sextant

• sekstant'ı(sextant) anlatmaya başlamadan önce ilk olarak gelişimine öncülük eden usturlap(astrolabe) ve octant'a bir göz atalım.
  
  ———————— usturlap(astrolabe)—————————
  
  (bkz: usturlap/#109333773)
  
  usturlap, oktant ve sextant'ın atası diyebileceğimiz göksel seyir'de kullanılan ilk aletlerdendir.
  
  usturlap, astronomi ölçümlerinde kullanılmış tarihi bir ölçüm cihazıdır. kullanım alanları arasında güneş, ay, gezegen ve yıldızın konumlarını belirlemek yer alır. ayrıca yerel saatve namaz vakitleri usturlap sayesinde hesaplanıyordu.
  
  geleneksel usturlabın temeli stereometrik projeksiyona dayanır. uzaydaki ve yerküresindeki bütün noktaların ekvator düzlemine paralel bir düzlemdeki izdüşümleri usturlap üzerine çizilir. usturlap; lineer, düzlemsel ve küresel olmak üzere üç sınıfa ayrılır. lineer usturlapta gök cisimlerinin izdüşümü bir doğru üzerine işaretlenir. kürevi usturlapta ise izdüşüm yapılmadan bir yarım küre üzerine işaretlenir. düzlemsel usturlapta ise gök cisimleri ekvatora paralel düzlemlere izdüşürülerek usturlaptaki levhalara işaretlenir. usturlap denince genel olarak düzlemsel usturlap anlaşılır.
  
  usturlap (arapça usturlab; yunanca astrolabon, “yıldız tutan”): bir yıldızın belli bir yükseklikte ufkun üstünden geçiş anını saptamaya yarayan alettir. öncelikle gökcisimlerinin göreli konumlarını ve yüksekliklerini gözlemlemek üzere kullanılmıştır. daha sonraları güneşin batış tabloları (gök ekvatorunun kuzey ya da güneyindeki açısal uzaklık) eklenerek, denizcilerin bulundukları bölgeyi saptamalarına yarayan bir seyir yardımcısı haline gelmiştir.
  
  ilk olarak apollinius (m.ö. 240) ve hipparchus
  (m.ö. 150) tarafından keşfedildiği, batlemyüs tarafından kullanıldığı ve philloponos'un altıncı yüzyılın ilk yarısında bu aletten bahsettiği batılı kaynaklarda bildirilmektedir.
  
  dokuzuncu yüzyılda harran'daki büyük üniversitede abbasi halifelerinin ilim ve kültüre verdikleri önem neticesinde usturlap hakkında çeşitli eserlerin yazıldığı bilinmektedir. bu konuda yazılan en eski kitap, 829-830 senesinde bağdat'ta ve 833 senesinde şam'da çalışan ali ibn isa'ya aittir. başka bir rivayete göre de usturlabı ilk keşfeden ve bu konuda ilk kitap yazan kimse abbasi devri astronomi alimlerinden ebu ishak el-fezari'dir. islam dünyasında ilk kullanan da kendisidir. bu konu hakkında kitap yazan diğer alimler el-biruni, nasirüddin tusi ve habeşül hasib'dir.
  
  ispanya'da magrib'de de usturlap hakkında çeşitli çalışmalar, yapılmış ve enlem derecelerine göre kullanılan levhalar halinde usturlaplar yapılmıştır. her enlemde kullanılabilecek evrensel usturlap 11. yy'da toledo'da ali ebu halef tarafından yapılmıştır. bu usturlap ez-zerkali tarafından geliştirilmiş ve safiha adıyla ünlü olmuştur. hatta kopernik zerkali'den nakiller yapmıştır.
  
  el-biruni gibi alimler yıldızların yerini bir çark ile belirleyen mekanik usturlaplar da geliştirmişlerdir. bunlar şamin ve ez-zerkali tarafından geliştirilmiş ve mekanik saatin temeli ortaya çıkmıştır. 12.yy'da şerafeddin et-tusiusturlaba yeni bir şekil vererek baston şeklinde bir usturlap geliştirmiştir.
  
  stereometrik projeksiyonlu geleneksel usturlap 13. yy'da kadran-usturlap haline getirildi. kadran usturlaplar 16. yy'da osmanlılarda zaman ve yer tayininde kullanıldı. hatta usturlap ile ilgili riyaz-ı muhtar adlı eser gazi ahmed muhtar paşa tarafından 1886'da yazılmıştır. teleskopların gelişmesiyle usturlap önemini kaybetti.
  
  —————————— octant (oktant)—————————
  
  oktant^*, açı ölçmeye mahsus, özellikle uçaklarda kullanılan, bir tesviye ruhlusunu havi sekstanta benzer bir alet. bu alet; güneş, ay veya diğer bir gezegenin ya da ufuk düzleminin üst tarafında bulunan herhangi bir yıldızın açısal yüksekliğini^* ölçer.
  
  her yıl yüzlerce ingiliz gemisi boylamı yanlış hesapladığı için ya batıyor veya geri dönmüyordu. boylam tayin edilirken çok karışık matematik hesaplamalrı kullanıldığı ve uzun saatler sürmekteydi, hatta bu çabaya rağmen yanlış bile hesaplanabiliyordu.1712 yılında ingiltere kraliyet akademisi gemi kayıplarının azaltılması için boylam'ın^* denizde doğru olarak tayin edecek( 6 haftalık bir seyir'in sonunda max. 30 millik bir hata ile) bir alet'i bulana büyük para ödülüvereceğini duyurur.1730senesindejohn hadley` ^*(1682–1744) ve thomas godfrey^*tarafından bulunmuştur. yay'ı, sekstanttan farklı olarak 45^* olarak taksimatlandırılmıştır. bu nedenle en fazla 90 derecelik açılar okunabilmektedir.
  
