2007 abd mortgage krizi

• konunun teknik yonune dogal olarak yakin olmayan pek cok insanin aklina "amerikalilar ev taksitlerini odemiyorlar diye bizim paramiz neden deger kaybediyor, faizlerimiz artiyor, dunya krize giriyor" sorusunu du$uren olgudur; hemen giri$elim:
  
  efendim sozlukteki muhtelif finanssever arkada$larin degindigi gibi abd'de satilan kimi evlerin mortgage taksitleri degi$ken faizli odenmekte sahiplerince. ev faizleri greenspan devrinde %4'lerdeyken giderek artan faizle odemeyi kabullenmi$ ve cillop otesi evlere konmu$ bir takim amerikanyalilar; faizler %8lerin uzerine gittiginde taksitlerini odeyemezler (1- verilen rakamlar para piyasasindaki liborlarin yakla$ik %3 ustunde bulunan temel tuketici kredi faizleri yani prime ratelerdir. 2- prime rate odeyen saglam adamlara gore riskli bu arkada$lara verilen kredilere subprime mortgage deniyor, olayin adi da subprime lending)
  
  subprime'cilara bir de "gelir belgem, kafa kagidim yok :/ benim faizi yukselt de ver emmi" diyen ev taliplilerinin (alt a deniyor bu riskli kredilere; yani riskleri nedeniyle a reytingini alamayan; alternatif-a^*) ve bunlara pa$a pa$a kredi veren aracilarin katilmasi; konunun ciki$ noktasini olu$turur; ama ozu bu degildir. subprime mortgage denen yuksek riskli kredileri ve alt a'leri alan ve odeme guclugune (delinquency) du$en adam sayisi sistemde %3-4'ten cok degildir. kalan %90 kusurluk ev sahipleri taksitlerini aslanlar gibi odemektedirler halihazirda.
  
  eee nerde bu firtinanin kelebegi diyebilirsiniz. zira bu ev kredileri ba$ka yerlere forwardlanmi$ olmasa, krediyi veren $irketler tamamen batsa etki fazla buyuk olmayacaktir. ve hatta o $irketler de batmayacaklar idi zira hedging denen bi $ey var dunyada. ammaaa, gozunu hirs burumu$ ben ve cinsiyatimdaki finans insanlari "ulem her i$e el attik $u emlak piyasasini para piyasasina sokamadik, 30 yillik krediyi nasil yapar da kisa vadeli enstrumana ceviririz?" diye du$une du$une yolunu bulmu$ ve kocaman bir lahananin gobegini olu$turmu$tur.
  
  i$bu mortgage loan'lari veren sati$cilar bu kredileri merkezi emlak broker $irketlerine; onlar da yuksek ratingli babalara (lehman brothers, bnp gibi triple a gecinen conglomeratelar, guvenilirlikleri nedeniyle urettikleri mallari alan cok olur) satarlar. bu babalar bu uzun vadeli kredilerle rmbs uretir ve hatta bunlari da alip bonolarla birle$tirip collateralized debt obligation'a (cdo) cevirirler. sonra da bu pandoranin kutusunun yandan yemi$i olan yatirim araclarini piyasaya surerek yuksek faiz arayan hedge fundlarin agzinin suyunu akitirlar. hedge fundlar "ahan da guvenilir bir baba yuksek faizli enstruman uretmi$ alalim" diye bunlara atlar. bu hedge fundlar $ans eseri(!) o kredileri hedge'leyen emlakci/bankalarin guvenligini saglayan credit default swaplari (cds) satanlar (garantileyenler) olmasin mi! orda da yuksek faiz arar bu fund'cilar.
  
  neden boyle? cunku triple a guvenligini isteyen adam du$uk faizi kabullenmi$tir yillar boyu. $imdi en muhafazakari bile (pension'lar) yuksek faiz derdine du$mu$. sen cikip bunlara "ben triple a'yim, ve sana %20 getiri $ansi veriyorum bununla" diyorsun. adamlar icinde ne oldugunu bilmedikleri cdolari ve hatta cdo square'leri, cdo cube'lari kapi$iyor. iyi de bunlarin icinde ne var bak bi hele? adam sana anapara garantisi vermiyor ki? "triple a batmaz ki canikom" diyorsun ama o adamin hisse senedini degil, dannn diye gumdurdeyebilen cdolarini aliyorsun. bu araclari onlar sadece birle$tiriyor; iclerine kafalarina gore en riskli ev kredilerini de koyuyor. yuksek risk almadan yuksek faiz kazanilamayacagini kafasina kaziyamayan, kendini market beater sanan pek coklari da bunu yutuyor.
  
