• benyazdim kardesim acgozluluk edip yazacak pek bir sey birakmamis olsa da bir-iki eklemede bulunabilirim sanirim:
    madem otobiyografik ogeler alemine dalindi; o halde filmdeki tiyatro unsurundan da bahsetmekte yarar var. unutulmamali ki; bergman, tiyatroya en az sinema kadar onem vermektedir. hatta daha fazla onemser tiyatroyu. nice basyapitlarini tiyatro ekibinin tatile girdigi donemlerde cekmistir ne de olsa. ayrica sinemayi biraktigini soylediginde de tiyatro kariyerini surdurmeye devam etmistir yasli kurt.
    filme geri donersek; belirtildigi uzere bergman, filmdeki cocuga gecmisinden bircok sey vermistir. bunlardan biri de tiyatrodur. cunku cocuk ayni bergman gibi oyunlar yazip yonetmektedir. fakat burada asil onemli olan oyununu babasina izletmesidir. bergman, bu sahnede sanki babasina seslenmekte ve ”beni hicbir zaman taktir etmedin oysa simdi goruyor musun tiyatroda da sinemada da kont oldum , padisah oldum.” demektedir. filmdeki babanin da* oyunu ne kadar onemseyerek izledigi ayri bir konu elbette.

    bunun disinda film, mekan kullanimi acisindan da essizdir. bir kere diger bircok bergman filmi gibi faro adasinda gecer. (bergman’in manevi oglu oldugunu iddia eden bir takim insanlar isvec’e kadar gidip faro’ye ayak basmama gafletinde de bulunmustur) film boyunca karsilastigimiz her mekan akillara kazinir: yemek yenen masa, mumlarla aydinlatilan tiyatro sahnesi, skammen ve en passion gibi diger filmlerinde de karsilastigimiz kayik, gemi enkazi... ve tabii ki oda. (oda uclemesinin ilk filmidir bu) karin’in * tanri’yla konustugu bu oda, nedense bana stalker’deki icini gorme firsati bulamadigimiz odayi hatirlatmisti. rahmetli yasasaydi arar sorardik “bir etkilenme mevcut mu?” diye.

    sunu da belirtmekte yarar var; izlemekte oldugumuz oyuncular, mekanlar degistikce ve konu ilerledikce gelisim gostermez. cunku bergman filmlerindeki karakterler filme zaten gelismis sekilde baslarlar. karsilastiklari olaylar, karakterlerinin farkli ozelliklerini aciga vurmalarina neden olur sadece. yani her biri senaryodan bagimsiz olarak da vardir. oradan alip bambaska bir bergman filmine koysan da takir takir pasini yapip golunu atar. bizlere de seyredip feyz almak duser.
  • üçlemenin ilk filmi olmasına rağmen bence en başarılı filmi. görsellik yine bildiğimiz bergman ya da sven nykvist standardında; close uplar, ışık alan yüzler, biri yakın diğeri uzak iki insan yüzünden mürekkep kompozisyonlar ve bu planlarda belli bir noktaya odaklanmış gözler... kısaca bir bergman filminden bekleyebileceğiniz her şey mevcut. yalnız işte senaryosu biraz fazlaca iyi. dört karakterin birbirleriyle ilişkileri ve belirsiz bırakılan noktalarla derin ve çetrefilli bir karakter çalışması mevcut.

    öncelikle şunu demek lazım, bergman'ın merkezinde yine kadın var. her planında odak noktası karin, zaten filmde de bir nevi diğer üç erkeğin karinle ilişkilerini izliyoruz. karin dönem dönem hepsiyle yalnız da kalıyor, erkeklerle arasında cinselliğin ön planda olduğu ilginç anlar yaşıyor; bu anlamda tek istisna kocasıyla babasının sahnesi ki bu sahne bence filmde otobiyografik etkiler taşıyan en net anları içeriyor. bir sanatçının eserleri uğruna etrafındakileri harcaması ve insani ilişkilerden ziyade sanatına 'malzeme' aramasının günah çıkartmasına temayüllü diyaloglar var bu sahnelerde, ayrıca bergman samimiyetini de sorgular gibi oluyor; kuşkudan bile kuşku duyuyor. aslında buralarda filmin meramına da paralel şeyler söyleniyor, çünkü baba burada intihar etmek istediği günden sonra nasıl değiştiğini ve içindeki boşluğu sevgiyle doldurduğundan bahsediyor * ve filmin sonuna bakarsak babaya göre tanrı sevgiden ibaret; boşluğu sevgiyle dolduran baba tanrının da sevgi olduğunu iddia ediyor. mesaj açık, aslında tanrı boşluk dolduran bir kavramdan öteye gitmiyor bergman için, o yüzden de inancı zihinsel bir hastalığa benzetiyor, metafora oynuyor. filmdeyse en çok eğlenen yine karin oluyor zira duyduğu sesleri ondan başkası duyamıyor, o sessizliğin sıkıcılığını ve bir ses duyma ihtiyacını hepimiz hissediyoruz ve karin'e özeniyoruz; bergman da inananlara özeniyor ama gel gör ki filmleri o sesten yoksun oluyor.

