• kurumsal iktisatın* kurucusu (bir nev'i) amerikalı toplumsal bilimler kuramcısı.
    veblen'i önemli kılan, kapitalizm eleştirilerine getirdiği yöntembilimsel katkısıdır.

    önce biraz dedikodu yapalım, sonra ciddi mevzulara geçeriz.
    veblen, norveçli bir ailededir (ilk adı thorstein, "thor'un oğlu" anlamına gelmektedir). 1874'te carleton college'a kayıt olur, hopkins üniversitesi'ne devam eder oradan yale üniversitesi'ne geçer ve nihayet 1884'te ph. d.'sini alır. kadro alamadığı için babasının çiftliğine dönmek zorunda kalır, burada yedi sene boyunca toplumsal bilimler yazınına gömülür. 1890'da cornell üniversite'sinde tekrar lisans öğrencisi olur fakat iki sene sonra chicago üniversitesi'ne geçer ve on iki yıl boyunca öğretim üyesi olarak görev yapar, bu sırada artık epey meşhur da olmuştur; "journal of political economy"nin editörlüğünü yapmaktadır ayrıca, kendisini üne kavuşturan "aylak sınıflar kuramı" * adlı kitabı da basılmıştır. fakat şöhret, para falan hak getire; lisans öğrencilerine sarkıntılık yaptığı için 1904 yılında bu üniversite'den kovulmuştur. daha sonra sırasıyla stanford, missouri ve new school for social research'te öğretim üyeliği yapmıştır fakat hemen belirtelim ki doçentlikten daha öteye geçememiştir. 1929 yılında california'da ölmüştür.
    norveçli olduğu için amerika'da kendisini hep yabancı hissetmiştir. fakat şunu da belirtmek gerekir ki, amerika'da o zamanlar toplumsal bilimlerde avrupa egemen bakış açısı söz konusuydu ve fakat veblen amerika'nın yetiştirdiği ilk özgün, büyük toplumsal bilimler kuramcısıydı. bu yüzden epey itibar görmüş, amerikalılar tarafından çok sevilmiştir. adının etrafında bir okul oluşmamıştır fakat kurumsal iktisadiyatın kurucularından biri olduğu kabul edilir.

    veblen'in ilk yaptığı, insan doğasını tanımlamak olmuştur. neoklasik iktisat insanların ussal tercihleri temelinde yapılanmışken, veblen buna karşı çıkar. ona göre insanlar birer hesap makinesi değildir fakat aslında, doğaları gereği her an yeni birşeyler denemeye hazır 'meraklı' varlıklardır ki temel saikleri alışkanlıkları ve doğal temayülleridir. burada 'atıl merak' * kavramını önerir veblen. bu önemli bir katkıdır. çünkü neoklasik iktisat 'denge' * koşullarını incelerken, veblen 'iki denge arasındaki süreçleri' incelemiştir. şöyle ki efendim, fizikçilerden esinlenen neoklasik iktisatçılara göre denge bozulur fakat zaman içerisinde tekrar eski denge haline dönüş gerçekleşirse, değişen bir şey yok demektir. halbuki veblen'e göre, insanlar 'atıl merakları' gereğince, denge halinin bozulup yeniden tesis edilmesi sürecinde yeni şeyler öğrenmişlerdir ki bu, yeni dengenin aynı yerde tespit edilmiş olmasına rağmen eski dengeden farklı olduğu anlamına gelir. bu yüzden veblen'e göre iktisat, 'bereketli bir süreç'tir *.

    veblen talep kuramında iki kurumsal yaklaşımdan bahseder:
    bunların ilki şaşaalı tüketimdir * ki bu, veblen'in kitabında izah ettiği 'aylak sınıfların' tüketim tarzıdır. buna göre talep, malın fiyatıyla doğru orantılıdır; malın fiyatı artarsa ona olan talep de artar. ayrıca bazı malları, o mala ihtiyaçları omadığı halde, sırf gösteriş olsun diye tüketirler. böylece gösteriş maksatlı tüketimleri, aylak sınıfların toplumda itibarlı bir konuma sahip olmalarını sağlar; ne kadar çok tüketirlerse, o kadar zengin olduklarını göstermiş olurlar. ikinci tüketim tarzı ise, yığınlara aittir ve 'parasal özenti' * olarak adlandırılır. buna göre yığınlar, toplumun seçkinlerine özenirler ve tüketim örüntülerini gelirleri ölçüsünce aylak sınıflara benzetmeye çalışırlar.

    veblen'in üzerinde durduğu diğer bir önemli konu mübadele-arz ilişkisidir.buna göre veblen iki temel dürtüden bahseder: çalışma dürtüsü * ve yağma dürtüsü *. veblen'e göre her insanda bu iki temel dürtü de değişik oranlarda vardır. çalışma dürtüsü insanları çalışmaya, üretmeye sevk eder ve sanayinin * kaynağı bu dürtüdür. iş hayatının * kaynağı ise yağma dürtüsüdür çünkü iş hayatında temel saik kardır ve işadamının işçileri sömürme eğilimi vardır. sanayi, bu işçilik dürtüsünce daha fazla üretmeyi amaçlarken, iş hayatı üretimi baltalamaya çalışır; daha az üretip yüksek fiyata satarak daha çok kar almak ister. yani iş hayatı, bilinçli olarak verimliliğin düşürülmesine gayret gösterir.
    veblen iki tür kurum tespit etmiştir: 'resmi kurum' * ve 'faal teknolojik kurum' *. bu iki kurumsal yapı arasında her daim ihtilaf olduğunu söyler veblen. resmi kurum mülkiyet hakkını savunur, toplumsal yapıların muhafaza edilmesini ister vs. vs. hülasa resmi kurumlar duruktur ve değişime karşı dururlar. faal teknolojik kurum ise 'merak' üzerinde yükselir; icatların, keşiflerin vs. dünyasını imler, değişimcidir. gelecekte hangi kurumsal yapının diğerine üstünlük göstereceği hakkında fikir belirtmemişse de, veblen'in gönlü biraz daha faal teknolojik kurumlardan yanadır diyebiliriz. marx'ın altyapı-üstyapı ilişkisine benzer bu iki kurumun tespiti fakat veblen, marx'ın belirlenimciliğine * karşı olduğu için bu iki yeni kavramı önerme ihtiyacı hissetmiştir.

