yalnızız

• peyami safa romanı. “sevgilinin hayaline, onun realitesinden daha büyük düşman yoktur,” diye yazar bir yerinde. çok güzel bir cümle. zira biz insanlar, bazı kişileri hayal dünyamızda istediğimiz kalıplara sokup idealleşirir ve onların o hayal versiyonuna ya da ufak realite parçasına aşık oluruz. ardından o hayal, o kişinin realitesine ters düştüğünde şaşkına düşer, kalakalırız.
  
  bir ölüm karşısında şunları düşünür karakterlerden biri: “realite bu kadar sadedir. insan kendini onun önünden silebilse, işte, gerçekleştiği zaman trajedi bile bu kadar sadedir. insan kendini değil; ölçülerin bozguncusu, yalancı ve yaygaracı; boşuna ümitlerin, kuruntuların, dehşetlerin yaratıcısı ve mevcut olmayanların tanrısı muhayyileyi silebilse, her şey, kendi kendisi hâlinde, ne kadar sade.”
  
  insana dair: “hepimizin ruhunda en az bir katil, birkaç hırsız, bir sürü yalancı, iftiracı ve sayısız can, mal, ırz düşmanı var. bunları hapsediyoruz. yoksa kim adam öldürmez, çalmaz, iftira atmaz, ev bark yıkmaz?” ikinci realite, der yazar insanın bu tarafına. “ikincilerimize hâkim olduğumuz nisbette insanız.”
  
  “biliyorsun ki her gizlinin altında muhayyileyi alabildiğine koşturan bir sonsuzluk vardır ve sen bir kere bu gizliyi yarattıktan sonra, artık onun derinliğine hudut çizmekten âciz kalırsın ve dörtnala giden şüpheye dizgin vurmak senin elinde değildir.”
• peyami safa'nın varoluşçu felsefeye göz kırptığı, matrix'i yıllar öncesinden deşifre ettiği, avatar prototipini tasavvuf anlayışı üzerinden tanımladığı ve klasik din yaklaşımının ötesinde, belki de bugün pek moda olan spiritüalist metinlerde rastladığımız tekamül/farkındalık/terk üzerine bolca işaret gönderdiği; muhteşem, muhteşem olduğu kadar da mistik olan romanıdır.
  (buradaki mistik vurgusu, gizlenen/saklanan değil, anlatılamayan ancak yaşayanın duyumlayabildiği hal ile ilgilidir..)
  
  çok da kafaları bulandırmadan hem kadim metinlerde, hem existansiyalizm paragraflarında hem de bugün içi boşaltılmış bilgelik telkinlerinde, hep aynı alana değinen, bunu yaparken de terminolojik farkla başka başka şeylerden bahsediyormuş gibi görünen aydınlanma lansmanları üzerinden yalnızız romanına bakmakta fayda var.. ortaya karışık salata curcunası getirir görünse de, her hangi bir yaklaşımın takipçisi olmadığım için iddiaları ve paylaşımları harmanlayarak aktarmayı tercih ediyorum:
  
  bütün yeni çağ öğretilerinde ve kısmen de varoluşçulukta ifade edilen, yeryüzündeki her bireyin öz'ü davranışları üzerinden oluşur/olgunlaşır/tekamül eder. buradaki öz'e, heidegger ve arkadaşları tin ya da geist derken; spiritüalistler yüksek benlik ya da makro benlik ya da öz varlık derler. tin'den kastedilen mutlak varlık değildir. tin'den kastedilen, mutlak varlık ile yeryüzünde dolanan avatar yani mikro benlik yani uydu can arasındaki makro bilinçtir. yüksek benliğin istediği, avatar üzerinden yeryüzündeki hayatı deneyimleyip tekamül ederek mutlak varlık'a doğru ilerlemektir. neden deneyimlemek ister yüksek benlik? çünkü kendi boyutunda bütün deneyimlerin sadece bilgisi vardır. deneyimin olması için yeryüzü gibi illüzyonik bir platforma yani matrix'e gerek vardır. matrix bu anlamda frekansı düşürülmüş varlıkların deneyim cehennemidir. işte yüksek benliğin yani tin'in bilgileri ancak ve ancak matrix üzerinde aktive edilmesi gerektiği için avatar'a ihtiyaç duyar. neden kendisi deneyimlemez derseniz, "tin'in formu, matrix'in yani yeryüzünün fiziksel ortamının çok üstünde bir yoğunluktadır, o yüzden avatar'a yani mikro bedenlere yani uydu canlara ihtiyaç duyar" yanıtını alırsınız bu açıklamaya göre.
  
