerek, içerdeki atom ve molekül kompleksine dahil oldu. moleküller büyüdükçe büyüdü. zırh daha fazla dayanamamaya başladı, çünkü içerideki molekülleri daha fazla barındıramıyordu. sonunda kimi büyük koaservatlar basitçe “ikiye bölünerek” küçük parçalar oluşturmaya başladılar. bu neden oldu? hacmin, yüzey alanınca karşılanamamasından ve kürenin hacmi büyüdükçe, içinde biriktirdiği fiziksel potansiyel enerjinin artmasından dolayı. bir diğer deyişle, doğadaki tüm varlıkların (canlı-cansız) potansiyel enerjilerini minimuma indirmek istemelerinden dolayı. sonuç olarak büyük bir koaservattan, iki küçük koaservat oluştu. bu da hemen, ilk seferde, başarıyla sonuçlanmadı, tıpkı diğer tüm adımlar gibi. pek çok koaservat bu bölünme sırasında molekülleri bir arada tutamadı ve “öldü”. pek çoğu bölünemedi ve paramparça olarak dağıldı. kimi bölündü, ancak o kadar ufaldı ki toparlayamayarak “öldü”. ancak bir kısmı, başarıyla küçüldü. doğal seçilim'in eleyici gücü, onlara söz geçiremedi. burada "bölünmekten" kastımızın günümüzde olduğu gibi göreceli olarak karmaşık olan mitoz ve mayoz tipleriyle değil, günümüzde halen görülen "amitoz" bölünme ile hatta daha basitçe, "doğrudan ikiye ayrılma" şeklinde olduğunu unutmayın, çünkü henüz genetik materyal ortada yok veya yeni yeni işlev kazanıyor. yani genetik bir bölünme olarak düşünmeyin, sadece hücresel bir ayrışma söz konusudur.
  
  bu yeni küçük koaservatlar, oldukları gibi durmadı. büyüdüler, geliştiler ve yeterince büyüyünce tekrar bölündüler; başarılı olanlar “hayatta kaldı”, başarısız olanlar “öldü”. tekrar edelim: “büyümek”ten kasıt nedir? var olan atom ve moleküllerin üzerine yenilerinin eklenmesi… “gelişmekten” kasıt nedir? var olan molekül ve atomların daha kompleks yapılarda bağlar kurması. “bölünmek”ten kasıt nedir? potansiyel enerjinin minimuma indirilmesi eğilimi. nasıl ki masa üzerindeki bir bardak kolayca yere doğru düşüyor ve potansiyel enerjisini minimuma çekiyorsa, aynı o şekilde. “hayatta kalmak”tan kasıt nedir? moleküllerini ve atomlarını bir arada tutarak büyümeyi ve gelişmeyi sürdürmek. “ölmek”ten kasıt nedir? moleküler ve atomik yapının bozunması ve yok olması. tüm bunlar sadece ve sadece fiziksel ve kimyasal yasalar dahilinde yürümektedir. ne kadar da bizim yaşam döngümüzdeki evrelere benziyorlar değil mi? büyümek, gelişmek, hayatta kalmak ve ölmek. çünkü bizimkilerle aynılar. bizler için de aynı durum, aynı koşullar geçerli. bizim büyümemiz de, yapısal bütünlüğümüzün dış etkiler altında artmasından ibaret. bizim gelişmemiz de, bünyemiz içerisindeki kimyasalların farklılaşarak, farklı özellikler kazanmalarından ibaret. bizim de hayatta kalmamız, yapısal bütünlüğümüzü korumamızdan ibaret. bizim de ölmemiz, yapısal bütünlüğümüzün dağılması demek. çünkü bizi "biz" yapan, vücudumuzdaki trilyonlarca hücredir. o hücreleri "hücre" yapan da, bu yazı dizimizde açıkladığımız koaservatlar ve onların milyarlarca yıldır süren ve sürmekte olan evrimleridir. dolayısıyla koaservatların en başta edindikleri özellikler, bizim bugün sahip olduğumuz özelliklerin temellerini oluşturmaktadır.
  
  peki ya sonra? yeni yeni koaservatlar oluştu, bunlara yeni moleküller ve atomlar dahil oldu. büyüdüler, geliştiler, bölündüler ve öldüler. bu süreçte, bir noktada ilk defa nükleotitlerin gelişimi sonucu genetik materyal olan rna ve dna oluşmaya başladı. ancak buna burada hiç girmeyeceğiz, bir sonraki yazımızda tüm ayrıntılarıyla ele alacağız.
  