    biraz da, veblen'in toplumu nasıl gördüğüne bakalım ve bazı özelliklerine kısaca değinelim. esasen vahşi kabileler vardı, diyor veblen. ne zaman ki, artık değer tek bir elde toplanmaya başladı, o zaman aylak sınıflar (üretim sürecine dahil olmayan, zamanını eglenceyle* geçiren insanlar) zuhur etti. genel olarak kötümser bir düşünürdür. artık küçük buhranlar olmayacak; çok büyük ölçekli buhranlar olacak demiştir. nitekim, ölümünden hemen sonra, büyük 29 buhranını yaşadı dünya, veblen bu buhranı öngörebilmiş sayılı insanlardan biridir. evrimsel görüş yanlısıdır, zaten yukarıda yazdıklarımdan bunu çıkarmak çok da zor değil; işçilik dürtüsü, faal teknolojik kurum vs. hep evrimden yana yontulan düşüncelerdir. klasikler gibi, ağırlık noktası iktisadın üretim veçhesidir. üretimin yarattığı alımgücü çok kötü şekilde dağıtılıyorsa, anlamsız şeyler anlamsız fiyatlara alınır der (marjinalistleri eleştirirken temel dayanak noktası budur). bu arada, marjinalistler için 'neoklasik' kavramını ilk kullanan da veblendir, bunu da söylemeden geçmeyeyim.

    son olarak veblen'in insanbilimle ilişkisine de değinmek istiyorum. veblen, tümdengelimsel mantığın yerine tümevarımsal deneyselci genellemeler kullanmıştır. tarihsel okuldan * etkilenmesine rağmen, tutarlılık açısından ve yöntembilimsel olarak ingiliz tarihselcilerin epey ilerisindedir. tarihsel okuldan etkilenmiştir veblen fakat tarihsel okuldan farkı, betimleyici * değil, kuramsal yaklaşımı benimsemiş olmasıdır. yani neoklasiklere karşı, kuramsal olma savını da muhafaza ederek yeni bir yöntembilimsel seçenek öneriyor ki yukarıda da değindiğimiz gibi veblen'i asıl önemli kılan da budur. işte bunu yaparken insanbilimden faydalanmıştır veblen. bunun çok basit bir gerekçesi vardır: veblen amerikalıdır ve yazık ki, amerika'nın bir tarihi yoktur. o da mecburen, alan çalışması yapan insanbilimcilerin sunduğu bilgileri değerlendirmiştir. çok da iyi yapmıştır, helal olsundur---
  • yukarıda yazdıklarımıza (#6139141) ek olarak, madde madde yazacak olursak..

    1- eğer kurumsal iktisat * iktisadî ortodoksi (neoklasik iktisat) tarafından soğurulmadıysa bu, veblen'in, eyüp özveren'in tabiriyle, kurumsal iktisadın çekim merkezi olmasından dolayıdır. tek başına bu bile veblen'in ne kadar önemli olduğuna delildir.

    2- iktisat, tee cantillon'dan beridir, adam smith'den beridir fiziğe öykünen bir disiplin olagelmiştir. buna yalnız iki kişi itiraz etti; birisi bu ademoğludur. ona göre iktisatın, kuracağı eğretilemeler için ödünç alacağı koşutlukları fizikte değil, "biyoloji"de aramak gerektir. bu veçhile newton'un karşısına darwin'i koymuştur. iktisat, duruk * dengelerin karşılaştırmalı çalışması olmaktan öteye geçmeli (bunu yapanlar klasik ve neoklasik iktisatçılardır); evrimsel bir anlayışla a'dan b'ye nasıl gidilir, bunun yanıtını aramalıdır.
    (bkz: richard cantillon)
    (bkz: adam smith)

    3- yukarıda da bahsettiğimiz atıl merak * kendi kişiliği ile tam bir bağlılaşım ve dahi uyum içinde olan bir kavramdır. "bilim, bilim için yapılmalı" lafzını düstur bellemiş; "nesnel" kalmaya takıntı derecesinde önem atfetmiş bir düşünürdür. bu onu "kural koyucu"* bir bilimsel tavır almaya itmiş ve onun, "kural koyuculuk"un karşıtı olan tespitçi, betimleyici* amcaları * kıyasıya eleştirmesine sebep olmuştur.

    4- peki muhterem pür-i pak mıdır? oh, tabi ki hayır kuzum,, kendisi bir değer kuramı* sahibi değildir netekim; kavramsal çerçevesi fiyat tespiti, kaynakların dağılımı gibi konular üzerine konuşmasına imkan tanımamaktadır, ne münasebettir.

    5- falandır, filandır.
  • t. veblen, salt bir iktisatçıdan çok, “toplumsal bilimci” sıfatını hak eden bir figür olarak karşımıza çıkmaktadır. kanımızca veblen’in bu sıfatı almasının nedenini; metodolojik duruşunu, yerleşik iktisadın benimsediği newtoncu yaklaşım içinde değil de, darwinci bir yaklaşım içinde konumlandırmasında bulabiliriz. bu özelliği veblen’i, pozitivist cenderede sıkışıp kalmaktan kurtarmış ve onu tarihten, sosyolojiden ve hatta antropolojiden beslenen bir düşünce sistematiği içerisine yerleştirmiştir. veblen'e göre bilim anlamını kesinlikte (certanity) değil, değişimde; özellikle de evrimde (evolution) bulur.

    kurumsal iktisat düşüncesinin kurucusu olan veblen’in, kurum kavramını; toplumun “düşünce ve davranış alışkanlıkları” olarak tanımladığını söyleyebiliriz ("why is economics not an evolutionary science?",1898). veblen’e göre iktisadi faaliyetler, bu tutum ve alışkanlıklara göre gerçekleşmektedir. dolayısıyla bu alışkanlıkları analizin dışında bırakan neo klasik iktisat teorisi birçok bakımdan eksik kalacaktır. yani bir bakıma yerleşik iktisadın “veri” olarak (ceteris paribus) kabul ettiği unsurlar, kurumsal iktisat’ın temelini oluşturmaktadır. kurumsal iktisat, yerleşik iktisadın aşırı soyutlamacı tutumuna karşı bir tepkidir ve onlara göre “homo economicus” olarak tasvir edilen insan tipi de gerçekçi olmaktan çok uzaktır.

    neo klasik iktisadı topa tutan veblen, tam bu noktadan hareketle kendi argümanlarını ortaya koymuştur. örneğin veblen’e göre, iktisadi dünyada endüstri-işletme ikilemi vardır ve bu ikilemin endüstri kanadı üretim ve yaratıcılığı temsil ederken, işletme kanadı kar amacı güden kapitalist bir odaktır. işletme, bu özelliğiyle kapasite kullanımını düşürüp, fiyatları yükseltme eğilimine girmekte ve endüstri kesiminin üretim mekanizmasını baltalamaktadır.

    yine veblen, marx’tan ödünç aldığı bir kavram olan artık değerin tek bir sınıfın elinde toplanmasını eleştirmekte ve bu durumun ekonomide aylak bir sınıfın doğmasına sebebiyet verdiğini vurgulamaktadır. sıkı bir kapitalizm eleştirmeni olan veblen’in kapitalizm eleştirisinin merkezinde de bu aylak sınıf (leisure class) ve onların gösteriş tüketimi (conspicuous consumption) bulunmaktadır. veblen, kendine özgü bu kavramları, teorileri ve keskin diliyle amerikan kapitalizmi’ni acımasızca eleştirmiş ve “amerika’nın yetiştirdiği en iyi amerikan eleştirmeni” unvanını almıştır.

