senkretizm

• geçmiş yüzyıllar anadolu'sunda çok ilginç örneklerine rastlanır bu çizginin. mesela 14. yüzyılın sonlarında ankara'lı müslümanlar, üzerinde haç bulunan bir sütunun iyileştirici gücü olduğuna inandıklarından bir kiliseyi sık sık ziyaret ederlermiş.
  
  hacı bektaş veli'nin etrafına sadece türkmen aşiretlerinin değil pagan inanca sahip moğol aşiretlerinin de toplandığı kayıtlarda dile getirilir. tarihçi speros vryonis'in anlatımına göre, moğol beyleri ve eşrafı, yaylalara çıkmadan ve kışlaklara dönmeden önce, yılda iki defa hacı bektaş tekkesine giderlermiş. daha da ilginci, islama dönmelerine rağmen eski dinsel pratiklerini sürdüren, örneğin putlarını kırmayan moğol aşiretlerinden söz edilir. hacı bektaş, putlarını kırdırmak, onlara islamı tebliğ etmek için dervişlerinden huva ata'yı moğolların arasına gönderir, huva ata bunu başarır ama ölene kadar da moğollarla birlikte yaşamak durumunda kalır.
  
  bir başka bağdaştırmacılık örneği ise şeyh bedrettin hareketidir. hıristiyanlar bedrettin'i 'ikinci bir mesih' olarak görmüşler, bedrettin'in yoldaşlarından börklüce mustafa da 'inançlarının hıristiyanlıkla uyum içinde olduğunu' tebliğ etmiştir. ona göre hangi müslüman hıristiyan imanının değerini inkâr ederse o kişi dinden çıkmış sayılacaktır. bu yüzden börklüce, hem müslümanlar hem de hıristiyanlar arasında bir 'din şehidi' sayılmıştır.
  
  yine vryonis aktarır ki, 14. yüzyıl sonlarında bursa'da isa'nın peygamberlik değerinin muhammed'le eşit olduğu fikri yaygın bir biçimde tebliğ edilmekte, diğer yandan mesela balkan taraflarında süleyman çelebi'nin mevlid'i arnavutçaya, sırpçaya, yunancaya çevrilmektedir.
  
  ankara'da gelişen bayramilik de hıristiyanlara cazip gelen bir bağdaştırmacılık sunmuş, hatta paganizmle bile bir problemi olmayacağını hacıbayram camii ve türbesini bir pagan tapınağı olan augustus tapınağı'nın hemen yanı başında inşa ederek göstermiştir.