  1735 yılında ingiliz bir marangoz john harrison ingiliz hükümeti'nin koyduğu standartları karşılayacak marine chronometer^* tasarladı. ancak bu zamanda kullanılan saatler tamamen mekanik olduğundan dolayı havanın sıcaklığı, nem, titreşim, korozyon gibi dış etkenlerden etkilenebiliyordu. gemiler dalgaların neden olduğu sallantı, nem ve tuzlu su korozyonları sebebiyle, içinde bulundurduğu aletleri oldukça etkiliyordu. bu yüzden
  sonraki 30 yıl boyunca 3 tane daha kronometre tasarladı ve her seferinde bir öncekinden daha küçük ve daha doğru^* ölçüm yapılabilmesine olanak sağladı. 4. kronometresini 1762 yılında tamamladı, bu kronometre 81 günlük açık deniz seyrinden sonra bile maksimum 5 sn'lik bir hata payı ile çalışmaktaydı. böylelikle denizciler hassas bir şekilde bulundukları boylam'ı hesaplayabildi.
  
  1775 yılında captain cook 3 yıllık seferinden, ödüllü yarışma için gönderilen kronometre sayesinde dönmeyi başardı.
  
  ————————— sextant (sekstant)—————————
  
  çok daha hızlı ve hata payı az olan rdf, loran-c, omega, decca gibi radyo dalgaları ile pozisyon tayini yapılan cihazların keşfedilmesi ve daha sonra gps^* keşfedilmesi ve denizcilik'te kullanılmaya başlanması ile sekstant'ın kullanım alanı ve sıklığı yavaş yavaş azalmış olup, günümüzde çoğunlukla denizcilik eğitimin'de göksel seyir dersi olarak gösterilmekte ancak kullanan insan sayısı çok azdır.
  
  karasal^* veya elektronik^* olmadığı zamanlarda denizciler karadan uzaklaşıp görüş alanlarının dışına çıktıklarında^* pozisyonlarını^* belirlemek için gök cisimlerini rehber olarak kullanırlardı. gök cisimlerinden mevki belirlenirken usturlap, oktant ve sekstant vb. aletler kullanılırdı.
  
  sekstant herhangi iki madde arasındaki açıyı veya gök cisimlerinin görünen ufuktan olan yüksekliklerini ölçmekte kullanılan bir alettir. yüksekliğin okunduğu açısal bölünmüş yay, bir dairenin altıda biri^* olduğundan, alete altıda bir anlamına gelen sextant denmiştir.
  
  sekstant, gözlem yapmak yada rasat yapma olarak bilinen, göksel bir cisim ile ufuk arasındaki açıyı ölçmemize yarayan süreçte kullanılır. cisim ile ufuk arasındaki açı ve bu açıyı ölçtüğümüz zaman ile gözlemci pozisyonunun dünya haritasındaki koordinatları tespit edebilir. bundan dolayı sextant, temelde bir seyir aleti olup, denizciler ve diğer gezginler tarafından da kullanılmaktadır.
  
  sekstant zamanla davis çeyreği'nin^* yerini almıştır. ikisi arasındaki tek benzerlik, göksel cisimler ve ufuk arasındaki açının ölçülebilmesiydi. oktant' dan farklı olarak sekstant, gece bile yıldızlardan direkt olarak gözlem yapmaya olanak tanıyordu. buna ek olarak sekstant, nispi açıyı ölçebiliyor, yani herhangi bir yere hedef almak gerekmiyordu ve bu da kullanımı kolaylaştırıyordu.
  
  sekstant'ın kısımları;
  `----------------------`
  
  1-büyük ayna (index mirror)
  2-küçük ayna (horizon mirror)
  3-teleskop (telescope)
  4-madensel çerçeve (metal frame)
  5-yay (arc)
  6-uzade kolu (index arm)
  7-renkli camlar (colour shades)
  
  büyük aynanın gök cisminin alt ucu, sabit aynadaki ufuk çizgisinin yansımasıyla aynı hatta oluncaya kadar hareket ettirilmesi gerekmektedir. diğer yandan, tam küçük ayna ise ufuk çizgisinin ve gök cisminin tam olarak çakıştırılmasını mümkün kılmaktadır. bu alette ayrıca, gözü güneş ışığından koruyan filtreler de vardır. ufku görmemize mani olabilecek sis gibi kötü hava koşullarının üstesinden gelmek için ise, sıvı dolu bir tüpün içerisindeki hava kabarcığının ^*bir aynaya yansıtılmasıyla yapay ufuk elde edilmesine dayanan, özel bir sekstant türüde mevcuttur.
  
  sekstant, iki düzlem aynadan yansıyan ışınların ilk ve son yönleri arasındaki açının, bu aynalar arasındaki açının iki katı olması prensibine dayanır. bu aynalardan biri küçük, biri büyük aynadır. gök cisminden gelen ışının ilk ve son yönleri arasındaki açı, aynalar arasındaki açının iki katıdır. bu bakımdan, yay üzerindeki bir derecelik bölüm, gerçekte iki derecelik açıya karşılık gelir. işte, ölçülen açıları iki kat yapmaktan kurtulmak için, sekstant yaylarının bütün bölümleri yarım derece yerine bir derece olarak işaretlenmiştir.
  
  bu değerli seyir aleti, yanlış elleçlenmesi sonucu kolaylıkla zarar görebileceğinden, kullanımı dikkat gerektirir. kullanım süresi boyunca hassasiyetini yitirmemesi ve geri dönüşümsüz zararların önüne geçmek için, doğruluk ve kesinlik ölçümleri yapılmalıdır.
  
  kaynak-1
  kaynak-2