    hakkında john kenneth galbraith'in şöyle bir de veciz sözü vardır: "onu okuyan hiçbir dikkatli okuyucu iktisat dünyasını bir daha aynı biçimde göremez...."
  • eksantirik huyları yüzünden epeyi üniversite gezmek zorunda kalmış olan dâhi iktisatçı.

    mesela sınav kağıdı okumak için hiç vakit harcamaz, herkese cc verirmiş. gelip itiraz edenlere ise kaç beklediğini sorar, kağıdı çıkarır ve hemen orda notu öğrencinin istediği gibi değiştirirmiş. helal olsun diyorum.
  • veblen’i tanir misiniz

    tasarlanan her toplum modelinde, kavramsallaştırılan her ideolojide, ilk bakışta içe işleyen adalet/özgürlük veya insanlık ,devrimcilik ya da milliyetçilik gibi bazılarına mesafeli gelen, irite eden her düşüncenin öncesinde bizi peşine takan romantik bir başlangıç cümlesi/ idealin ilk kıvılcımı, nüvesini ortaya seren, 'olmaz' denilemeyecek bir fikir hep vardır

    akşamüstü eleştiri yapmak hakkı / 'bugün bu işi, yarın başka işi yapmak, canınız istediğince, hiçbir zaman avcı, balıkçı ya da eleştirmen olmak durumunda kalmadan sabahleyin avlanmak, öğleden sonra balık tutmak, akşam hayvan yetiştiriciliği yapmak, yemekten sonra eleştiri yapmak' ister misiniz? şayet isterseniz bu durumu aylak aylak gezmek olarak mı tanımlarsınız? böyle derseniz hata etmiş olursunuz. çünkü uğrunda milyonların öldüğü sosyalizmin hedefi bu durumu yaratmaktır. böyle bir durum için başta insanın üretimde/tüketimde ve sorumlulukta ahlaki bir dönüşüme uğraması, bilinç düzeyinde bir sıçrama yapması gerekir. çünkü karl marks, 'alman ideolojisi' kitabının 60. sayfasında sınıfsız sömürüsüz, işbölümü (dolayısıyla meslekler) olmayan komünist toplumdaki yaşam tarzını böyle anlatır.

    veblen'i tanir misiniz?

    mevcuttan yemedi,sosyalist teorilerden beslenmedi; gözlemledi, peşine düştü. ineklerden süt sağdı, tavuklardan yumurta topladı, toprağı ekti. alanda çalışarak ve sonuçlarına dokunarak yazdı. insan ne kadar uygarlaşırsa uygarlaşsın, içimizdeki hayvanın, ekonominin belirleyicisi olduğunu söyledi. garip, şakacı ve çocukça sadistti; bir keresinde yoldan geçen bir çiftçiden ödünç bir çuval alıp içine eşek arıları koyup, ertesinde çuvalı iade etmişti. amerika'ya göç eden norveçli, hayvancılık ve çiftçilik yapan, kıtanın kırsalında yaşayan, gerçek anlamda köylü bir ailenin üyesiydi. babasının isteği üzerine papaz olmayı, dine inanmayı , 'evet' demeyi ,evine telefon almayı reddetmişti. kütüphanesi yoktu, kitapları boş bir duvarın önünde üstüste yığılı dururdu. keçeden yapılmış çuval gibi bir ceket ve ütüyle tanışmamış pantolonuyla üniversitede ders verirken, tek bir olgunun peşindeydi; 'çalışmadan yaşayan bir sınıfı toplumun iç dinamikleri nasıl yaratmıştı? birilerinin katakulliyle birilerini ranttan beslediği bu sosyal toplum, 'insan' denilen üçkağıtçı, aylak primadın muhteşem icadıydı. ve yaban hayattaki diğer örneklerde ve ilkel kavimlerinde böyle bir örnek yoktu. kızılderilileri, aborjinleri ve pasifik yerlilerini, köylü toplumların ekonomilerini, tüketim alışkanlıklarını inceledi. ilk kitabı 'the theory of leisure class'ı yayımladığında 42 yaşındaydı. kitabında az çalışan çok tüketen, aylak ama hakim zenginler sınıfına gözlerini dikmişti. 'daha pahalı/daha iyidir'i kışkırtan bu sınıfın toplumsal dönüştürücülüğünden söz etti. çünkü bu aylak sınıfa (leisure class) öykünen garipler, onların kullandığı giysileri vd. kullanmakla sınıf atladıklarını düşünüyorlardı. literatüre 'veblen malları paradosu' olarak geçen kavram, çakma görüntüsel bir sınıfın, hareler halinde genişleyen ekonomisini ve paradoksunu kuramlaştırarak görünür kıldı. günümüzde benzer durumu, tahtakale'den londra shotby'ye uzanan bir ekonomik yüzey ve figürlerinin öykülerini defalarca yazdık. geçmişte faklı örnekleri de olsa bugün, maxxi roma veya momo ya da istanbul sanat galeri ve yazarlarında güncellenen bir manipülasyondu zamanı içinde anlatılan. veblen'in gümüş takımlarla örneklediği, özellikle sanat eserlerinin bu mantıkla yarattığı bir piyasanın varlığını ve eylemlerini bugün müzayedelerde ve kültür sayfalarında bolca görürsünüz. adorna'nın 'kültür endüstrisi' ile veblen'in 'haz sınıfı' koşutluk gösterir. bu düşünme şeklinin yarattığı ve beslediği asalaklar zümresine ve hempaların/züppelerin, güncel lisanla tiki'lerin doğuş nedenlerine baktı. çalışmadan yaşayan aylak sınıfın gizli kuramını, saklı öğretisini ortaya döktü..bunları yaparken ideolojik değildi; yalnızca gözlem gücünü çalıştıran amerikalı bir ekonomistti. 1917 sovyet devrimi'nin ideallerinin gerçekleşmeyeceğini yazdı; sosyal uyanık insan tabiatı, böyle ütopik hedeflere izin vermezdi.. 1929'da ölmeden önce kapitalizmi büyük bir krizin vuracağını söyledi. ölümünden altı ay sonra amerika, tarihinin en büyük buhranı ile sarsıldı..

    geçen hafta yayımladığımız alman felsefesi yazımızda lafı uzattık. konu aslında genç karl marks'ın gazete yazarlığından sonra ilk ciddi metin çalışması olan 'hegel'in hukuk felsefesi eleştirisi' yazılarının kuruluş şemasıyla devlet/toplum ve insan olarak betimlenen medeni alman'a çizilen kavramsal çerçeveyle yeni bir aşamaya ulaştı. o dönemden günümüze toplumununun aydınlanma inancının tüm canlı türlerini baskılamayı insanın kendinde doğal bir hak olarak görmesi sorunsalında ludwig feuerbach'a bir kere daha dikkat çektik . köle/efendi diyalektiğine marks'ın getirdiği çözüme, insan doğası bağlamında yaklaştık.

