enduvi reaksiyonu ^*

• doğru akım makinalarında meydana gelen bu tepkime endüvî manyetik alanının kutup manyetik alanına gösterdiği tepki veya endüvî manyetik alanının ana kutup manyetik alanını bozması olarak da bilinir.tepkimede bir kutup doyuma ulaşırken diğerinde alan zayıflaması - manyetik alan azalması - oluşur ve bunlar aynı miktarlarda olmaz.çünkü manyetik alanı meydana getiren kuvvet çizgilerinin kutbun bir yanına yığılması ve bunun sonucunda da o kutupta manyetik doyum meydana gelmesi diğer taraftaki kutupta kuvvet çizgilerinin hepsini kesememesi sonucunda (e ` :e.m.k= k :sabit değer. q :toplam manyetik akı. n :endüvi devir sayısı` ) burada kutbun manyetik akısının düşmesine yol açar.
• istenilen bir durum olmadığından hem bu etkiyi azaltmak hem de fırçaların devamlı yer değiştirmesine engel olmak amacıyla alınan bir kaç önlem vardır:
  
  1) ilk olarak 3 kw'tan küçük motorlar için kutup ayakları tarak şeklinde yapılır.bunun amacı tarak şeklinde yaptığımız kutup ayaklarının aralarına hava girmesi sağlanarak daha fazla alan yığılması oluşturulur ve ark oluşması önlenir.diğer bir getirisi de kutupta alan artışı önlenerek reaksiyonun etkisi azaltılır.yük değişimlerinde ayar olanağının bulunmaması bir dezavantajıdır.
  
  2) kutup ayaklarına oluklar açarak manyetik direnci arttırabilir ve endüvi alanının yolu değiştirilir.fakat kaymanın tamamen engelenememesinden ötürü endüvi reaksiyonu tam anlamıyla giderilemez.bu yöntemde küçük makina ve yüklerde kullanılabiliyor.
  
  3)yardımcı kutup kullanarak fırça atlarındaki bölgelerde endüvi alanının yok edilmesinde işe yarar.orta ve büyük makinaların bir kısmında geçerlidir.
  
  4) en son olarakta kompanzasyon sargısı kullanarak endüviye seri bağlanan bu bobin yardımıyla yaratılan karşıt etki alanıyla endüvî iletkenlerinin doğurduğu alan azaltılır.
• ana alanın zayıflaması, alan eğrisinin bozulup şekil değiştirmesi ve nötr bölgelerin kayması olarak adlandırılan etki.
  
  manyetik nötr bölgesinin kayması, fırçalarında kaydırılmasını gerektirir. fırçalar geometrik nötr eksende bırakılacak olursa, nötr ekseni üzerinde bulunan bobinlerde meydana gelen bu kayma sonucunda bir gerilim endüklenir. bu gerilim, fırçaların bobini kısa devre ettiği an fırçalarda kıvılcımlar oluşmasına neden olur ve kivilcimlar da zamanla kollektörün bozulmasına, kömür fırçaların yanarak zamansız tükenmesine neden olur.
• ismi enduvi reaksiyonu değil endüvi reaksiyonudur.
  
  endüvi reaksiyonu iki adet manyetik alana sahip elektrik makinelerinde görülür. tanımı da bu iki manyetik alanın birbirleri ile etkileşmesidir. yukarıdaki entrylerde dc motordaki etkilerinden, çözümlerinden bahsedilmiş. bu olay bir de elektrik enerjisinin üretildiği senkron generatörlerde görülür.
  
  senkron generatörü^* basit şekilde açıklayayım. bu arkadaşın durağan haldeki, üretilen elektrik enerjisinin üzerinden aktığı sargılarının bulunduğu kısmı stator olarak isimlendirilir. statordaki sargılarda elektrik enerjisini elde etmek için rotor olarak isimlendirilen makinenin dönen kısmı, örnek olarak bir buhar türbini ya da su türbini ile döndürülür. peki rotorda ne vardır da stator sargılarında elektrik enerjisini meydana getirir? rotorun da kendi sargıları vardır ve doğru akım ile enerjilendirilir. böylece rotor dönen bir elektromıknatıs halini alır. bunu gören stator sargıları dayanamaz ve bu sargılarda gerilim endüklenir ^*. eğer siz bu sargıları gider bir elektriksel yüke bağlarsanız stator sargılarından akım akmaya başlayacaktır. bu durumda senkron generatörde, stator sargılarının da kendine ait bir manyetik alanı söz konusu olur (bu manyetik alan dönen bir manyetik alandır ama burası ayrıntı bunu da öğrenmek istiyorum diyene özelden açıklarım). sonuç olarak makinede iki adet manyetik alan ortaya çıkar (rotorun manyetik alanı ve stator sargılarının manyetik alanı). generatör dönerken elektromıknatısın n ve s kutupları ile stator alanının n ve s kutupları, mıknatısların birbirine yapışması gibi kilitlenir. senkron generatör bu şekilde döner durur, rotoruna verilen mekanik enerjiyi elektriksel enerjiye dönüştürür.
  