  bu aşamada matrix'in dışındaki tin yani geist, matrix'teki avatar ile sürekli kontakt halindedir. bu kontakt, avatar'ın hakikati keşif yolunda attığı manevi adımlarla güçlenir, güçlendikçe avatar-tin arasındaki mesafe kısalmaya başlar.
  
  toparlama açısından kelimeleri gruplayayım:
  avatar=mikro benlik=mikro bilinç=beşer=uydu can=romanda ikinci ben=sahnedeki oyuncu bilinç,
  tin=yüksek benlik=makro benlik=makro bilinç=geist=öz varlık=tanrı=romanda birinci ben=kulisteki bilinç,
  matrix=yeryüzü=deneyim ortamı=sahne=cehennem,
  vaadedilmiş topraklar=cennet=kulis=hakikat;
  hepsinin de üstünde:
  mutlak varlık=allah=rab vardır.
  
  tin, avatar'ın deneyimleri üzerinden bilgilerini aktive ederken, avatar'dan matrix'in hay huyuna kendisini kaptırmamasını ister. şunu söyler: "evladım, sen orada kariyer de yapabilirsin, çocuk da.. ama kendini ne statü üzerinden, ne de biçimin üzerinden tanımlama, tüm haz hallerini yaşarken tanrısal kimliğini unutmadan yaşa ki ben de buradan sana destek olup yaratım serüvenini rahat rahat yaşayabileyim!" tin'in yaratım dediği, yoktan var etme değildir, bilgilerinin aktivasyonu yani icrasıdır.
  
  makro benlik de dediğimiz tin, mikro benliğin farkındalığının yüksekte kalması için ilham/sezgi/rüya ve benzeri kanallar aracılığıyla varlığını hep hatırlatır. eğer mikro bilinç, maneviyat bazında derinleşir de dünyevi ihtirasların kurbanı olmazsa frekansını yüksek benliğe doğru hızla yükseltmeye başlar. frekansını yükselten avatar, keşiş hayatı yaşayan ariflerden değildir illa ki... hatta frekansının yükseldiğini farketmeyerek, o iç devinimle yeryüzü insanlığına büyüklü/küçüklü katkılar sağlayan eserler sunarken bulur kendini: ya bir sanatçı olarak, ya bir bilim adamı olarak, ya bir düşünür olarak, ya bir siyasetçi olarak ya da toplumsal lider olarak... anlayacağınız, ruhani liderlik yapmak zorunda değildir yüksek benliğe yaklaşan beşer... deha düzeyinde bir müzisyen de olabilir, mucit de... ancak bu, son derece sancılı bir süreçtir. bir taraftan matrix'in kışkırtıcı ve düşük frekanslı olayları/kişileri tarafından sarmalanmıştır, bir taraftan da ucundan/kıyısından içselleştirdiği makro benlik boyutunun kriterleri ile tanışmak üzeredir.
  
  ilerlemesini sürdüren avatar, tüm dünyevi kalıpları kendiliğinden terk etmeye başlar, ilişkilerinde kopmalar olur ama bir taraftan da başka kimliklerin başka yeni olayların ortasında bulur kendini. makro benliğine böyle böyle gittikçe yaklaşan mikro benlik, bir çok insan için çok büyük önem taşıyan meselelerle ilgilenmez, ilgilenmediği gibi etkisinde de kalmaz. frekansı yükselen avatar'ın ızdırabı, matrix'in dinamikleriyle senkron olamamasından ve diğer avatar'ların da farkındalıklarının düşüklüğüne hüzünlenmesindendir. bu kadar da tevazu sahibidir işte...
  
