ayan
-
büyük oranda celali isyanlarının anadolu'da çıkmakla birlikte etkilerinin tüm imparatorlukta hissedilmesinin dolaylı sonuçlarıdır. (bkz: celali isyanları/@songulyabani) anadolu'da osmanlı toprak sisteminin ve iskanın muazzam darbe aldığı, rumeli'de de 1683 viyana bozgunu sonrası yaşanan kale alıp vermeli savaş çalkantısında toprakların sahipsiz kalması ve vergi kontrolü için arazilere iltizama verilmeye başlanmasıyla önleri açılmıştır. mültezimlik yoluyla köylüye hakim olan ayanlar, toprağını terkeden çiftçilerin ve leventlerin emirleri altında toplanmasıyla güç kazanmış, yerel otorite haline gelmişler, 1700'lere doğru "mahalli hanedanlar", derebeyleri ortaya çıkmaya başlamıştır.
ortaya çıkışlarını yücel özkaya, "osmanlı imaratorluğunda ayanlık" adlı çalışmasında (doçentlik tezi, ankara 1977) etraflıca irdelemektedir.
ayanlar aslında ilkin osmanlı'da şehir ve kasabalarda devletle halk arasındaki ilişkileri düzenleyen kimseler, ileri gelenler, oranın temsilcileriyken sonradan sonraya merkezi otoritenin karşısına dikilen örfi, maffios otoriteler haline gelmişler, akabinde meşruiyet kazanarak yerel hanedanlar, aileler teşkil etmişlerdir. akdeniz havzasında 1700'ler başında 1500'ler sonunda yaşanan "küçük buzul çağı" kaynaklı kuraklık ve buna bağlı olarak eşkıyalık vakalarının artışı malum. celali isyanları sonrası artan eşkıyalık vakaları ile rumeli ve anadolu topraklarında ayanların güç kazanmalarına göz yumulmuş (ricalin bir şakiyi mansıpla tavlayıp öteki şakiye karşı kullanması), viyana bozgunu sonrası da bazı topraklar para karşılığı malikane usulüyle bunlara işlettirilmeye başlayınca, güçleri artmıştır. en son 18. yüzyıl ortalarına doğru, istanbul’un taşradaki gücünün giderek azalması –merkezdeki yeniçeri zorbalarının kontrolsüzlüğü nedeniyle-ve ayan ailelerinin kendi bölgelerinde devamlı olarak yöneticilik yapması sonunda adeta bir hanedan hüviyeti kazanan büyük aileler ortaya çıkmış, derebeyleri haline gelmişlerdir.
1700'ler ile 1800'lerin başı arasında; tuzcuoğulları rize dolaylarında, canikli hacı ali paşa ve oğulları samsun ve çevresinde, çapanoğulları yozgat yöresinde, zennecizâdeler kayseri’de, müderriszâdeler ankara’da, kalyoncuoğulları bilecik’te, kanlızâde balıkesir’de, karaosmanoğulları manisa ve çevresinde, kâtiboğulları izmir’de, yılanlıoğulları ısparta’da, tekelioğulları antalya’da, menemencioğulları ile kozanoğulları çukurova’da, azmzâdeler suriye’de, babanzâdeler kuzey ırak’ta, tirsiniklioğlu ile alemdar mustafa rusçuk dolaylarında, pazvandoğlu vidin’de, tepedelenli ali paşa ile oğulları da yanya ve çevresinde, dağdevirenoğlu edirne'de, cizyedarzadeler bursa'da, en son 1800'lerin başında da mısır'da kavalalı mehmet ali paşa kendi hanedanlarını kurmuşlardır ki kavalalı osmanlı'ya ayaklanmasının akabinde mısır'da hidivlik adı altında özerk bir yapı haline gelmiştir.
sonrasında ikinci mahmud döneminde 1808'de merkez bürokrasisi ile ayanlar arasında imzalanan meşhur sened-i ittifak gündeme gelmiştir. sadrazam olan alemdar mustafa paşa'nın davetiyle ayanlar istanbul'a çağrılmış, tepedelenli ali paşa, bulgaristan ayanı ve istanbul’a uzak yerlerde yaşayan bazı ayanlar haricinde bunların önemli bir kısmı askerleriyle şehre gelmiştir. sultan mahmud şartlarını ağır bulmakla birlikte onaylamak zorunda kalmıştır. nitekim 1826'da vaka-i hayriye ile yeniçeri ocağının kaldırılmasıyla şehirlerdeki zorbazların, yerel otoritelerin etkisini kıran sultan mahmud, akabinde taşradaki güç odaklarının üzerine yönelmiştir. (onun tesis etmeye çalıştığı merkezi devlet anlayışının uzun vadede günümüz türkiye'sinde dahi tesirinin olduğunu "isyan ve itaat: anadolu'da eşkıya motifinin dönüşümü" adlı yazımda ele almıştım.)
