zarf-fiil

• cumle icinde zarf i$levi goren fiil.. orn: "seni sikmeden olmeyecegim" cumlesindeki "sikmeden"..
• fiile '' nasıl? '' sorusu sorularak bulunur.
• entrylerde çok kullanılması durumunda;o entry nin bi insan tarafından yazıldığına dair soru işareti bırakan,türkçemizin olmazsa olmazlarından.
• hareket, zaman ve sebep belirtmek gibi cümlede zarfların işlevini gören fiiller. aslen cümlenin fiiline "nasıl?, ne zaman?" gibi sorular sorularak bulunmaz. bu şekilde bulunan şey zarftır. bu zarfın tipine bakarak bunun zarf gibi çalışan bir fiil (zarf fiil) olduğu görülür.
• zarf-fiil eklerinden oluşan bir ifade şöyle:
  
  kenyalı asiye maden dağında ince ip arakladıkça maksızın aramaz.
  
  -ken
  -alı, -eli
  -asıya, -esiye
  -madan, -meden
  -dığında, -diğinde, -duğunda, -düğünde; -tığında, -tiğinde, -tuğunda, -tüğünde
  -ınca, -ince
  -ıp, -ip, -up, -üp
  -arak, -erek
  -dıkça, -dikçe; -dukça, -dükçe; -tıkça, -tikçe; -tukça, -tükçe
  -maksızın, -meksizin
  -r/-ar/-er/-ur/-ür/-ır/-ir... -maz/-mez
• alın size zarf fiil ekleri. bir de böyle ezberlemeyi deneyin bakalım.
  ip ince eli kan a dıkça
  ip ince eli kan a madan
  ip ince eli kan ar kan amaz
  ip ince eli kan a y arak
  ip ince eli kan a diginda
  
  not: - kan diye bir ek yoktur. ek - ken ekidir. sadece ezberlemek için kan şeklinde okunmalıdır.
• edat tümleç. ne kadar saçma bir başlık
• zarf-fiilden sonra virgül konmaz diye bilinir, doğrudur da yalnız cümle içinde art arda gelen zarf-fiil eki almış kelimelerden sonra virgül konur.
• art arda gelen zarf fiillerden sonra cümle içinde virgül kullanılır.
  
  "ancak yemekte bir karara varıp, arkadaşına dikkatli dikkatli bakarak konuştu."
• zarf-fiil ve zarf-fiille virgül kullanımı konularının açıklaması aşağıda fakat zarf-fiille virgül kullanımı dışında karıştırılan başka bir konu var: sıralı ve eş zamanlı hâlin kullanımı. genelde “-ip” ve “-erek” kullanımı karıştırılıyor, bu konuda ekleri haiz olmak gerekiyor.
  
  “-ip” sıralı hâl oluşturur:
  hazırlanıp çıkıyorum.
  “önce hazırlanacağım, sonra çıkacağım.”
  
  “-erek” ise eş zamanlı hâl oluşturur:
  okuyarak öğreniyorum.
  “okudukça (ya da okuduğumda, okumamla eş zamanlı olarak) öğreniyorum.”
  
  genelde “-ip” aşağıdaki şekilde kullanılıyor:
  “bunu böyle açıklayıp konuyu çetrefilleştiriyorsunuz.”
  
  oysa olması gereken kullanım aşağıdaki gibi:
  “bunu böyle açıklayarak (açıklamakla) konuyu çetrefilleştiriyorsunuz.”
  
  eğer bir kişi çay içiyor, içtiği çayı bırakıp müzik dinliyor ve müzik dinlemeyi bırakıp çay içmeyi sürdürüyorsa, özetle bu fiilleri sırayla yapıyorsa olması gereken kullanım şöyle:
  “çay içip müzik dinliyordu.”
  