  ters duruma bakalım: eğer avatar "benim işim olmaz maneviyatla, uğraşamam, sıkıntıya gelemem öyle.." derse ve kendini matrix'in cazibesine kaptırarak egosu yönünde yaşamayı tercih ederse hiç mi hiç engellenmez. özgür seçim denilen "ben özgürsem ben de özgürüm" hükmü devreye girer. ilk ben, avatar'a aittir, ikinci ben tin'e.. şunu söyler tin: "eğer sen özgürsen, ben de özgürüm, yolun açık olsun. ben de seninle olan irtibatımı keserim o halde.. çünkü senin üzerinden deneyim yaşayamayacağım, bilgilerimi aktive edemeyeceğim açık... bana hemen yeni bir avatar lazım!.." böylelikle sar başa dön başa, tekamül serüveninde yeni bir süreç başlamış olur... özgürlüğünü kazanmış avatar, mekanik sarhoşluk içinde matrix'te devinirken, zengin/sağlıklı/keyifli de olsa nihayetinde motivasyondan yoksun, manevi değer veçhelerinden uzak soyut ölüme doğru savrulur.
  
  tam karşılamasa da şöyle bir örnek verelim: avatar, tin'in matrix'teki asistanıdır. tin'i asiste ettiğini bilmeden yaşamını sürdürür. nefsini kontrol edip bilgelik katsayısını arttırdıkça tin'in makamına tin'le içrek olarak son kertede oturacaktır. ama bu kez tin gibi sadece "bilen" değil, angaryaları yaşamış olduğu için "deneyimleyerek bilen" yüceliğinde bulunacaktır. illüzyonun sahte özgür dramaları ve sahte sahnelerinden arınmasının mükafatını alacaktır bu anlamda.
  
  modern insanın bireyselleşme ihtirasının yığınla psikodramaya yol açtığına, yalnızız romanında da peyami safa defalarca dikkat çekmiştir.
  
  eğer avatar ile tin arasındaki mesafe kısaldıkça kısalıp farkındalık bazında buluşma noktasına gelirse, ortaya harikülade bir pozisyon çıkar: makro benlik, mikro benlik üzerinden matrix'te artık tecelli eder... bu tecelli hali form bazında değildir, tekrarlayayım, farkındalık bazındadır... misal: hz. isa, buda, miraç gecesi sonrası hz. muhammed ve son yıllarında mevlana'nın makro benlikleri, ilahi plan gereği vakti geldiğinde mikro bilinçleri üzerinden farkındalık bazında tecelli etmişlerdir. olana bitene dışardan tanıklık eden beşer'e mucizeler gibi gelen de, tecelli olan tin'in yoğunluğunun tezahürleridir.
  
  matrix'te tecelli olan makro benlikler, spritüalistlerin 4. boyut farkındalığı dediği, hakikate dair olan ve dünyadaki tüm kutupluluğun üstünde bulunan alemlerin öngörüsünü taşırlar... bu bir öngörüdür, çünkü, hakikatin, matrix gibi kurgulu labaratuar ortamında tam anlamıyla realize olması mümkün değildir. bu öngörü üzerinden insanlık, varoluş'un kaynağı, birliğin/bütünlüğün/tekliğin mutlaklığına dair mesajlarla tanıştırılır. dünyanın bir tiyatro olduğu, tüm kalıpları terketmeden, içe dönmeden sır üstü sırlarla buluşulup kulise dönülemeyeceği bu yüksek varlıklar tarafından tekrar tekrar söylenir. halbuki dikkat edildiğinde ortada sır, gizem vs. hiç bir efsanevi kapalılık mevcut değildir. mutlak varlık, deneyimci öz'ler vasıtasıyla kendini bilme eğlencesindedir; bir nevi kendi kendine saklambaç oynamaktadır. constantine filmindeki replik eksiktir ama yalnış değildir: "tanrı mı dedin? o misket oynayan küçük bir çocuk aslında!..."
  
  işte vaadedilmiş topraklar, matrix'in yani cehennem'in yani dünya'nın üst boyutudur. dolayısıyla hakikatin yine katman katman açığa çıktığı matrix üstü alemler, bizzat cennete tekabül eder...
  
  makro benlikle hemhal olan avatar, vaadedilmiş topraklar'ın kokusunu almaya başladıkça bilerek ya da bilmeyerek hem eserleriyle, hem de hal ve hareketleriyle çevresine pozitif yüklemeler taşıyarak yansıma yapmaya başlar. frekansı ne kadar yüksekse yansımasının kaynağını tam da o kadar bilendir.
  
