usturlap

• gök cisimlerinin yükseltisini ölçmekte kullanılan araç.
• cümle içinde örnek;
  "usturlabı, pusulayı, sekstantı kullanabilsin diye keşiş hermann'ın bu konudaki incelemelerini özetleyip eliyle yazdıktan sonra josé arcadio'ya bıraktı."
  yüzyıllık yalnızlık - g.g. márquez
• usturlap, oktant ve sextant’ın atası diyebileceğimiz göksel seyir’de kullanılan ilk aletlerdendir.
  
  usturlap, astronomi ölçümlerinde kullanılmış tarihi bir ölçüm cihazıdır. kullanım alanları arasında güneş, ay, gezegen ve yıldızın konumlarını belirlemek yer alır. ayrıca yerel saat ve namaz vakitleri usturlap sayesinde hesaplanıyordu.
  
  geleneksel usturlabın temeli stereometrik projeksiyona dayanır. uzaydaki ve yerküresindeki bütün noktaların ekvator düzlemine paralel bir düzlemdeki izdüşümleri usturlap üzerine çizilir. usturlap; lineer, düzlemsel ve küresel olmak üzere üç sınıfa ayrılır. lineer usturlapta gök cisimlerinin izdüşümü bir doğru üzerine işaretlenir. kürevi usturlapta ise izdüşüm yapılmadan bir yarım küre üzerine işaretlenir. düzlemsel usturlapta ise gök cisimleri ekvatora paralel düzlemlere izdüşürülerek usturlaptaki levhalara işaretlenir. usturlap denince genel olarak düzlemsel usturlap anlaşılır.
  
  usturlap (arapça usturlab; yunanca astrolabon, “yıldız tutan”): bir yıldızın belli bir yükseklikte ufkun üstünden geçiş anını saptamaya yarayan alettir. öncelikle gökcisimlerinin göreli konumlarını ve yüksekliklerini gözlemlemek üzere kullanılmıştır. daha sonraları güneşin batış tabloları (gök ekvatorunun kuzey ya da güneyindeki açısal uzaklık) eklenerek, denizcilerin bulundukları bölgeyi saptamalarına yarayan bir seyir yardımcısı haline gelmiştir.
  
  ilk olarak apollinius (m.ö. 240) ve hipparchus
  (m.ö. 150) tarafından keşfedildiği, batlemyüs tarafından kullanıldığı ve philloponos'un altıncı yüzyılın ilk yarısında bu aletten bahsettiği batılı kaynaklarda bildirilmektedir.
  
  dokuzuncu yüzyılda harran'daki büyük üniversitede abbasi halifelerinin ilim ve kültüre verdikleri önem neticesinde usturlap hakkında çeşitli eserlerin yazıldığı bilinmektedir. bu konuda yazılan en eski kitap, 829-830 senesinde bağdat'ta ve 833 senesinde şam'da çalışan ali ibn isa'ya aittir. başka bir rivayete göre de usturlabı ilk keşfeden ve bu konuda ilk kitap yazan kimse abbasi devri astronomi alimlerinden ebu ishak el-fezari'dir. islam dünyasında ilk kullanan da kendisidir. bu konu hakkında kitap yazan diğer alimler el-biruni, nasirüddin tusi ve habeşül hasib'dir.
  
  ispanya'da magrib'de de usturlap hakkında çeşitli çalışmalar, yapılmış ve enlem derecelerine göre kullanılan levhalar halinde usturlaplar yapılmıştır. her enlemde kullanılabilecek evrensel usturlap 11. yy’da toledo'da ali ebu halef tarafından yapılmıştır. bu usturlap ez-zerkali tarafından geliştirilmiş ve safiha adıyla ünlü olmuştur. hatta kopernik zerkali'den nakiller yapmıştır.
  
  el-biruni gibi alimler yıldızların yerini bir çark ile belirleyen mekanik usturlaplar da geliştirmişlerdir. bunlar şamin ve ez-zerkali tarafından geliştirilmiş ve mekanik saatin temeli ortaya çıkmıştır. 12.yy’da şerafeddin et-tusiusturlaba yeni bir şekil vererek baston şeklinde bir usturlap geliştirmiştir.
  
  stereometrik projeksiyonlu geleneksel usturlap 13. yy’da kadran-usturlap haline getirildi. kadran usturlaplar 16. yy’da osmanlılarda zaman ve yer tayininde kullanıldı. hatta usturlap ile ilgili riyaz-ı muhtar adlı eser gazi ahmed muhtar paşa tarafından 1886'da yazılmıştır. teleskopların gelişmesiyle usturlap önemini kaybetti.
  