    bu sayfanın okuyucuları bilir; bizce temel çelişki/asıl sorun insanın temel düşünme modelindeki morfozdur. insanoğluna atfedilen önem, -uygarlık bilincinin tabiatı ele geçirme/değiştirme iradesi, bizatihi yeryüzünde yapay hiyerarşi yaratarak doğal süreci/evrimi baskılayıp/köleleştirerek değiştirmeyi şahsına mahsus doğal bir hak olarak görmesi-, tüm canlı yaşamı tehdit etmektedir .

    bunun nedeni , insanın doğasından gelen ele geçirme tutkusu ve bilgiyi gelecek nesillerine aktarabilme becerisi, oğulundan/soyundan tiranlar yaratma güdüsüdür.

    insanın 'ölümsüzlük' isteği,morfozun vurduğu toplu bilinçte 'standart' deformasyon,ama gezegenin kendi gerçeği/yaşamın evrim planında ise uzlaşmaz çelişkiler yaratmıştır.

    fransız ihtilalinin ardından, 1803'de ölen alman felsefeci immanuel kant'ın 'aydınlanma nedir?' sorusu ile başlayan dönem çağımızı şekillendirir. sanayileşme devriminin yarattığı yeni/prototip tüketici bir uygarlıktır doğan. deforme üretim ilişkilerinin çelişkileriden doğan yeni bir tür 'insan' vardır. sınıfsal karekteriyle farklı amaçları olan bu 'insan', ahlakı dinsel ögelerden soyutlayarak, amaç aynı kalmak koşuluyla , diyalektiği işlevsel bir alet, pratikte getirisi olan ideolojik aygıt, endüstriyel bir edavat olarak kullanarak yaşamı, organize büyüyen toplumsal işbölüşümü içinde 'taraf' olarak yeniden yorumlar. din yargılanırken, kendi mantığını kuran kartezyen 'bilim', inanç düzeyinde paranoik korkular/arzusal koordinasyonlarla ,doğanın mütemmimi, yeryüzünün fiziksel parçası, yararsal/uyumlu/işbirlikçi/barışçı aproi/öncel aklın yerini alır. radikalizm ise mutlaktır.

    newton fiziği anlaşılmaz bir kavram değil, aynı zamanda şekillendirici kolektif sistematiğin materyalidir. çağın yeni bir ivme kazanması, insanoğlunun üzerinde yaşadığı dünyanın hızla 'bitiş' noktasına doğru gitmesine gösterdiği umursamaz tavır, bilimsel tutarlılıkla(!) kesintisiz sürdürülen aymazlık ve bu durumu kısmen görüp, alternatif çözüm öneren kişiler yazımızda ayrıca önem kazanmaktadır.

    yazılarmızda yine 'insan doğası' ile 'yeryüzü bilinci'nin birarada barış içinde yaşaması mümkün müdür sorusunun peşine düşeceğiz. türdeş metin/kişilerden kavramlara köprü yapıp, memnuniyetsiz referanslar arayacağız.

    marks’ın daha doğrudan insan doğasını tartıştığı iki metin james s. mill üzerine yorumlar ve '1844 ekonomik ve felsefe elyazıları' içinde yer alan 'uzaklaşmış emek' yazılarına başka yazılarımızda göz gezdireceğiz.. her iki parçanın da 1843 nisanında ren gazetesi başyazarlığında ayrılan genç marks tarafından çekildiği inziva sürecinde ve evlenip, paris'e yerleştiği 1844 yılı içinde yazdığını ve bunun öyküsünü 'alman felsefesi' yazımızda aktardığımızı bir kere daha hatırlayalım. 1845 'de yazdığı feuerbach üstüne tezler ve 1846'da engels'le yazdığı alman ideolojisi'nden alıntılar yapacağız. jürgen habermas, louis althusser, adorna, chomsky vd sol eğilimli düşünürlerin bu devir eserlerinin peşinden gittiğini, marks'ın sonraki dönem eserlerinden gençlik eserlerinin düşünce olarak oldukça farklı olduğunu, marks'da olmasa da izleyicileri/takipçilerinde epistomolojik bir kopuş yaşandığını ayrıca belirtelim.

    görüyoruz ki, hiyerarşinin yarattığı sömürüyü, ulusal bağnazlık ve bireysel egodan kaynaklanan problemi çözmek için ne marks ne de ardılları yeteri kadar teori üretebilmişlerdir. kavramları ,sistemin tilkilikleri hızında güncellemek ise mümkün olmamıştır. tek başına mülkiyet'i baz alarak ,insanın fiziksel taşıma kapasitesi ile 'edinme/sahip olma' iradesinin sorgulanması mümkün olmasına rağmen, mülkiyet/üretim kardeşliğinin yarattığı açmazlar görülmemiş, 'mülkiyet/üretim kimin olacak?' sarmalında sosyalist düşünce tıkanmıştır. 1845 tarihli feuerbach'ın 'başlangıçtaki tarihsel ilişkiler' ve 'bireylerin rekabeti,sınıfların oluşması' bölümlerindeki gelecek sınıfsız toplum tasavvurundaki tamamlanmamış düşüncelerle, birbiriyle çatışan cümlelere göz atacağız. sonuçta uğruna ömürler tüketildiği ütopyalarda da tutarlılık aramak günümüz aydının doğal hakkıdır.

    marx, ludwig feuerbach’ın 'yabancılaşma' düşüncesini genişletip ideolojisinin temeline mesnet yapmıştır.diyalektik ise hegel'in katkılarıyla esas formülasyonuna ulaşmıştır. marks, hegel'deki 'devlet' ile kendi gözlemi 'toplum'un yerini değiştirerek yeni sınıfsal bir bakış getirmiştir. bu yazıda başka sınıfsal gözlemlere ve alternatiflere göz gezdiren, sıkıntıyı başka yerlerde arayan bir gerçekten topluma yabancılaşmış bir düşünüre kulak vereceğiz. başlıktaki soruyu yineleyelim. veblen'i tanır mısınız?

    thorstein bunde veblen ve aylak sinifin teorisi

    john kenneth galbraith, onun için 'veblen' okuyan bir okur, ekonomik dünyayı bir daha aynı gözlükle, veblen'i okumadan önceki halindeki 'saftorik' gözle görmez der.