    çok katmanlı senaryo dedik, eşele eşele bitmiyor; bir de ensest meselesi var. bu noktada her şey çok belirsiz aslında. ancak filmi izlerken zaman zaman aklıma repulsion gelmedi değil, zira karin'le babası arasında hissettiğimiz cinsel gerilim* ve devamında yaşanan ya da yaşandığı ima edilen malum olay akla hep geçmişte yaşanması muhtemel bir olayın ihtimalini getiriyor. aslında karin'in hastalığının köklerinin buralarda yattığını iddia etmek bile olası ki repulsion olayı da bariz bir şekilde buralarda işliyor. hem filmin sonu da bu anlamda ilginç, zira çocuğun iletişemediğinden dem vurduğu baba bir anda empati yapmaya başlıyor, oğluyla diyaloğa girmeye başlıyor ve onunla ortak bir nokta yakalıyor. bunların hepsi ima olsa da filmin böyle bir okumaya açık olduğu aşikar. ancak yine de bilemiyoruz, aslında bergman da bilmemizi istemiyor, aynen o odanın içinde gerçekten birinin sesinin duyulup duyulmadığını bilemediğimiz ve hiçbir zaman da bilemeyeceğimiz gibi.
  • mükemmel bir bergman filmi. kısaca, bergman'ın tanrısından aldığı harikulade intikam olarak özetleyebiliriz filmi. bu yorumu yapma sebebimiz, filmin, açık şekilde bir tanrı eleştirisi olmasından ileri geliyor. şimdi detaylandıralım.

    --- spoiler ---

    filmde, tanrının kim olduğunu tespit etmek için şu basit soruyu sormamız yeterli: berlirleyici kim? evet, karin. üç erkek, karin tarafından belirleniyor. daha doğrusu, üç erkeğin tüm duygu durumları üzerinde karin'in kılıcını açık şekilde görüyoruz. öyleyse tanrı, karin'dir. bu sonuca varmamızın bir diğer sebebi ise, karin ile üç erkeğin ilişkilerindeki farklılığın, din ile insan arasındaki ilişkideki belli prototiplerin bir yansıması olması.

    minus: tanrının kendisini terk etmesinden korkan ama tanrıya temas da edemeyen, bunun acısını yaşayan bir insan.

    martin: "çaresizim, seviyorum" diyen ve tanrının saçmalığının farkında olması bir şeyi değiştirmeyen, inanmamak/tanrıyı terk etmek gibi bir seçeneği tanımayan insan.

    baba: tanrıdan nefret eden ve hesaplaşmasını, "tanrıyla flörtleşerek" gerçekleştiren bir insan. yani, bence, bergman'ın ta kendisi.

    baba karakterinin martin ile teknedeki diyaloglarına bakıldığında da yönetmenin sanki bir öz eleştirisinin yapıldığını görüyoruz: "sen konu arıyorsun" diyor martin. "o büyük şiiri yazmayı başar da kızını feda etmenin bir anlamı olsun." "eserlerinde tanrıyla flörtleşiyorsun ama ne kuşkun ne de inancın inandırıcı" diyor.

    harika, burada felsefenin alanına da nefis bir giriş yapıyor bergman aslında, kızının tanrının simgesi olduğu akılda tutularak, baba, tanrıyı insanın kendisinin yarattığına dair bir tez olarak filmde bulunuyor. işte tam da bu noktada, tanrıyı ve ona inananı harikulade biçimde aşağılayan bir replik patlıyor martin'in suratında, baba söylüyor bu lafı:" tanrının (karin'in) ölmesini istiyorsun aslında" diyor. "çünkü onun acı çekişi yüzünden katlandığın şeylerin anlamsızlığının son derece farkındasın." bir tanrıya ve bir teiste, daha güzel bir tokat atılabilir mi? bence hayır. bergman filmleri ile ilgili ne düşünüyor bilemem ama tahminim şu ki, kendisinin en sevdiği filmi olabilir bu film. açık şekilde bir intikam var ortada ve tez, tanrının bir şizofren olduğu. bizim metnimizde ortaya attığımız tezi güçlendiren en önemli dayanak ise filmin adı: aynanın içinden. tanrı aynanın içindedir.