  yalnızız romanındaki samim, makro benliğiyle girift olmaya neredeyse hazır hale gelmiş yüksek farkındalıklı mikro benliktir. simeranya da vaadedilmiş topraklar'dan yani matrix üstü alemlerden adeta bülten sunan bir broşürdür. samim'in metni kesinlikle kurgulu ütopik bir çalışma değildir. heidegger'in sürekli vurguladığı: "hayat hıfzetmedir: (hatırlamadır)" savındaki gibi, hakikati hatırlama iç arzusuyla yanıp tutuştuğu için maneviyata dönük yüzünü hep korur. elbette ki samim, bir peygamber ya da bilge kişilik düzeyinde ve olgunlukta henüz değildir. ama matrix'in şatafatına aldanmayıp manevi yolculuğunda tanık olduğu alemlerin işaretlerinin izini sürme uğraşındadır. tökezlese de uğraşındaki samimiyet alenidir...
  
  okuyanlar anımsayacaktır: simeranya'da "eski dünya problemleri şubesi"ndeki yaşlı adam da matrix'teki ikiliğe (dualiteye) değinerek samim'e, "sizin eski dünyada, tekamül için gerekli olan kutuplaşma dramı var, o yüzden bütünlüklü bakıp meseleleri çözemiyorsunuz..." demiştir. doğrudur, dünya ikiliğin egemen olduğu bir fizik alemdir. yargı her zaman vardır: iyi/kötü, doğru/yalnış, sevap/günah... oysa hakikatin algısında yargıya dayalı bir niteleme söz konusu bile değildir. hz. isa'dan biliyoruz: her şeyi kabul etmiştir. dikkat edin, sevgiyi/şefkati değil kabul etmeyi, koşulsuz kabullenmeyi öne çıkartmıştır. kimseyi yargılamamış ve çektiği acıya bile direnmeden kabul göstermiştir.
  
  matrix, bu bağlamda geçiciliğin, süreksizliğin daim olduğu, eric hobsbawm'ın deyişiyle "kısa süren bir aşırılıklar çağı"na evsahipliği yapan sirkten başka bir şey değildir. hünerlerin hem pervasızca sergilendiği, hem de bedensel sınırların zorlandığı, seyir keyfinin tavan yaptığı ve kitlesel olan ama birlikten uzak kalabalıkların alkışında gürültü çıkaran arenanın ta kendisidir.
  
  simeranya, matrix'e matrix üstünden gelen bir broşür olsa da, koşulsuz sevgiyi, sınıfsızlığı, bütünlüğü, mülkiyetsizliği yani dünyevi olan tüm düşük değerli kalıpları adeta dönüştürmüş bir hayatı betimlemek ister. simeranya'daki durgunluk metaforu, matrix'teki kaosun manipüle edici düzeneğinin tam da zıttı olduğu gibi deneyimlenmemiş bilgilerin potansiyel manzumesidir.
  
  romandaki önemli karakterlerden besim, hedonizmi tin'e sırt çevirmiş mekanik sarhoşluk içindeki yitik bir uydu canı gösterir... sürekli istihza halinde olması da gamsız, maneviyattan kopuk haz yoğunluklu ironi bağımlılığıyla ilgilidir.
  
  mefharet, varoluşunu sürekli drama yaratarak özellikle trajediye dayalı şizoid kuşkularla boğuşmayı tercih ederek canlı tutmayı ısrarla sürdürendir. dengesizliği de aslında arınması gerektiği dramaların sürekli içerik değiştirmesinden gelir. budizme de gönderme yapan peyami safa, dramalarından sıyrılamamış benliğin ruhsal hezeyanına dikkat çeker mefharet'in kimliğinde. ancak, arınma da kendi içinde can yakan bir vaziyettir. yanan can da tasavvufta belirtilen, olgunlaşma ateşine düşendir, yani pişendir. ve acıdır ki drama üretemeyen mikro benlik paniğe kapılmaktan kurtulamaz. halbuki tin ile, romanda birinci diye geçen benliğiyle hemhal olsa, dramasız yokluk üzerinden yüksek değerlerle tanışacaktır. hep denir ya, "terk et ki yerine yenisi gelsin"... iç dünyası çer çöple dolu hiç bir avatar'ın, arınmaya gitmediği müddetçe yücelebilmesi imkansızdır.
  