    thorstein bunde veblen, çok garip bir adamdı. görünürde bir köylü, aslı itibariyle norveçli bir çiftçiydi. burada üst kısmını yayımladığımız fotoğrafında olduğu gibi, peri masallarındaki cücelerinkine benzer bir kafada ortadan ikiye ayrılmış dar ve çıkık bir alın üzerine ters v şeklinde inen uzun ve düz saçları görülmektedir. kurnaz cin fikirli köylü gözler, küt bir burunun arkasında fıldır fıldır bakmaktadır..darmadağınık bir bıyık ağzını, kısa ve çarpık sakal çenesini örtmektedir. kalın ütüsüz keçemsi ceketle , şalvarımsı ütüsüz bir pantolon giymektedir. yeleğinin cebinde kalın kopçalı iğneyle iliştirilmiş bir köstekli saat taşır.

    bu tuhaf görünüşün arkasında, daha tuhaf bir kişilik gizlidir. veblen'in temel yaşam felsefesi olan toplumdan uzak durmanın yaban izdüşümü bu fotoğrafa sinmiştir sanki.

    neredeyse tamamen tecrit edilmiş bir karakteri vardı. hayatın içinde, sanki bir başka dünyadan gelmiş gibi yürürdü. adam smith, karl marks dahil tüm toplumu eleştiren insanlar, aslında gizli bir hayranlıkla izledikleri bu içinde yaşadığımız büyük sosyal makinenin ayrılmaz bir parçasıydılar. ama veblen, o yaşadığı topluma bütünüyle uzak, ona karışmayan , umarsamaz ve iflah olmaz, medeniyete tepkili bir kasabalıydı.

    dünyanın geldiği bu ekonomik/psikolojik kirlilikte, ölümünden yaklaşık yüz yıl sonra bile bugün de 'ben haklıydım ama siz kazandınız' diyen ters bir çift nevrotik göz, hala bizi uzaktan izlemektedir sanki; bunu hissediyoruz...

    2005'de babil yayıncılık tarafından yayımlanan 'aylak sınıfın teorisi' kitabı bilebildiğimiz kadarıyla türkiye'deki tek yayındır ve önemli bilgiler vardır.

    coşkun can aktan-tarık vural , konuyla ilgili derledikleri bilgide şunları yazmaktalar: 'yirminci yüzyılın başında neoklasik teoriye şiddetle karşı çıkan ve marksist olmayan heteredoks iktisatçıların başında thorstein b. veblen gelir. ( heterodox kelimesi, "farklı/değişik" anlamındaki "heteros" ile "öğreti" anlamındaki "doxa" kelimelerinden üretilmiştir. redhose sözlük'de "heterodox" , "kabul edilmiş dini esaslara aykırı olan", "heterodoxy" ise "kabul edilegelen dini doktrinlere muhalefet" olarak tanımlanmış. bu kelime günümüzde dinsel kabuğunu terkederek,genellikle sistem içinde kabul edilen genel eğilime karşı alternatif görüş sunan ikinci/farklı/muhallif tez/görüş için kullanılır olmuştur. eçg ) veblen’in düşünceleri, daha sonraki heteredoks iktisatçılar üzerinde çok etkili olmuş ve kurumsal iktisat olarak adlandırılan iktisadi düşüncenin kurucusu sayılmıştır (savaş,2000:648). genel anlamda evrimci bir toplum görüşüne dayanan düşünceleri çerçevesinde geleneksel iktisat anlayışının katı bir eleştirisini dile getiren veblen, yaşadığı dönemin amerikan kapitalizminin olumsuzluklarına da karşı çıkmıştır (tekeoğlu,1993:176). veblen, eserlerinde daima eleştirel bir yaklaşım sergilemiş, hatta onun için “amerikanın yetiştirdiği en iyi amerika eleştirmeni” sıfatı yakıştırılmıştır (demir,1996:88).

    veblen’e göre iktisadın konusu, ortodoks teoriden çok farklı olmalıydı. ortodoks iktisat teorisinin konusunu kıt üretim faktörlerinin alternatif üretim olanakları arasında nasıl dağıtılması gerektiği oluşturuyordu. veblen ise iktisadın konusunu kurumsal yapının gelişmesini incelemek olarak belirlemişti. veblen kurum kavramını 'toplumun çoğunluğu tarafından kabul görmüş düşünce alışkanlıkları' olarak tanımlamış, bir toplumda belli bir zamanda var olan kültürün ancak evrimci bir yaklaşımla açıklanabileceğini, çünkü bir kültürün ancak kendinden önceki kültürler yardımıyla anlaşılacağını savunmuştur.

    veblen, kurumsal yapının iktisadi faaliyetler üzerindeki etkilerini, bunun yanında sosyal kurumların temelini ve gelişim seyirlerini detaylı bir şekilde incelemiştir. insan davranışlarının şekillenmesinde kurumsal yapının önemi ve rolü üzerinde araştırmalar yapmış, bireysel davranış güdüsü olarak kişisel çıkarın gösterilmesine karşı çıkmıştır (ersoy,1990:269; kazgan,2002:188).

    veblen, çalışmalarında insan davranışlarını etkileyen baskın faktörün ne olduğu sorusunun cevabını bulmaya çalışmaktadır. ona göre insan davranışlarının gerisinde düşünce alışkanlıkları, düşünce alışkanlıklarının gerisinde ise içgüdüler bulunmaktadır. veblen’in burada insan davranışlarının gerisinde yatan neden olarak gösterdiği düşünce alışkanlıkları kurumlardan başka şey değildir. yani insan davranışlarını kurumlar yönlendirmektedir. veblen’in bundan sonra sorduğu ikinci soru ise düşünce alışkanlıkları dediği kurumların gerisinde neyin yattığıdır. bu sorunun cevabı ise içgüdülerdir. ona göre bu içgüdülerden ilki ustalık içgüdüsüdür. ustalık içgüdüsü insan doğasında icat yapma, çalışma ve üretme duyguları olduğunu varsaymaktadır. ikincisi, ebeveynlik içgüdüsüdür. buna göre insanlar hiçbir karşılık beklemeden gelecek kuşakları koruma çabası içindedirler. son olarak ise insanlarda merak içgüsüdü bulunmaktadır. insanda bulunan merak onu yeni bilgiler peşinde koşmaya ve ustalık içgüdüsü ile birleştiğinde yeni teoriler üretmeye itmektedir (demir,1996:95).

    veblen’e göre temel sosyal kurumların başında mülkiyet ve teknolojik yöntemler gelmektedir. esasen teknolojik yöntem ve gelişmelerin herkese açık ve herkesin hizmetinde olduğu savunulmaktadır. fakat sanayileşmeye bağlı olarak teknolojinin kullanımı mülk sahiplerinin eline ve kontrolüne geçmiştir. sanayileşme ile birlikte gücün para sahibi kişilerin kontrolüne geçmesi ve makineleşme toplumun yararına değildir. şöyle ki, para sahibi kişiler makinelerini işbaşında olmadan idare etmekte, kendi çıkarları doğrultusunda kullanmaktadırlar. zenginler, mülkiyetin sağladığı ayrıcalıktan yararlanarak üretimi kısarak ve fiyatları arttırarak karlarını yükseltirler. veblen, bu zengin para sahibi kişileri “aylak sınıf” olarak nitelemiş ve toplumu oluşturan çalışan sınıfla bu aylak sınıf arasında çıkar çatışması olduğunu ifade etmiştir.