    okumamızı daha da ayakları yere sağlam basar hâle getiren diğer detaylar ise şöyle: karin'in kendisinden geçtiği ve merdivenlere oturduğu sahnede, yönetmen dört beş kere üst üste, minus'un yalvaran bakışlarını yansıtıyor ekrana. karin'in ayaklarına sarılmış hâlde minus. sanki, "beni terk etme" der gibi bir ruh tasavvurunu izliyoruz. karin gittikten sonra, minus'un babasına koşması, tanrı tarafından terk edilmiş taze ergenin büyük ötekiye aradığı alternatifin mükemmel bir anlatımı. tanrı yerine babasını oturtuyor ve diyor ki, "babam benimle konuştu." film bu replikle bitiyor. kendisini terk etmesinden çok korktuğu tanrıya bir alternatif üretebildiği için o sahnede, "biraz koşsam sana ayıp olur mu" diye soruyor babasına minus. tanrıyı terk eden insanlar iyi bilir ki, onun yerine başka bir şeyi oturttuğunuzda, o korkuyla mutluluk arasında gidip gelen ruh hâlinde, koşmak istersiniz. inanılmaz bir detay bu da.

    son üç detay ise şunlar:

    1)martin, karin'le birlikte gidiyor. "çaresizim, seviyorum" diyen ve saçmalığın farkında olsa da tanrıyı terk edemeyen müzmin bir teist çünkü o. tanrısıyla birlikte gidiyor.

    2)karin'in psikoz yaşadığı son sahnede, martin ağlarken, baba karakterinin yüzünde bir haz ifadesi dolaşıyor. şizofren tanrının bütün foyasının ortaya çıktığı, çaresizliğinin net şekilde yansıdığı o anlarda, baba, yani bergman, tanrısına yukarıdan, acıyarak bakıyor ve diğer iki erkeğin aksine, asla sarsılmıyor, tuhaf bir heyecan ve haz var adamda. oğluyla konuştuğu o son sahnede bile hissediliyor bu.

    3)bergman'ın gizli bir tezi de şu: karin, minus'a, martin'i diğerlerine feda edeceğini söylüyor. ardından, "sen güçlüsün, o ise zayıf" minvalinde bir kıyaslamayla martin'i harcıyor. buradaki tez, tanrının, kendisine koşulsuz inanan/itaat eden zavallılardansa, güçlü duran kişileri takdir edeceği.
    --- spoiler ---

    inanılmaz!
  • filmde "tanrı"yı gördükten sonra karin'in taktığı siyah camlı güneş gözlüğü de filmin ismine küçücük bir telmih gibi. "büyülü bir çember" ise rimbaud'yu hatırlatıyor: "kimsenin kurtulamadığı mutluluğun o büyülü şekillerini aradım."
    ve unutmadan: "...musa yüzünü kapadı, çünkü tanrı'ya bakmaya korkuyordu." (mısırdan çıkış 3:6)

    edit: hep bir şeyler unutulur: “kim sevgi içindeyse, tanrı da içindedir, çünkü tanrı, sevgidir.” der tolstoy meşhur hikayenin sonunda, tıpkı filmin sonunda yazarın söylediği gibi.
  • through a glass darkly yeni ahitte geçen bir cümle imiş, "bu dünyada, tanrı'yı ancak karanlık bir camın arkasından görebiliriz,öte tarafta yüz yüze olacağız onunla". gibi birşey demek herhalde.

    "herkes kendi tarzında şizofren"

    "tanrı inancı zihinsel bir hastalıktır"