  kaynak-1
  
  kaynak-2
• ilk kullanimlarinin milattan önce 100-250. yüzyıllarda antik yunanca dayandığı bilinen, gök cisimlerinin hareketlerini, konumlarını; zamanı, mevsimleri, ve yüksekliği ölçmeye yarayan iki boyutlu ve genellikle metalden yapılan bir araç.
  
  bahsinin geçtiği günümüze ulaşan ilk metinler hypatia tarafından kyreneli synesios 'a yazılan mektuplardir. m.ö 3-4. yy'lar arasında yazılan bu mektuplarda aletin yapımı ve kullanımına yönelik birtakım bilgiler yer almaktadır. sonraki dönemlerde bu aracın kullanımı antik yunan'dan persianlara geçmiş, arap yarımadasında yayilimdan sonra ise emevi devleti 'nin katalonya 'ya tanıtması sonucu, bizans aracılığı ile ortacag avrupası 'na ulaşmasi sağlanmıştır. o dönemde yaygın kullanım alanlarının yanısıra oldukça ucuz bir şekilde maaledilmesi zanaatkarlara yeni bir iş kapısı açmış, üniversitelerde de okutulmaya başlandıktan sonra prensler, krallar, kraliçeler tarafından sahip olunan adet ile eşdeğer olarak bir statü göstergesi haline gelmiştir.
  
  alet temelde dört ana kısımdan oluşuyor: mater, plate, rete ve rule. mater dediğimiz kısım en altta bulunan ana gövde, hafif oyuk şekilde bulunup diğer kısımları oturtmak için kullanılıyor. kenarlarında günün saatlerini ölçmek için bölünmüş 24 saatlik bir bölüm, ve derece ölçmek için kullanılan 360 derece göstergesi mevcut. plate dediğimiz ikinci katmanda ise enlemler ve boylamlarin isaretlendigi iki daire bulunuyor. burda dikkat edilmesi gereken konu, her alette kullanılacağı enleme özgü bir harita çıkarılmış olması, kullanılacağı enleme özgü bir kalibrasyon olarak düşünülebilir. enlemler ve boylamlar demek ise sizi yanıltmasın, üç boyutlu bir atmosferik alana özgü dairesel çizimler mevcut. diğer bölümleri henüz incelemedim, ancak arka kısmında bir de yükseklik ölçmek için kullanılan alidade bölümü var ki, koca koca dağların yüksekliğini filan hesaplamak için rahatlıkla kullanıldığı görülüyor.
  
  uzun lafın kısası, hem pusula, hem saat, hem teleskop niyetine kullanılması mümkün olan bu alet neredeyse bin yıldan fazla bir süre boyunca kullanılmış, islami devletlerin seferleri için uygun vakti belirlemek adına kullanmasından tutun, tarihi bilinen ilk ay tutulmasının gerçekleşeceği günün tahmin edilmesine kadar birçok önemli olayda yeri var. denizcilerin ayrılmaz parçası, bir küçücük ficicik, içi dolu tursucuk anlayacağınız..
• oktay dogangunung betidikleri'nin yazdığının aksine usturlap ve usturup kelimeleri farklı köklerden geliyor.
  usturlab, yunanca 'astrolabion' kelimesinden önce latinceye sonra da arapçaya 'usturlap' olarak geçerken; usturup, arapça üslûb'dan geliyor.
  
  kaynaklar: ötüken türkçe sözlük, kubbealtısözlük/usturup, tarihî ve etimolojik türkiye türkçesi lügati
• (bkz: astrolabe)
• (bkz: özkan gülkaynak)
  kendisi tekne ile dünya turunu atarken gps yerine bu aleti kullanmıştır.
• ileri teknoloji ürünü...
• arapçaya, eski yunanca (bkz: astrolabon) sözcüğünden gelir. iki parçadan oluşur (bkz: astro) ve (bkz: labon), birebir çevrilirse yıldız tutan démektir çünkü ilk parça astron (yıldız), ikinci parça da lab- (tutmak) sözcüğünden gelir.
  
  arapçaya bu şekilde geçtikten soñra oradan türkçeye usturup olarak evrilmiştir. zira usturlaplı déyimi "işlevine uygun şeyler yapan kişi" añlamında kullanılır olmuştu.
• avrupalılar, araplardan bu aleti alıp geliştirip geliştirip cesaretle harmanlayıp uzak denizlere yelken açmışlar.