    veblen, 1899 yılında yayımlanan “aylak sınıf teorisi” adlı eserinde kurumsal yapının iktisadi faaliyetleri nasıl etkilediğini açıklamaya çalışmıştır. geçmişte yönetici sınıf, ortaçağda feodal beyleri, ingiliz asilzadeleri, hindistan’daki üstün kast ve çağımızın sermaye sahibi zenginleri mevcut statülerinden yararlanarak çalışmadıkları halde çalışanların ürettiklerinin önemli bir kısmına el koymaktadırlar. bu sınıf aylak olduğu halde çalışan sınıftan daha çok gelir elde etmektedirler. veblen’e göre aylak sınıf ya doğrudan (ilk ve orta çağda olduğu gibi) ya da dolaylı yoldan toplumun geri kalan kısmını sömürmektedir.

    aylak sınıf üretimin zorluklarına katlanmadan çok gelir elde ettiğinden harcamasını da rastgele yapmaktadır. bu sınıf faydası tartışılan hobilerle hem boş vakit geçirir, hem de başkası tarafından kazanılan geliri harcar. gösteriş yapmak için pahalı eşyalar satın alır. moda değişikliği bahanesi ile sık sık gösteriş için yüksek fiyatlarla değişik elbiselerin alınması da bu sınıfın gösteriş duygusunun tatminini yansıtmaktadır.

    aylak sınıfın bu şekilde davranması toplumun geri kalan kısmının yoksullaşmasına ve buna bağlı olarak kendisini iyi yetiştirememesine neden olmaktadır. bu durum ise sosyal gelişmeyi olumsuz yönde etkilemektedir.

    geçmişte aylak sınıf, siyasi statüsünden yararlanarak çalışmadan gelir elde ederken, günümüz toplumunda para sahibi kişiler yasal ve sosyal kurumların sağladıkları avantajlar sayesinde yüksek gelirler elde etmektedirler.

    kısaca özetlemek gerekirse, veblen eserlerinde genellikle mevcut kurumsal yapıyı eleştirmiş daha çok insan davranışlarının arkasında yatan baskın unsuru bulmaya çalışmıştır. insan davranışlarını arkasında yatan baskın unsur ise veblen’in “düşünce alışkanlıkları” olarak nitelendirdiği kurumlardır. düşünce alışkanlıkları ise veblen tarafından içgüdülere dayandırılmaktadır. bunlar ustalık içgüdüsü, ebeveynlik içgüdüsü ve merak içgüdüsüdür."

    veblen ,marks'a hem çok yakin, hem de uzaktir..

    veblen ile marks'ın ortak eleştirisi, kapitalizmin içler yakan,köleleştirilen emekçinin kanından beslenen mutlak sömürüsüdür. özel mülkiyetin, sınıfları yarattığı konusunda hemfikir olsalar da çözümleri konusunda aralarında dağlar vardır. her ikisi de özel mülkiyete dayanan korumacı kapitalist hukukun emekçilerin yaşam olanaklarını ortadan kaldırdığını savunmaktadır. çünkü 'emekçi, daha kendisini sermayeye satmadan önce de, sermayeye aittir' der marks(1). emekçinin önünde ya açlıktan ölmek ya da sermayeye köle olmak dışında öncesi/sonrasıyla başka bir çözüm yoktur. marks gibi o da, her ikisi de, sayısal olarak küçük ve asalak bir mülk sahibi sınıfın gerçek üretici güçleri sömürdüğünü- ricardo'nun toprak mülkiyetine sahip, çalışmadan rant edenleri gibi- asalak ,veya üretimin üstüne kene gibi yapışmış sömüren kesimin, kapitalizmin doğası gereği taşıdığı yükler ve riskler nedeniyle krizlerinin kaçınılmaz olduğu söyler. kapitalizmin tarihsel olarak nadir ve geçici bir olgu (burasının altını bir kere daha çizelim) -kapitalizm geçici bir sistemdir, daha iyisi bulunana, önerilene değil,uygulanana kadar- olduğunu; benzer terimlerle işçilerin güçsüzleştiğini dile getirirler. marks kapitalin 1. cildinin 586. sayfasında 'işçi, üretim sürecine bir servet kaynağı olarak girdiği halde, süreci ,kendisinin de zenginliğin kaynağı olabilecek bütün araçlardan yoksun olarak terketmektedir' demektedir. bütün benzerliklere rağmen veblen'in sol kuramcılar arasında yer almaması, sosyalist dünya tarafından dışlanması hayali, uçuk düşüncelerinden midir, yoksa sosyalistlerin önerilerini aşan ,insanın doğasının merkezde olduğu komünel sistemin gerçek payandası olabilecek doğru analiz yeteneğinin yarattığı , doğru söyleyeni dokuz köyden kovarlar tespitlerinden midir?; söylemek zordur.

    veblen’in tüm marks dahil yaptığı tüm kaynak/kök sosyalist metin analizlerine rağmen 1917'leri yakından izlediği halde, sosyalizmin geleceği konusunda kötümserliğini koruması, onun sosyal adalet isteyen bir düşünür olduğunu veya aksini söylemeyi zor kılar; çünkü analizlerini yapmasına rağmen, çözüm önermez. ideolojik hırsı yoktur, siyasal tercihleri konusunda ise ketumdur...

    onu farklı kılan yalnızca kaba çuldan köylü giysileri değildi. köylü bilgeliğiyle (ya da kurnazlığı da diyebiliriz belki) yaptığı gözlemlerdi. insanın yaban yaşamın disiplini,insan ırkının varoluş tarihi içindaki bütün kültürel aşamaların en uzunu ve muhtemelen en çok çaba gerektireni olmuştur der. öyleki ,insan doğası kalıtsal olarak ,hala yaban doğasıdır ve sonsuza kadar öyle kalmaya mecburdur.

    toplumu bir arada tutan gücün, rasyonel olarak hesaplanan 'özçıkar' olduğundan hiç emin değildi. çalışmamanın kendi içinde tercih edilebilir olduğuna inanmazdı. amerika kızılderililerini, japon ainularını, nilgiri dağları'ndaki todalar ve avusturya aborjinler'inin yaşam biçimini incelemişti. bu insanlar, kendi basit ekonomilerinde asalak/çalışmayan bir sınıftan yoksundular. bu küçük ekonomilerin işleyişini belirleyen kâr/zarar kaygıları değil, doğal bir başarma gururu, ana baba olarak gelecek kuşaklara verilen hesap verme bilinci, toplumsal sorumluluktu. vahşiler, günlük çalışma sürelerinde birbirleriyle yarışıyor, boş zaman yasaklanmasa da ,toplumsal ahlak tarafından kınanıyordu.