  fakat böyle bir kullanım olağan değil. insanların geneli müzik dinlerken “pause” tuşuna basıp, çay içip, çayı bırakıp, “play” tuşuna basıp, müziği dinleyip, çay içeceğinde tekrar “pause” tuşuna basıp, çay içip, çayı bırakıp, tekrar “play” tuşuna basıp müzik dinlemez. o hâlde olması gereken kullanım şöyle:
  “çay içerek müzik dinliyordu.”
  
  zira çay içerken kulağı müziktedir, herhangi bir bölünme söz konusu değildir.
  
  eğer bir kişi size bir konuda yardım edecekse gerekli kontrolleri sağlayarak size haber vermez. kişi, gerekli kontrolleri sağlayıp size haber verir. o hâlde olması gereken kullanım şöyle:
  “gerekli kontrolleri sağlayıp size haber vereceğim.”
  
  eğer kişi gerekli kontrolleri sağlayarak size haber veriyorsa gerekli kontrolleri sizinle konuştuğu an sağlıyordur. bu, olası bir durum değil.
  
  zarf konusu özetle aşağıdaki gibi:
  sıfatların ismi nitelediği şekilde zarflar da fiili niteler: bir isme sorulan “nasıl?” sorusunun yanıtının sıfatı gösterdiği şekilde bir fiile sorulan “nasıl?” (ya da “ne zaman?”) sorusunun yanıtı da zarfı gösterir.
  
  ağır masa.
  — nasıl masa?
  — ağır masa.
  
  “ağır” sözcüğü, ismi nitelediğinden sıfattır.
  
  ağır hareket ediyordu.
  — nasıl hareket ediyordu?
  — ağır hareket ediyordu.
  
  “ağır” sözcüğü, fiili nitelediğinden zarftır.
  
  zarf-fiil ise fiili niteleyen fiil köklü sözcüklerin zarf-fiil eki almasıyla oluşturulan fiillerdir. “hazırlanmak” fiiline “1”, yola çıkmak fiiline “2” dersek açıkça anlaşılabilir ki bu fiillerin arasında ya sıralı (1, 2 ya da 2, 1) ya eş zamanlı olma (1=2) ya da salt bir fiilin gerçekleşme (1 ya da 2) hâli vardır. zarf-fiil ekleri aşağıdaki gibidir:
  
  sıralı hâl (1, 2)
  
  -ip: “hazırlanıp (1) yola çıktım (2).”
  (önce hazırlandım, sonra yola çıktım.)
  
  -ince: “sen hazırlanınca (1) ben yola çıkarım (2).”
  (önce sen hazırlan, sonra ben yola çıkarım.)
  
  (2, 1)
  
  -esiye: “sen hazırlanasıya (1) ben yola çıkmış (2) olurum.”
  (sen hazırlanana kadar ben yola çıkmış olurum. önce ben yola çıkmış olurum, sonra sen hazırlanmış olursun.)
  
  -meden: “sen hazırlanmadan (1) ben yola çıkmış olurum (2).”
  (önce ben yola çıkmış olacağım, sonra sen hazırlanmış olacaksın.)
  
  -er -mez: “ben, sen yola çıkar çıkmaz (2) hazırlanacağım (1).”
  (sen yola çıkacaksın, ben senin yola çıktığın an hazırlanacağım. eş zamanlılık söz konusu değil zira hazırlanma fiilinin başlaması için yola çıkma fiilinin gerçekleşmiş olması gerekiyor.)
  
  -diğinde: “ben, sen yola çıktığında (2) hazırlanacağım (1).”
  (önce sen yola çıkacaksın, sonra ben hazırlanacağım.)
  
  -eli: “ben, sen yola çıkalı (2) hazırlanıyorum (1).”
  (ben, sen yola çıktığından beri hazırlanıyorum. ben senin yola çıkmandan şu ana kadar geçen sürede hazırlanmaya çalıştım, şu an hâlâ hazırlanıyorum.)
  
