usturlap
-
usturlap, oktant ve sextant’ın atası diyebileceğimiz göksel seyir’de kullanılan ilk aletlerdendir.
usturlap, astronomi ölçümlerinde kullanılmış tarihi bir ölçüm cihazıdır. kullanım alanları arasında güneş, ay, gezegen ve yıldızın konumlarını belirlemek yer alır. ayrıca yerel saat ve namaz vakitleri usturlap sayesinde hesaplanıyordu.
geleneksel usturlabın temeli stereometrik projeksiyona dayanır. uzaydaki ve yerküresindeki bütün noktaların ekvator düzlemine paralel bir düzlemdeki izdüşümleri usturlap üzerine çizilir. usturlap; lineer, düzlemsel ve küresel olmak üzere üç sınıfa ayrılır. lineer usturlapta gök cisimlerinin izdüşümü bir doğru üzerine işaretlenir. kürevi usturlapta ise izdüşüm yapılmadan bir yarım küre üzerine işaretlenir. düzlemsel usturlapta ise gök cisimleri ekvatora paralel düzlemlere izdüşürülerek usturlaptaki levhalara işaretlenir. usturlap denince genel olarak düzlemsel usturlap anlaşılır.
usturlap (arapça usturlab; yunanca astrolabon, “yıldız tutan”): bir yıldızın belli bir yükseklikte ufkun üstünden geçiş anını saptamaya yarayan alettir. öncelikle gökcisimlerinin göreli konumlarını ve yüksekliklerini gözlemlemek üzere kullanılmıştır. daha sonraları güneşin batış tabloları (gök ekvatorunun kuzey ya da güneyindeki açısal uzaklık) eklenerek, denizcilerin bulundukları bölgeyi saptamalarına yarayan bir seyir yardımcısı haline gelmiştir.
ilk olarak apollinius (m.ö. 240) ve hipparchus
(m.ö. 150) tarafından keşfedildiği, batlemyüs tarafından kullanıldığı ve philloponos'un altıncı yüzyılın ilk yarısında bu aletten bahsettiği batılı kaynaklarda bildirilmektedir.
dokuzuncu yüzyılda harran'daki büyük üniversitede abbasi halifelerinin ilim ve kültüre verdikleri önem neticesinde usturlap hakkında çeşitli eserlerin yazıldığı bilinmektedir. bu konuda yazılan en eski kitap, 829-830 senesinde bağdat'ta ve 833 senesinde şam'da çalışan ali ibn isa'ya aittir. başka bir rivayete göre de usturlabı ilk keşfeden ve bu konuda ilk kitap yazan kimse abbasi devri astronomi alimlerinden ebu ishak el-fezari'dir. islam dünyasında ilk kullanan da kendisidir. bu konu hakkında kitap yazan diğer alimler el-biruni, nasirüddin tusi ve habeşül hasib'dir.
ispanya'da magrib'de de usturlap hakkında çeşitli çalışmalar, yapılmış ve enlem derecelerine göre kullanılan levhalar halinde usturlaplar yapılmıştır. her enlemde kullanılabilecek evrensel usturlap 11. yy’da toledo'da ali ebu halef tarafından yapılmıştır. bu usturlap ez-zerkali tarafından geliştirilmiş ve safiha adıyla ünlü olmuştur. hatta kopernik zerkali'den nakiller yapmıştır.
el-biruni gibi alimler yıldızların yerini bir çark ile belirleyen mekanik usturlaplar da geliştirmişlerdir. bunlar şamin ve ez-zerkali tarafından geliştirilmiş ve mekanik saatin temeli ortaya çıkmıştır. 12.yy’da şerafeddin et-tusiusturlaba yeni bir şekil vererek baston şeklinde bir usturlap geliştirmiştir.
stereometrik projeksiyonlu geleneksel usturlap 13. yy’da kadran-usturlap haline getirildi. kadran usturlaplar 16. yy’da osmanlılarda zaman ve yer tayininde kullanıldı. hatta usturlap ile ilgili riyaz-ı muhtar adlı eser gazi ahmed muhtar paşa tarafından 1886'da yazılmıştır. teleskopların gelişmesiyle usturlap önemini kaybetti.
kaynak-1
kaynak-2
ekşi sözlük kullanıcılarıyla mesajlaşmak ve yazdıkları entry'leri
takip etmek için giriş yapmalısın.
hesabın var mı? giriş yap