    ekonomi hakkinda kafa yoranlar, mutlaka bir yerlerde veblen'e rastlar ve şaşirirlar..

    ekşi sözlük yazarları onu tartışırken şu satırları yazmışlar ;' t. veblen, salt bir iktisatçıdan çok, “toplumsal bilimci” sıfatını hak eden bir figür olarak karşımıza çıkmaktadır. kanımızca veblen’in bu sıfatı almasının nedenini; metodolojik duruşunu, yerleşik iktisadın benimsediği newtoncu yaklaşım içinde değil de, darwinci bir yaklaşım içinde konumlandırmasında bulabiliriz. bu özelliği veblen’i, pozitivist cenderede sıkışıp kalmaktan kurtarmış ve onu tarihten, sosyolojiden ve hatta antropolojiden beslenen bir düşünce sistematiği içerisine yerleştirmiştir. veblen'e göre bilim anlamını kesinlikte (certanity) değil, değişimde; özellikle de evrimde (evolution) bulur.

    veblen'in üzerinde durduğu diğer bir önemli konu mübadele-arz ilişkisidir. buna göre veblen iki temel dürtüden bahseder: 'çalışma dürtüsü' ve 'yağma dürtüsü' . veblen'e göre her insanda bu iki temel dürtü de değişik oranlarda vardır. çalışma dürtüsü insanları çalışmaya, üretmeye sevk eder ve sanayinin kaynağı bu dürtüdür. iş hayatının kaynağı ise yağma dürtüsüdür. çünkü iş hayatında temel saik kardır ve işadamının işçileri sömürme eğilimi vardır. sanayi, bu işçilik dürtüsünce daha fazla üretmeyi amaçlarken, iş hayatı üretimi baltalamaya çalışır; daha az üretip yüksek fiyata satarak daha çok kar almak ister. yani iş hayatı, bilinçli olarak verimliliğin düşürülmesine gayret gösterir.

    veblen iki tür kurum tespit etmiştir: 'resmi kurum' ve 'faal teknolojik kurum' . bu iki kurumsal yapı arasında her daim ihtilaf olduğunu söyler veblen. resmi kurum mülkiyet hakkını savunur, toplumsal yapıların muhafaza edilmesini ister vs. vs. hülasa resmi kurumlar duruktur ve değişime karşı dururlar. faal teknolojik kurum ise 'merak' üzerinde yükselir; icatların, keşiflerin vs. dünyasını imler, değişimcidir. gelecekte hangi kurumsal yapının diğerine üstünlük göstereceği hakkında fikir belirtmemişse de, veblen'in gönlü biraz daha faal teknolojik kurumlardan yanadır diyebiliriz. marx'ın altyapı-üstyapı ilişkisine benzer bu iki kurumun tespiti fakat veblen, marx'ın belirlenimciliğine karşı olduğu için bu iki yeni kavramı önerme ihtiyacı hissetmiştir.

    biraz da, veblen'in toplumu nasıl gördüğüne bakalım ve bazı özelliklerine kısaca değinelim. esasen vahşi kabileler vardı, diyor veblen. ne zaman ki, artık değer tek bir elde toplanmaya başladı, o zaman aylak sınıflar (üretim sürecine dahil olmayan, zamanını eglenceyle geçiren insanlar) zuhur etti. genel olarak kötümser bir düşünürdür. artık küçük buhranlar olmayacak; çok büyük ölçekli buhranlar olacak demiştir. nitekim, ölümünden hemen sonra, büyük 29 buhranını yaşadı dünya, veblen bu buhranı öngörebilmiş sayılı insanlardan biridir. evrimsel görüş yanlısıdır, zaten yukarıda yazdıklarımdan bunu çıkarmak çok da zor değil; işçilik dürtüsü, faal teknolojik kurum vs. hep evrimden yana yontulan düşüncelerdir. klasikler gibi, ağırlık noktası iktisadın üretim veçhesidir. üretimin yarattığı alımgücü çok kötü şekilde dağıtılıyorsa, anlamsız şeyler anlamsız fiyatlara alınır der (marjinalistleri eleştirirken temel dayanak noktası budur). bu arada, marjinalistler için 'neoklasik' kavramını ilk kullanan da veblendir, bunu da söylemeden geçmeyeyim.

    veblen, tümdengelimsel mantığın yerine tümevarımsal deneyselci genellemeler kullanmıştır. tarihsel okuldan etkilenmesine rağmen, tutarlılık açısından ve yöntembilimsel olarak ingiliz tarihselcilerin epey ilerisindedir. tarihsel okuldan etkilenmiştir veblen, fakat tarihsel okuldan farkı, betimleyici değil, kuramsal yaklaşımı benimsemiş olmasıdır. yani neoklasiklere karşı, kuramsal olma savını da muhafaza ederek yeni bir yöntembilimsel seçenek öneriyor ki yukarıda da değindiğimiz gibi veblen'i asıl önemli kılan da budur. işte bunu yaparken insanbilimden faydalanmıştır veblen. bunun çok basit bir gerekçesi vardır: veblen amerikalıdır ve yazık ki, amerika'nın bir tarihi yoktur. o da mecburen, alan çalışması yapan insanbilimcilerin sunduğu bilgileri değerlendirmiştir. çok da iyi yapmıştır; helal olsundur---"

    26 ekim 2004'de başlayıp, bir yıl sonra 29 ekim 2005'de tamamladığı yazısında ekşi sözlük yazarı 'zifir' böyle söylüyor..

    kaldiğimiz yerden biz devam edersek..

    marks, 'tarih dışında insanın özü olmadığı' nı söyleyip alman ideolojisi'nin 74. sayfasında, 'feuerbach, her seferinde dış doğaya, insanların henüz efendisi olmadıkları doğaya sığınır' der (2). tarihi maddeciğin özü, maddeyi her anlamıyla ele geçiren insanın, en büyük madde, kozmos üzerindeki hakimiyetinin tesisidir. maddecilik ve ampriyokkritisizm'de lenin , "madde olmayan hiçbir şey yoktur" der. marksizmin hiperrealizmine karşı, insan doğasından parçalarla, gerçek bir 'bilim' yaratmaya çalışanlar arasında burada çeşitli kaynaklardan düşüncelerini özetlediğimiz ekonomist thorstein b. veblen'e ölümünden yaklaşık yüz yıl sonra yeniden dönüyoruz. insan doğasını anlamadan, ekonomik hareket yasalarını anlamlandırmanın çok mümkün olmadığını belirtiyoruz..