  samim'in "dip zıtlık" dediği de dramalar üzerinden açığa çıkan kutuplaşmanın doğurduğu çatışma ve bu çatışma neticesinden doğan "olma" veçhesidir. yukarıda da belirttiğim gibi dip zıtlık, matrix'e ait kutuplaşma kanununa yaslanır. buradan ilerlersek ego, sürekli zihin oyunları ile teatral kompozisyonlar yaratıp kendi kendisini de inandırarak varlığını sürdürür. oysa dip zıtlık sendromunu aşan mikro benlik, iç derinliğinde yüksek benliğiyle buluşmanın güzergahını keşfedecektir. tin'in de daima mikro benlikten dip zıtlık yanılsamasını aşıp hakikatin keşfine yaklaşmasını temenni ettiğini tekrar hatırlayalım... mefharet yazık ki bu keşiften çok uzakta durur.
  
  selmin'in başlangıçta marksist haydar'a olan yardımı avatar'ın hakikati bilme arayışına denk gelir... haydar'ın idealleri, selmin için kurgulu matrix düzeneğinin dışındaki bir hayatı tanımlamakta bu da selmin'in yüksek benliğini kışkırtmaktadır. zaten annesine karşı sürekli varoluş mücadelesi vermesi de aynı arayışın tezahürüdür... fakat bu mücadelede yeterince tin'in sesine kulak veremediği için bocalamaya mahkum olur.. neyse ki dayısı samim bu aşamada yardımını esirgemeyecektir..
  
  samim, yüksek farkındalığı sayesinde metanetle yaklaştığı insanlık hallerinden zaman zaman kendisi de nasiplenir.. en yakınındaki bu insanlarla ilgilenmesine, velveleye izin vermeyecek kadar güçlü tin bağlantısı eşlik eder. yaşadığı aşk acısında bile bu bağlantının desteği açıktır. öyle ki samim'in aşk anlayışında dünyevi setup'lara yer yoktur. evlilik gibi tamamen kurguya dayalı formel birlikteliğin asla açıklayıp tanımlayamayacağı bir bağdır samim'in aşka dair yaklaşımı.. bile bile, matrix gibi illüzyonik ortamda matrix üstü aşkın kudretini tezahür ettirememenin sınavına sürükler kendini. sadece kendini değil bu aşka özne olan meral'i de... fakat meral'in yüksek benliği onay verse de mikro benliği bu ideal bağı kaldıramamış, çelişkiler ortasında bunalmış, illüzyonun illüzyonuna (paris'e) tutulup isyan etmiştir. devamında kurgulu hayatın içinde yenilgiye düşerek, fizik formunu yok ederek kurtulacağına inanmış ve acı içinde yeryüzünü terk etmek zorunda kalmıştır. samim, tarifte zorlandığı kişisel ilgisinin odağında, meral'in tin'ine yönelik aşkın belirleyici olduğunu sıkıntıya düşse de bilmektedir.
  
  yan karakterlerden renginaz'ın krizi ise, mikro benliğinin kaldıramadığı durugörüdür bu okumaya göre. son derece saf, yersel kirlenmeden uzak bir hayat sürmüş olsa da renginaz, yüksek farkındalıklı olmadığı için matrix üstü alemden gelen işaretleri sağlıklı okuyamaz ve buhrandan buhrana sürüklenir. aynı işaretleri samim her zaman sağduyulu karşılamaktadır; hem entelektüel donanımı hem de açık sezgileri ve dünyasal kodlamaları reddetmesi sayesinde.
  
  meral'in intihar kararına, samim'i doğru anlaması ama yanlış uygulaması sebep olmuştur. samim mikro benliğin kıstaslarını yok ederek tin'e erişmeyi telkin ederken bunun bedensel terkle değil düşünsel/duygusal hamlelerin terkiyle olacağını anlatmak istemiştir. gel gelelim kaz kafalı meral bu terki biyolojik ölüm sanmış, ölüm biçiminde bile savsaklamıştır.
  
  peyami safa yalnızlığın nedenselliğini de tüm bu dualitenin iç dinamiklerine dayandırır. tüm yukarda anlatmaya çalıştığım öğretilerin okumasında olduğu gibi, peyami safa da yalnızlığın, dualitenin sona ermesiyle ortadan kalkacağını vurgular. şüphesiz yüksek benliklerimizden ayrı gayrı yaşayan biz avatarlar yalnızızdır... avatarları ile buluşma heveslisi yüksek benliklerimiz de yalnızdırlar... kavuştuklarında, iddia edildiği gibi savrulmuş bir yalnızlık söz konusu olmayacaktır.
  