ali yaycıoğlu'nun medyascope’da yayınlanan “kültür tarih sohbetleri” programında, 203. bölümde anlattığı bir konu ayanlar devrine daha detaylı mercek tutmaktadır. "ali yaycıoğlu ile âyanlar, sarraflar ve yeniçeriler: 18. yüzyıl osmanlı dünyasında siyaset ve ekonomi" başlıklı program o dönem dünyanın, osmanlı’nın nasıl borç üzerine dönen bir ekonomi haline geldiğini, sosyal etkilerini, borçlanmayla işlerin yürüdüğünü, sarraf ve ayanların rolünü anlatmıştır.
konuyla alakalı olarak; ismail hakkı uzunçarşılı'nın "meşhur rumeli ayanlarından tirsinikli ismail, yılık oğlu süleyman ağalar ve alemdar mustafa paşa", yuzo nagata'nın "tarihte ayanlar-karaosmanoğulları üzerine bir inceleme", alper başer'in "eşkıyalıktan ayanlığa kırcaalili emin ağa", yücel özkaya'nın "osmanlı imparatorluğunda dağlı isyanları (1791-1808)" adlı araştırmaları, roman olarak da maurus jokai'nin "yanya aslanı ve yeniçerilerin son günleri" adlı eseri okunabilir.
yine ayanlar konusunun meraklıları için ayaküstü okumalık ilgili dia* maddelerini de şöyle sıraladım:
-ali akyıldız'ın yazdığı tdv islam ansiklopedisi'ndeki "sened-i ittifak" maddesi: https://islamansiklopedisi.org.tr/sened-i-ittifak
- kemal beydilli'nin yazdığı tdv islam ansiklopedisi'ndeki "mahmud ıı" maddesi: https://islamansiklopedisi.org.tr/…hmud-ii--osmanli
-özcan mert'in yazdığı tdv islam ansiklopedisi'ndeki "ayan" maddesi: https://islamansiklopedisi.org.tr/ayan
-kemal beydilli'nin yazdığı tdv islam ansiklopedisi'ndeki "alemdar mustafa paşa" maddesi: https://islamansiklopedisi.org.tr/…dar-mustafa-pasa
-kemal beydilli'nin yazdığı tdv islam ansiklopedisi'ndeki "tepedelenli ali paşa" maddesi: https://islamansiklopedisi.org.tr/…delenli-ali-pasa
-özcan mert'in yazdığı tdv islam ansiklopedisi'ndeki "çapanoğulları" maddesi: https://islamansiklopedisi.org.tr/capanogullari
-yuzo nagata'nın yazdığı tdv islam ansiklopedisi'ndeki "karaosmanoğulları" maddesi: https://islamansiklopedisi.org.tr/…araosmanogullari
-kemal beydilli'nin yazdığı tdv islam ansiklopedisi'ndeki "tirsiniklioğlu ismâil ağa" maddesi: https://islamansiklopedisi.org.tr/…ioglu-ismail-aga
-özcan mert'in yazdığı tdv islam ansiklopedisi'ndeki "canikli hacı ali paşa ailesi" maddesi: https://islamansiklopedisi.org.tr/…-ali-pasa-ailesi
-metin ziya köse'nin yazdığı tdv islam ansiklopedisi'ndeki "kozanoğulları" maddesi: https://islamansiklopedisi.org.tr/kozanogullari
-faruk sümer'in yazdığı tdv islam ansiklopedisi'ndeki "menemencioğulları" maddesi: https://islamansiklopedisi.org.tr/…enemenciogullari
-kemal beydilli'nin yazdığı tdv islam ansiklopedisi'ndeki "pehlivan ibrâhim paşa" maddesi: https://islamansiklopedisi.org.tr/…van-ibrahim-pasa
-kemal beydilli'nin yazdığı tdv islam ansiklopedisi'ndeki "pazvandoğlu osman" maddesi: https://islamansiklopedisi.org.tr/…azvandoglu-osman
(bkz: eşkıya/@songulyabani)
(bkz: levent/@songulyabani)
(bkz: dağlı/@songulyabani)
(bkz: kabadayı/@songulyabani)
ekşi sözlük kullanıcılarıyla mesajlaşmak ve yazdıkları entry'leri
takip etmek için giriş yapmalısın.
hesabın var mı? giriş yap