  eh ne oldu yani $imdi? enflasyon derdiyle faiz arttiran merkez bankacilar piyasayi guzelce daraltip da (liquidity squeeze) birkac taksit odenmeyince; triple a'den alinan o cdolarin korumali bolgelerinde (first tier/tranche) olmayan; yani toxic waste diye nitelenen ve ufacik hasari delicesine suratinda hisseden alttaki tran$lar fonlarin anaparalarini cokertmeye ba$lar. cds alan amcalar da "paramizi isteruk" diye bagirinca zaten tutu$mu$ olan bu fonlar zimba gibi batarlar. credit crunch denen bu olay; market risk veyahut counterparty risk diye bilinen tek di$i kalmi$ canavari hortlatir. batan krediciler pe$lerinde sadece kendi evrenlerini degil; once tahvil/bono, sonra borsa en son olarak da para piyasasini suruklerler.
  
  bu suruklenme nasil mi olur? $oyle: kredi piyasasinda cds alicisi cikmaz. paralarini cekmeye cali$an adamlar nerden donsek kardir diyip acaip yukseltirler spreadleri. risklerin arttigini goren adamlar amerik/avrupa bonolari di$indaki kagitlardan cikar. dolar degerlenir. carry trade'ler kapanir. borsalar ekonomik yava$lama ve illikidite korkusundan cakilir. para piyasasinda batan fon/bankalara anapara kaptirmak istemeyen fon sahipleri guzelce faiz odeyen adamlar yerine merkez bankalarina goturur. siki$an para piyasasi yuzunden kisa vadeli faizler co$ar. i$te bu bir dolu asset class arasindaki salgina gavurcada spill-over effect deniyor. splash damage'in yandan yemi$i yani.
  
  eh buraya kadar tamam ama halen bizi neden etkiler buu?? derseniz, ve hatta bunu akp'yle vesairle bagda$tirirsaniz koca bir "yok artikkk" diyesim gelir size. konunun ne politik ne uremik hicbir alakasi yoktur, olamaz da.
  
  2001'den beri tum dunya piyasalari her yil artida mi? evet. emerging marketlar rekor ustune rekor para degerlenmelerine ve borsa bullishness'ina tabi degil mi? o da evet. niye? dunyada para bollugu yuksek boyutlara cikti. yuksek getiri pe$indeki pension fundlar, pension'larin kasasi hedge fundlar, hedge'lerin kankasi private equityler, bunlarin hepsine para yagdiran sovereignler (en ba$ta dubai ve cin'deki biraderler)... para sacti, piyasalari azdirdi. yavruyu urkutmeden balon $i$irme ustadi olan alan greenspan'i ilah bellemi$ merkez bankalari du$uk faizlerle her tur finansal yatirima gaz verdi. yilda %20 dolar faizi kazanmak varken kim projeyle, yatirimla, uretimle ugra$ir?? turkler bunu iyi hatirlar, hah i$te bu global bazda olani.
  
  $imdi, yuksek riskleri alan adamlar tum bu para bollugunu bitirip de sistemden cekilince, ne bono kalir, ne emerging'lerdeki carry tradeler, ne de ba$ka bir $i$kinlik. dogrudur dunya ekonomisi halen guzel buyuyor amerika'ya ragmen. ama o balon gereginden fazlaca $i$irildi son 2 yilda. mars'a gidemeyen bi irk kendini ortalama %5/yil geli$tirirken, bunun parasal kar$iligi olarak yilda enflasyondan arindirilmi$ bir %50 borsa kazanci uretir mi yav, insaf? uretim hizin %5 artsin ama borsa %60 net. yok oyle bi olay.
  
  uzun oldu ama $u son 6 ayin kaba bir ozeti budur a dostlar. konuyla ilgilenenleri yonlendirmek icin de bolca gavurca deyim kullandim kizmayin emi, aksi halde gene de caniniz saolsun.