  bütün bunlar iyidir hoştur da, "yalnızlık mutlak varlık'a (allah'a) mahsustur..." kesinliğine şöyle bir uğrarsam, bana da şu soruyu sorma hakkı doğar:
  sakın mutlak varlık, yalnızlığından sıkılıp da bu müthiş senaryolar eşliğinde yalnızlığını manipüle edip edip ortadan kaldırma oyunu oynuyor olmasın?...
  diğer bir deyişle mutlak varlık, mutlak yalnızlığını ikiliğe ayrıştırarak tüm bu aktif varoluş serüveninde kendi kendini, iyi niyetlerle olsa da, teselli etmeye mahkum mu kılmıştır yoksa?...
  
  haksız mıyım uydu canlar?
• sevdiği insana bir ayrıntı da kırılacak kadar bu hayata naif bakanların yalnızlığını anlatmış peyami safa. şu satırları yazan ve bu satırları hissederek okuyan okuyucu elbette bu düzene ayak uydurmak da zorlanacaktır.
  --- spoiler ---
  dün gece az uyudum. meseleyi halledebilmiş değilim. sekiz ay evvel derinleşmemizin ilk anlarında, tercih edilen renkleri konuşurken, ben yeşili de söylemiştim. ‘ ben de bayılırım yeşile,’ demişti. dün bindiğimiz taksi yeni be güzeldi. ‘ rengi yeşil olmasaydı…’ dedi. mordan nefretimi de hatırlaması lazımdı. sordum: ‘ mor olsaydı daha mı iyiydi?’ tereddütsüz cevap verdi: ‘ tabi… ‘
  
  ya sekiz ay evvel yalan söylemişti: his birliği aldanışı vermek için.
  ya dün yalan söylemişti: his kopuşu azabı vermek için.
  yahut da hakikaten değişmişti. birinci ve ikinci ihtimal fettanlık. üçüncü ihtimal isyan. dördüncü ihtimal yok hepsi fena. bütün aşk beni önünde aptallaştıran seraba dönüyor. zekamın istikametinden gururuma sağladığı bu bıçağın acısı beni uyutmadı.
  
  --- spoiler ---
• okuduğum ilk ve tek peyami safa romanı; peyami safa'nın ayrıntıları vermedeki ustalığına hayran olmama rağmen, kurgu ve olay derinliği beni tatmin etmedi... garip bir şekilde hitchcock filmi izlemiş gibi hissettim kendimi kitap bitince...
  
  bu dünya o kokladığın limona benzer: yuvarlak, ekşi... fazla sıkmaya gelmez, tadı kaçar. yahut şeker karıştırmalı.
  ---
  âşıklara haber vermek isterim. kalbin bütün meseleleri kalbde halledilir. çünkü bir hissin hakkından ancak başka bir his gelir. ümitsiz bir aşkın panzehiri nefrettir.
  ---
  sevimli, fakat sadisttir istihza. öperken ısırır. bazan da koparacak kadar.
  ---
  ben yalan arayan zekânın gözlere verdiği ağır hareketi bilirim. çok az yanılmışımdır. bakış evvelâ sağa ve sola doğru kayar. arama başlamıştır. sonra gözbebeği yukarıya doğru bir kavis çizip aksi istikamete iner. sonra da tam karşı tarafa bakar. donuktur. bulamamıştır. iki üç defa kırpılır. korku çırpınışı. yalan aradığının sezilmesi ve aranan yalanın bulunmaması korkusu. nihayet bütün yüzde, gergin çizgileri gevşeten bir kurtuluş hareketi. yalan bulunmuştur. gizlenen sevinç, dudakların ucunda belli belirsiz bir gülümseyiştir.
  ---
  kadının aşk ahlâkı bazan aşkın dışında ahlâk tanımaz.
  ---
  dünyasından memnun olmayanlar ne kadar benziyorlar birbirlerine.
  ...
  var bir sıkıntı hepsinde.
  ---
  ölüm onu çirkinleştireceği yerde, o ölümü güzelleştiriyor.
• simeranya'nın eşsiz anlatımının yapıldığı roman. kendi kendimden nefretimin çirkinleştirip çerçevelediği bir dünyada yalnızım diye bir veda mektubu yazarak intihar eden meral karakterinin devleştiği o eşsiz roman. herhalde bir tanpınar usta huzur'u yazdı bir de p.safa yalnızız'ı. ciddi anlamda korkunç bir roman. daha fazlası olamazdı.
• kitabin cikartilan prolog bolumunden, samim ile bir sokak kadini arasinda gecen diyalog:
  