  şimdi olaya geri dönersek, generatörün elektriksel yükünün cinsi (aslında yükün güç faktörü) ve büyüklüğü statordan akacak akımı belirler ve dolayısıyla stator manyetik alanı da bundan etkilenecektir. alternatif akımda (senkron generatör ile alternatif akım üretilir.) 3 çeşit yükten bahsedebiliriz. bunlar endüktif, kapasitif ve ohmik yüklerdir. örnek olarak, endüktif bir yükte (örn: elektrik motoru) endüktif reaktanstan (ac'de ortaya çıkan başka bir direnç olarak düşünülebilir) dolayı akım gerilimi takip eder şekildedir. kapasitif bir yükte (örn: kondansatör) kapasitif reaktanstan dolayı, bu sefer akım gerilimin önündedir. ohmik bir yükte (örn: elektrikli fırın) ise akım ve gerilim beraber salınır. yani şöyle bir şey. bir yüklenme durumunu örnek verelim, mesela generatör endüktif yüklensin. bu durumda stator sargılarından akan akım, rotorun stator sargılarında endüklediği gerilimden geriye düşer. statorun manyetik alanını ise stator sargılarından akan akım oluşturur ^* demiştik. yani stator sargısında t=t' anında gerilim^* maksimum değerini alırken t=t'+t'' gibi bir anda akım^* maksimum değerini alacaktır. bu durum generatördeki net manyetik akıyı değiştirir. normalde (ohmik yükte), stator sargılarının yarattığı manyetik akı 90 derecelik farkla (bu 90 derecelik fark aslında faraday yasasından gelir. faraday kanununa göre endüklenen gerilim manyetik akının türevidir. rotorun alanı, dönme hareketinden dolayı sinüsoidal olarak değişecektir. yani stator sargısına oturursanız rotorun alanının sinüsoidal değiştiğini görürsünüz. dolayısıyla sinüsoidal akının türevini almak demek bu sinüsoidal dalgayı 90 derece ötelemektir.) rotor alanını takip ederken endüktif yükle beraber uyuşuk davranmaya başlayan stator akımlarından dolayı iki alan arasındaki açı büyür. bu açının büyümesi rotor alanı ile stator alanının oluşturduğu bileşke alanı yani makinedeki net manyetik alanı azaltır (iki vektör arasındaki açı büyürse bileşkeleri küçülür.) kapasitif bir yüklenmede ise şevkle önden giden stator akımlarından dolayı anlaşılacağı üzere generatördeki net manyetik alan büyüyecektir.
  
  makinedeki net manyetik akının değişmesi stator sargılarından ölçtüğümüz gerilimi doğrudan etkiler. kapasitif yüklenmede generatördeki manyetik akının yoğunluğu artıp uç gerilimi artarken endüktif yüklenme durumunda tam tersi olarak uç gerilimi azalacaktır. fakat bu durum istenmez. gerilim seviyesi aynı tutulur. örnek olarak, bir santraldeki generatörlerden hep 10 kv alınmak isteniyor diyelim. fakat santralin beslediği bölgede yük hep değişiyor. yükün stabil olması tahmin edileceği üzere imkansızdır. generatörlerden hep 10 kv almak için endüvi reaksiyonunun etkisini giderecek şekilde generatördeki bileşke manyetik alanın hep sabit olması gerekir. bunu sağlamak için ise tek yol rotor alanını değiştirmektir çünkü stator akımı dolayısıyla stator alanı yüke bağlı demiştik. rotorun alanı, rotor sargılarını enerjilendiren doğru akım (uyarma,ikaz akımı) ayarlanarak değiştirilir (bunun için gerilim regülatörleri, çeşitli güç elektroniği devreleri vs. bulunan sistemler kullanılır.). bu işlem ile elde edilen elektrik enerjisinin gerilim seviyesi sabit tutulur.