tibetçe

• selamlama sözü: "tashi delek^*" olan dil.
• (bkz: rubber/#136926877)
• tibetçe dil özelliklerinin yanı sıra seslendirilmesi ve anlamlandırılması zor bir alfabeye sahip olması ile aslında oldukça ilginç bir dildir.
  
  yazıda bahsedeceğim tibetçe, sino-tibet dil ailesinin tibet-birman koluna mensup tibetçe lehçelerinden orta tibetçe yani bugün çin halk cumhuriyeti sınırlarında bulunan tibet özerk bölgesinin başkenti lhasa’yı baz alan standartlaştırılmış versiyonudur.
  
  kendisi çince ile uzak, burmaca (birmanca) ile yakın akrabadır. fakat tibetçe’yi bu iki dilden ayıran en temel unsurlardan biri alfabesidir. tibetçe, çince’den farklı olarak logogram kullanan bir dil değildir. yani her kelime bir şekil ile ifade edilmez. onun yerine burmaca gibi syllabary yani hece sesleri kullanan bir dildir. bu durum alfabe ile ilişkili olsa da sadece yazı dilinde kalmamış, sonraki dönemde tibetçe’yi de derinden etkileyerek şekillendirmiştir.
  
  33. tibet kralı olan songtsen gampo ms 600’lerin ortalarında tibet platosundaki halkları birleştirip tibet imparatorluğu’nu kurduktan sonra ülkesinin resmi dini olarak budizm’i seçti. daha sonra klasik budist yazıtlarını okuyabilmek ve dili standartlaştırabilmek için hindistan’a adamlarını gönderdi. kendisine geri dönen alfabe sanskritçede kullanılan “devanagari” alfabesinden köken alan hece sesli, tek bir sessiz ve etrafına eklenen imler (diyakritik) ile seslendirilen bir alfabedir. bu sistem aslında farklı dil ailelerindeki diller tarafından da (tay-kaday dil ailesinden tayca, laoca gibi) kullanılsa da bu sistem tibetçe gibi bol sesli ve benzer seslerin çok farklı anlamlara gelebildiği bir dil için pek de uygun değildir.
  
  görsel
  bu yukarıdaki şema tibet alfabesinin temel ses şeması denebilir. tibet hece temelli bir dil olduğu için bu şekille oluşturulan her ses bir hece meydana getirmektedir. sesli kısmındaki imleç hecenin sessizden sonra söylenecek sesini çıkarır. tibetçede 8 tane sesli harf bulunur. bunlar: y(daha uzun ü sesi), i, o, e, ø(daha kapalı ö sesi), ?(daha açık e sesi) ve a’dır. bu sesler öncesinde 31 tane “klasik” sessiz harfi bulunur. fakat bazı sessiz harfler fonetik tablolarında bulunmasa bile kalıplaşmış bir ifade ise veya bazı ses grupları yan yana getirilirse daha da artabilir. yukarıdaki ve alttaki harf kısmı bu sessizleri oluştururken arkasına eklenen sesli harf en yukarıdaki ve aşağıdaki yerlere eklenen imleçler ile belirlenir.
  
  bunun yanı sıra tabloda gösterilen ön ek ve son ek okunma sırasında yok sayılır ve aşağı-yukarı harflerle oluşturulmuş ses okunur. fakat ön ek ve son ek kendisini bağlamayan sesli öncesindeki veya sonrasındaki başka bir heceyi veya direkt bağlı olduğu heceyi uzatmak, kısaltmak veya tamamen farklı bir fonetiğe dönüştürmek gibi işlevlerde yer alabilir. bu işlev bir kalıp olmaktan ziyade hecenin kullanıldığı bağlam ile değişir. mesela “rjes” hecesindeki “r” ön eki okunmazken “do” hecesi önünde okunduğunda bu “r” bir anda okunur halde gelir.
  görsel
  
  ayrıca dilde fonetiği zorlaştıran tek etmen bu değildir. arka arkaya gelen bazı sesler kalıplaşarak gözüken halinden çok farklı bir hale çevirebilir. mesela “di”, “bw” sesleri yan yana geldiğinde dilin daha önünden çıkan bir “wa” sesi verirken, bu seslere “yu” eklenirse “yw”, “re” eklenirse gırtlaktan gelen bir “r” sesine çevirebilir. bunların dil karşılığında bir kuralı yoktur çünkü bu sesler asıl tibetçede bulunmayan bazı seslerin benzer şekillere sahip sanskritçe karşılıklarından direkt geçirilmiştir. keza bazı örneklerde de konuşma dili ve yazı dili arasındaki ses farkı nedeniyle okuduğunuz ve seslendirdiğiniz heceler farklı olabilmektedir.
  
  bu zorluğun üzerine tibet 800’lü yıllarda bir dil reformuna gitmiş fakat bundan sonra bir daha dil üzerinde bir değişiklik yapılmamıştır. ilginçtir benzer mantıkla işleyen bir alfabeye sahip olan tayca daha o yıllarda daha klasik haline ulaşmamış ve yazılı eser vermemişken bile daha yakın bir zamana kadar pek çok dil reformu geçirmiştir. keza tibetçe ile akraba olan çince ve burmaca da birkaç defa dil reformuna gitmiştir. bu da tibetçenin yeni öğrenenler için çok zor olmasına neden olurken anadili insanlar için en eski yazıtlara kadar direkt okumasını sağlayan bir gelenek yaratmıştır.
• çin-tibet dil ailesine mensup bir dil.
  sesli harflerimiz neredeyse aynı. "ı" harfini kullanmıyorlar bizden farklı olarak.