    gibi önermeleri olan bir film ayrıca. din'i falan geçin, insanların kendilerine ve başkalarına benimsetmeye çalıştıkları tanrı fikrine (hakiki tanrı bilgisine değil ama) böyle cepheden, böyle pervasız bir saldırı görmemiştim daha önce. ama filmin finali -göreceli de olsa-, iyimser biçimde bağlanıyor, enteresan bu.
  • etrafına "büyülü bir çember" çizip, kendine uymayan herşeyi çemberin dışında bırakan, asıl dış gerçeklik olan tanrı -helikopter,örümcek- ile karşılaştığında, aklını kaybediyor oluşunun farkındalığının en büyük acısını yaşayan bir kadının -aynı zamanda kız kardeş, babasının kızı ve kocasının karısı olan bir kadının- hikayesi.
  • efendim bergman üstadımızın bu mekan ve ışık güzellikleriyle dolu müthiş sinema yapıtını içerik olarak irdelemeye ben de gücüm yettiğince çalışacağım. öncelikle filmin sinematografisinin her şeyiyle yerli yerinde olduğunu belirtelim. müzik içinse; bach'ın 2. çello konçertosunun oturduğu en iyi yer olabilir diye de mübalağ edip içeriğe buyuralım. martin karakterinin çekimser bir karakter olarak gözükmesinin asılı; yerinde arifane cümleler kurması için tasarlanmasından ileri geliyor olabilir. anlatıcı apollon bir karakter olarak bulunuyor bence! bergman'ın burada kendisini ya da başkasını anlatmasıyla ilgili bütün biyografik teoremleri bir tarafa bırakıyorum/reddediyorum! zira sanat eseri karşısında alacağım tavır beni bu bilgiden mahrum kılarak kendi daimiyetini göstermelidir. baba karakteri bana yönetmenin "bir şeylerden kaçmaktan ötürü edinilen suçluluğu aklaması" için oluşturduğu bir karakter gibi geliyor. kendi babasını anlatıyorsa bergman, kendini de anlatıyor, babasını affettiğini de bence... linus* ise cebinde çakıyla dolaşılacak bir delikanlılık dönemindeki gencin hayalleri ve duyarlılığını konu alıyor. ayrıca hatun kişinin dünya tutamağı olarak gerçekliğe en az uyum sağlamış bir kişi olarak var! genç olduğu için dünyaya yeteri adaptasyonu sağlayamamakla şizofren ablamıza en yakın mesafede bulunan kişi o! ayrıca iletişim temasını da toy bir bakışla dünya içre betimliyor! film onun iletiştiği yerde bitiyor zaten! gelelim aslolan, yani şizofren olan ablamızın bir mabede dönüştürdüğü duvar kağıtlı oda ve de çatlağından, dolabından seyre koyulduğu düşüncelerine... filmin en esas ve derinleşebilmesine en olanak veren sahneleri buradadır. dünya gerçekliğiyle bunların önemsizliği arasında tanrının yüzünü görmeye kadar varmış aşkın düşüncelere ablamız burada girer. en nihayetinde taştan bir surat olarak korku ile örülmüş bir duyguyu reddederek sarmalanmaya baş çevirir ve de izole olduğu yerden çıkıp helikopterle dikkatini teneşir tahtasına yatırmaya hastanenin yoluna koyulur! işte bu da hayatın dayatmasıdır ona!
  • --- spoiler ---

    "birdenbire öyle korktum ki! kapı açıldı, ama tanrı yalnızca bir örümcekti. üzerime doğru geldi ve onun yüzünü gördüm. korkunç, öfkeli bir yüz. üzerime tırmandı ve içime girmeye çalıştı, ama ben korudum kendimi. hep gözlerini gördüm onun. soğuk ve durgundular. içime giremeyince hemen göğsüme ve yüzüme, sonra da duvara tırmandı. tanrıyı gördüm ben."
    --- spoiler ---

    muhteşem bir metafor. tanrıyı korkunç, öfkeli bir böcek olarak yansıtmak.. bergman'da hep nietzsche esintileri gördüm. kafka'nın dönüştüğü ezik yalnız bir böceğin, tanrı modeline dönüştürülmesi. hatta "tanrı her yerde" ideasını bir tık arttırıp; aslında her yerde olan hiçbir yerdedir! bu düşünceyi empoze etmesi... tanrı düşüncesi bir hastalık mıdır? tanrıyı aramak ile geçen bir ömür boşa mı yaşanmıştır!?

    daha da yazmak isterdim, fakat yazdıkça filmin derinlerine inmeye başlıyorum. indiğim her kat, bergman'ın gizlediği rahatsız edici öğeleri taşıyor.
  • her insan bir ada, adadaki insanlar, gerçeklik, var olmak ve tanrı. ilişkiler, ilişki kurmak, anne-baba-çocuk ilişkisi, karı-koca ilişkisi, abla-kardeş ilişkisi, birey-tanrı ilişkisi. konuşalamayanların dile kayması. herkesin kendi etrafında oluşturduğu, kendi gerçekliklerinin dairesi, dairenin şekli bozulunca oluşan yeni daireler. through a glass darkly nin önüne geçebilmenin sorgulanması.
  • filmin önemli bir kısmında, dramatik olaylar hep pencerelerin önünde gerçekleşir :

    görsel
    görsel
    görsel
    görsel

    (görüntü yönetmeni : sven nykvist)

    aynı vizyon persona ve kış ışığı filmlerinde de kısmen tekrarlanır.
hesabın var mı? giriş yap