  genetik materyal oluştuktan sonra da, büyüme-gelişme-bölünme-ölme döngüsü o kadar uzun yıllar boyunca sürdü ki, artık farklılaşmalar olmaya başladı. her seferinde yeni farklılıklar doğal seçilim’in sınavına tabii tutuluyordu. koşullara ayak uyulmasını sağlayan değişiklikler, doğal seçilim sınavını geçiyor; zayıflık/uyumsuzluk sebebi olan değişimler eleniyordu! örneğin kimi koaservatların yağ zırhı, öyle atomlara ve moleküllere denk gelmişti ve bunlarla öyle bağlar kurmuştu ki; bunların eksi-artı yüzeyleri bazı atomların ve moleküllerin zırhın içerisine girmesine engel olmaya başladı. bazı moleküllerin ise daha kolay geçmesine… bu eğer ortama uyulmasını kolaylaştırdıysa (ki kolaylaştırmak zorunda değildir) koaservat hayatta kaldı. yoksa parçalandı, bozundu ve öldü. yine bu senaryolar da sonsuz sayıda arttırılabilir.
  
  işte bu şekillerde koaservatlar kendilerini adım adım ama tamamen fiziksel ve kimyasal etkiler altında geliştirdiler. bugün, hücre içerisini açıp baktığımız zaman ya da hücrede olan olayları bu şekilde basit yöntemler izleyerek açıklayabiliyoruz. bu yolda unutulmaması gereken tek şey, hiçbir şeyin rastgele ve ilk seferde %100 başarıyla oluşmadığıdır. gelişim ve evrim yolunda sonsuz sayıda kayıp verilmiştir ve verilmektedir. bugün günümüzde gördüğümüz sözde “muhteşem” yapılar, tam 4 milyar yıllık deneme-yanılmanın bir sonucudur. ve süreç devam etmektedir. hala insan vücudunda ve diğer tüm hayvanların vücütlarında onlarca kusur ve hata bulunabilir. bu, evrim’in sürekli olduğuna bir kanıttır.
  
  koaservatlar, bu şekilde gelişerek kendilerini o kadar ilerletmişlerdir ki, ilk hücreler halini almışlardır. bunlardan bir kısmı, güneş enerjisini (daha doğrusu ışığını) kullanarak bir “yiyecek üretme metodu” geliştirmiştir. bu da günümüzde her ne kadar “mükemmel” olarak anılsa da, aslında basit ve küçük adımlarla açıklanabilir. temel olarak tek olan, güneş ışığının (fotonların) atomları uyarması ve atomların içerisindeki elektronların bir üst düzeye sıçrayıp geri inmesidir. son derece basit yöntemlerle açıklanabilen bu fiziksel olay, yaklaşık 400 milyon yılda (dünya’nın oluşumundan 1 milyar yıl sonra) bu koaservatlar tarafından “yiyecek üretmek” için kullanılmaya başlamıştır. “yiyecek” kelimesinden kastımız, aslında bugün anlamı günlük yaşamda oldukça değişmiş olsa da, hala aynıdır ve atomik yapılardan ibarettir. yediğimiz tüm yiyecekler, "ilginç" bir şekilde şunlardan oluşur: proteinler (et, süt, yumurta, vs.), karbonhidratlar (şeker, bal, çikolata, vs.), yağlar (yemek yağı, zeytinyağı, ayçiçek yağı, vs.) ve diğer organik ve inorganik moleküller! ne tesadüf değil mi? yediğimiz yiyecekler, vücudumuzdaki hücrelerin atalarının, yani koaservatların “yapıtaşı” olarak kullandığı atomları ve moleküllerden oluşuyor. aradaki bağı kurmayı size bırakıyoruz.
  
  bu süreçte evrimleşen bir diğer özellik de, bugün bizim “solunum” diyeceğimiz tepkime idi. son derece basit bir mantıkla çalışan bu tepkime de, en nihayetinde moleküllerin parçalanması ve birleştirilmesi sonucu gerçekleşiyordu. ve tamemen fiziksel ve kimyasal etkiler altında. bu kimyasal olayda, bir şeker molekülü, ortamda bulunan adp molekülleri ve fosfatlarla tepkimeye giriyor ve enerji, alkol ve isı üretiyordu. her ne kadar kafanızda “solunum”, göğsün inip şişmesi olarak yer etmişse de, bilimsel olarak solunum, sıradan bir tepkimeden fazlası değildir.
  