  -dikçe: “sen yola çıkmadıkça (2) hazırlanmayacağım (1).”
  (önce sen yola çıkacaksın, sonra ben hazırlanacağım.)
  
  eş zamanlı hâl (1=2)
  
  -ken: “ben, sen yola çıkarken (2) hazırlanacağım (1).”
  
  -erek: “hazırlanarak (1) yola çıkamazsın (2).”
  [hazırlanarak (hazırlanmanla aynı anda) yola çıkamazsın, hazırlanıp yola çıkman gerek.]
  
  -e -e: “hazırlana hazırlana (1) yola çıkamazsın (2).”
  [(hazırlanarak yola çıkamazsın, hazırlanıp yola çıkabilirsin.) “hazırlanarak” eş zamanlı, “hazırlanıp” sıralı hâl oluşturuyor.]
  
  sadece bir fiilin gerçekleşme hâli (1 ya da 2)
  
  -meksizin: “haber vermeksizin (0) yola çıkmış (2).” (haber vermeden yola çıkmış, haber verme fiili gerçekleşmemiş.)
  
  -cesine: “yola çıkacakmışçasına (0) hazırlanmış (1).” (yola çıkmayacak olmasına rağmen hazırlanmış, yola çıkma fiili gerçekleşmeyebilir.)
  
  zarf-fiil içeren cümlelerde virgül kullanımı konusundaki kurallar şöyle:
  1. metin içinde art arda gelen zarf-fiil eki almış kelimelerden sonra konur: “ancak yemekte bir karara varıp, arkadaşına dikkatli dikkatli bakarak konuştu.”
  
  “karara varıp” zarf-fiil eki almış ilk, “bakarak” zarf-fiil eki almış 2. sözcük. bu nedenle zarf-fiil eki almış sözcüklerin ilkinden sonra virgül kullanmak gerekiyor.
  
  2. metin içinde zarf-fiil eki almış kelimelerden sonra virgül konmaz: “cumaları bahçede buluştukça kıza kendisinin adi bir mektep talebesi olmadığını anlatmaya çalışıyordu.” (halide edip adıvar)
  
  “buluştukça” sözcüğünden sonra zarf-fiil eki almış başka sözcük olmamasından ötürü cümlede virgül kullanılmıyor.
  
  mı / mi ile virgül kullanımı konusundaki kurallar şöyle:
  1. metin içinde -ınca / -ince anlamıyla zarf-fiil görevinde kullanılan mı / mi’den sonra virgül konmaz: “ben aç yattım mı kötü kötü rüyalar görürüm nedense.” (orhan kemal)
  
  demek istenen “ben aç yatınca...” bu nedenle mı / mi’den sonra virgül kullanılmıyor. eğer benzer örnekten birden fazla olsaydı virgül kullanılması gerekirdi: “ben hazırlandım mı, yola çıktım mı beni hiçbir insan yoldan çeviremez.”
  
  2. mı / mi içeren yan cümle temel cümlenin zarf tümleci olduğunda cümlenin sonuna soru işareti konmaz: “hava karardı mı eve gideriz.” (hava karardığında eve gideriz. “ne zaman eve gideriz?” “hava karardığında eve gideriz.”)
  
  zarf-fiil eklerini haiz olduktan sonra virgül kullanımı basit bir hâl alıyor:
  
  doğru
  “yarınki konuyu araştırmadan öğrenemezsin.” [tek zarf-fiil (“araştırmadan”), virgül kullanılmıyor.]
  “yarınki konuyu araştırmadan, okumadan öğrenemezsin.” [çift zarf-fiil (“araştırmadan”, “okumadan”), virgül kullanılıyor.]
  
  yanlış
  “yarınki konuyu araştırmadan, öğrenemezsin.”
  “yarınki konuyu araştırmadan okumadan öğrenemezsin.”
  “yarınki konuyu araştırmadan, okumadan, öğrenemezsin.”