  "- seni sevmek istedim bir an için. böyle bir his gelip geçti. geçmedi daha. fakat geçer. böyle birçok hayallerim var: simeranyam var.
  - kim o? sevgilin mi?
  - hayır, sevgilim başka. o bir memleket, simeranya, dünyada olmayan bir yer. benim icadım. sıkıldım mı, kendimi oraya atarım.
  - ne hoşsun. beni de götür oraya.
  - simeranya’da yalan yoktur.
  - kadın yok mu?
  - insanlar gölgelerdir. konuşmadan anlaşırlar. birbirlerinden hiçbir şey saklamazlar. seni görür görmez bir simeranya kadınına benzettim. elbisenin içinde yalnız ruhun var. yüzün bir örümcek ağı. gözlerinde sen dolusun. gurur ve yalan yok. seni sevmek istiyorum. bu bir hayal. simeranya gibi sen de yoksun. yaratıyorum seni ben, kendi arzuma göre, ismini sakın söyleme bana. birbirimizi bir daha görmeyeceğiz."
• "dokuzuncu hariciye koğuşu" peyami safa'nın "suç ve ceza"sı ise; "yalnızız", "karamazov kardeşler"idir.
• --- spoiler ---
  
  "
  ey insan!
  
  bu kitabı sana ithaf ediyorum. başının üstünden büyük bir rüzgâr geçiyor. yalancı bir fecirle başlayan asır kararıyor ve sana tek ümit ışığı olarak en kuvvetli kaynağı uranyum'da değil, senin ruhunda sıkışmış maddeden koparıp çıkardığın korkunç tahrip âletinin patlayışıdan yükselecek alevi bekletiyor. ey bahtsız! tarihin hiç bir devrinde kendine bu kadar yabancı, bu kadar hayran ve düşman olmadın. laboratuarında aradığın, incelediğin, oyduğun, dibine indiğin, sırrını deştiğin herşey arasında yalnız ruhun yok. onu beyin hücrelerinin bir üfürüğü sanmakla başlayan müthiş gafletin, otuz yıl içinde gördüğün iki muazzam dünya harbinin kan ve gözyaşı çağlayanlarında en büyük dersi arayan gözlerine bir körlük perdesi indirdi. bırak bu maddeyi, boğ şu ölçü dehanı, doy şu fizik ve matematik tecessüsüne, kov şu kemmiyet fikrini, dal kendi içine, koş kendi kendinin peşinden, bul onu, bul kendini, bul ruhunu, bul, sev, bil, an, gör, kendi içinde gör allah'ını. kendine dön, kendine bak, kendine gel. aptalca bir konfor aşkından doğduğu halde herbiri daha korkunç bir dünya harbi hazırlayan teknik mucizlerinin yanında, senin iç zıtlıklarını elemeye yarayacak ve seni kendi kendinle boğuşmaktan kurtaracak ruh mucizelerini ara. inan mânevîlere ve mukaddeslere, inan! onlar hakkında bu kadar küçükçe düşünmekten utan! her sezilen derinliğin ifşa ettiklerini düşünmekten bile seni alıkoyan tabiatçı metodlarını fırlat ve bitlenmiş elbiseler gibi at. ortaçağ papazında haklı olarak ayıpladığın darkafalılığın anlayış sınırlarını daha fazla darlaştıran beş duyu idrakinin kapalı dünyası içinde kalma:
  
  "arşı geç, ferşi atla, sidreyi aş,
  gör ne var maverada ibrethiz"
  
  "
  --- spoiler ---
  
  benim bir teorim var artık bundan sonra, "yalnızız"ı okumamış bir insan henüz evrimini tamamlamamış bir homosapiendir! evet, utanmadan bunu iddia ediyorum.
• peyami safa'nın muhteşem üslubu ve harikulade cümleleri ile hayata dair ilginç tespitlerini içeren, roman tanımının biraz ötesinde bir yapıt.
• kelime zenginliği bakımından, yazılmış en yetkin türkçe roman.