  güneş ışığını kulanabilen koaservat-hücrelerde gerçekleşen tepkimeler sonucu, dışarıya serbest oksijen gazı (o2) salınımı başladı. bu da, ortamdaki oksijenin artması demekti. o zamana kadar oksijensiz olarak gerçekleştirilen solunum tepkimesi, oksijenin varlığında, kimyasal tepkime yasalarından dolayı farklılaştı ve artık tepkimeye oksijen dahil oldu. artık şeker, oksijen ile tepkimeye girmeye başladı ve sonucunda karbondioksit, su, enerji ve isı çıkmaya başladı. aslında halen oksijen bulunmadığı ortamda, şeker oksijensiz olarak parçalanabilir ve vücuda gereken enerji üretilir. eğer gözünüzde oksijenli solunumu büyütüyorsanız, oksijenin atmosferde ilk artmaya başladığı zamanlarda, oksijensiz solunumla enerji üreten canlılar için oksijenin toksik bir madde olduğunu belirtmemizde fayda var. oksijen, biz soluyalım diye var değil. biz soluyoruz, çünkü canlılar mecburen artan oksijen miktarına zamanında adapte olmuşlar ve bunu kullanacak şekilde evrim geçirmişlerdir. daha doğrusu bunu yapamayanlar yok olmuşlardır ve seçilim sonucunda oksijenli solunum yapan türler evrimleşmiştir.
  
  oksijenli solunumun başlaması, inanılmaz bir “çeşitliliğe” sebep olmuştur. kambriyen dönemi denen bir jeolojik dönemdeki inanılmaz çeşitlilik de, bu sebepten olmuştur. yine doğal seçilim etkilidir ve dünya’nın dört bir yanındaki “canlılar” üzerinde etkisini sürdürmektedir. koaservatlardan gelişen ve artık rahatlıkla “hücre” diyebileceğimiz “canlılar” (aslında atom ve molekül yığınları) bulundukları ortama göre sürekli değişmektedirler ve doğal seçilim güçsüzleri eleyip, güçlüleri sağ bırakmaktadır (aslında elbette bu olay da “bilinçli” değildir).
  
  daha sonra, yine bu bazı atomların ve moleküllerin “özelleşmesiyle” (aslında yine deneme-yanılmalar sonucu doğal seçilime daha fazla direnebilenlerin hayatta kalması sonucu) iki koaservat (ya da artık hücre diyebiliriz) arası “iletişim” başladı. peki neydi “iletişim”? molekül ve atom transferi! moleküllerden kimi, bir koaservattan diğerine doğru hareket etmeye başladı. bunun da arkasında pek çok fiziksel sebep sayılabilir: adhezyon (farklı moleküllerin birbirini çekmesi), kohezyon (benzer moleküllerin birbirini çekmesi), difüzyon (çok yoğun ortamdan az yoğun ortama moleküllerin hareketi), ozmos (suyun çok yoğun olduğu yerden az yoğun olduğu yere hareketi) ve daha nicesi... ancak bu eğilimler, bu konuda “özelleşebilen” moleküler yapıdaki koaservatlar arası “köprülerin” kurulmasını sağladı. bu köprüler, yine tamamen moleküller ve atomlardan oluşmaktaydı. son derece basit yapıdaki bu özellikler, ileride çok önemli bir sonucu doğuracaktı: birden fazla hücrenin, birbiriyle iletişimi sonucu organize yaşamların gelişimi. bunun zor bir olay olduğunu düşünebilirsiniz. gerçekten de meydana gelmesi çok uzun sürmüştür. tek hücrelilerin, çok hücrelilere evrimleşmesi koaservatların oluşumundan sonra 3.4-3.2 milyar yıl sürmüştür ve günümüzden 900-700 milyon yıl önce ancak olabilmiştir. bu süre zarfında yine pek çok deneme olmuş, büyük bir kısmı hatalarla sonuçlanmıştır. ancak başarılı olanlar sonunda seçilerek çok hücreliliği mümkün kılmıştır.
  
  işte bu şekillerde, basit atomik yapılardan, günümüzdeki kompleks ve “modern” canlılar var olabilmiştir. günümüzde, ta 4 milyar yıl önce koaservatların yapısında bulunan pek çok özelliği, biraz daha değişmiş ve gelişmiş şekillerde tüm canlıların hücrelerinde görmekteyiz. bu inanılmaz karmaşıklıktaki vücutlarımızı trilyonlarca küçük parçaya bölsek, göreceğimiz şey ilk atalarımız koaservatlardaki atomlar ve moleküllerden farklı şeyler olmayacaktır!
  
  bugün bizim “düşünme”, “akıl”, “zeka”, “hisler”, “sevgi”, vs. olarak adlandırdıklarımız, hücrelerde gerçekleşen kimyasal ve fiziksel olaylardan fazlası değildir. tüm bunlar atomik ve moleküler boyuttaki değişimler ve bunların basit ve olağan etkileridir.
  
  evrim ağacı