    'aylak adam' adlı hikayenin unutulmaz yazarı yusuf atılgan, "şimdi tıkır tıkır işleyen saatların arasında saatçının canı sıkılıyordur. (ben de sıkıntılıyım burda.) gözlüğünü çıkarmış, gözüne büyütkeni yerleştirmiş, bir saatın bozuk yerini arıyordur. saatların tıkırtısıyla içinin sıkıntısı arasında bir ilgi vardır sanki. bu durmayan tıkırtı dünyanın düzeni gibi bir şeydir. değişmez. dursa sıkıntısı geçecek belki. oysa bu sıkıntıyı yaratan kendisidir. her sabah dükkâna girdi mi ilk işi birer birer bu saatları kurmaktır. iğrene iğrene yapar bu işi. kurmayıverse olmaz mı? olmaz? o zaman kendi kendisi olmaktan, saatçı olmaktan çıkar. zorunludur bu." diye yazıyor.

    zorunludur insanoğlu hergün saatleri kurmaya. ya kurmazsa,sorumsuz davranırsa, kurmayı redderse ya da aylakça davranır işini yapmazsa ne olur?. sosyalist literatürde aylaklık üzerine bir dizi eser vardır. tiklayiniz

    marks devam eder "işbölümü sayesinde, faaliyet ile maddi faaliyetin , keyif çatma ile çalışmanın, üretim ile tüketimin farklı farklı bireylerin payına düşme olasılığı, hatta olgusu ortaya çıkar. ve bunların birbirleriyle çelişkiye düşmemelerinin tek yolu, bizzat işbölümünün kendisinin tekrar ortadan kaldırılmasıdır."(4)

    gerçi marks aynı eserin 103 sayfasında sınıfların ve ezen/ezilen çelişkisinin olmadığı ileri toplum aşamasındaki yeryüzünde, 'kominizmin örgütlenmesi esas olarak ekonomiktir' demesine rağmen, 66 ve 98. sayfada 'bizzat çalışmanın ortadan kalkmasıyla işbölümünün ortadan kalkacağını söylemesi' ile çelişir görünse de ahlaki bir dönüşümle gelen sorumluluktur kastedilen. bu durumun veblen'in aylak sınıfın teorisi'yle farkı, insanın dönüşmesi beklenen ahlaki dönüşü ve biliçte yaratılması gereken güdüsel değişimdir. marks buna inanır, veblen ise insanın egosunu yaban hayattan devraldığı miras olarak görür ve uygarlığın bu rantiyeci zihniyet üzerine kurulu olmasının ahlaken vazgeçilmezliğinin tespitini yapar. çok yerde etik ve ahlak birbirinin aynısı sözcükler olarak kullanılır. aslında 'etik', bu fenomeni ele alan, ahlak görüşlerini, öğretilerini irdeleyip sınıflandıran, aralarındaki benzerlik ve farklılıkları ortaya koyan, bunları karıştırıp eşeştiren (doğan özlem) felsefi disiplinin adıdır. yani dememiz odur ki, insanın içsel ahlakını, aşkın hukuk kuramı kılmadan 'etik' başlığı adı altında felsefi disiplin konu hakkında büyük bir külliyat oluşturmuşsa da , insanın özünde sorumluluktan doğan böyle bir isteğe bağlı çalışma ahlakı içkin olarak oluşmamıştır. ama aylaklık, çalışmadan rant elde etmek sağ/sol, dini/uhrevi dünyevi ideolojik tanımına bakılmaksızın her toplumda , zümreler/sınıflar ve kadrolar tarafından ustalıkla ve kitabına uydurularak geliştirilmiştir..

    dikkat çeken bir nokta daha vardır. insanın kısmen uygarlaşmış bir barbar olarak kabul edilmesi, çalışmayan bir sınıfın varlığını ve gösterişin bir harcama biçimi olarak kabulünü açıklamaktan daha fazlasını yapar. doğrudan toplumsal uyumun niteliği hakkında ipucu verir. çünkü ilk iktisatçılar kendisini sınıfların güçlü çıkar farklılıkları karşısında toplumu bir arada tutan şeyi açıklamakta çok başarılı olamamışlardır. örneğin, marks'ın görüşü doğru ve kanı emilen proleterya uzlaşmaz bir şekilde ve ve tamamen kapitaliste/patrona karşı ise, devrimin hemen patlamasını engelleyen siyasi bilince çok da ihtiyaç yoktur. devrim için 'ortada fiziki bir zorunluluk var' dememiz gerekir. devrimin böyle fiziki sıkışmadan, ekonomik bir zorunluluktan olmadığını veblen söyler..

    alt sınıflar, üst sınıflarla birbirlerine güçlü,çelik bağlarla sarmalayan ekonomik/ çıkarsal bir durum içindedirler. işçiler, yöneticileri devirmek istemez. iş ve aş için patrona ihtiyaç duyar. onun imkanlarına özenir, onun gibi olmak ister. insan olarak güdüsel amacı, sistemi yıkmak değil, sistemden daha çok pay almak, daha zengin/imkanlı olmaktır. amacı yüksek sınıftan kurtulmak değil, kendisinin yüksek sınıf olması, tırmanarak yükseleceği durumun yaratılmasıdır.

    akademik dünya da veblen'i çok sevmemiştir

    marksist düşünce diyalektiki hegel'den, materyalizmi ise feuerbach'dan devir almıştır. marks bu borcu 1844 yazıları'nda 'feuerbach, insandan insana, toplumsal ilişkiyi kuramın temel ilkesi durumuna getirerek, gerçek maddecilik ve gerçek bilimi kurmuştur' diyerek ödüyordu.(s 214) diyalektik marksizm, geçmişin devamından şekillense de söylem olarak ideolojik bir süreç yaratmış, sınıfsal gerçeğiyle felsefi durumdan, siyasal bir hareket olarak farklılaşmıştır. onun mücadelesi ise, ne toplumsal öfke yaratabilmiş ne de grup oluşturabilmiştir. müstehzi bir ilginin ötesine geçememiş, ansiklopedi maddesi olarak işlem görmüştür. düşünceleri doğru/yanlış kullanılmış , kimliği gibi, öğretisi de yaban kalmıştır. akademik dünya tarafından her dönemde veblen'e gösterilen ilgi, ideolojik ayrışmaların buhran dönemlerinde ,yöntemi üzerinden farklı değerlendirmelerin odağına taşınsa, gözlemleri pratiğe uyarlanıp sınansa da önerileri bir okul ve izleyicilerini yaratamamıştır.

    'thorstein b. veblen’in iktisat düşüncesinde metafizik değer yargılarının izleri' yazısıyla akademik dünyadan dr. ertuğrul kızılkaya'nın ne dediğine bir bakalım: 'thorstein veblen yerleşik iktisadın kabul ettiği homo economicus tipolojisini reddetmiştir. 'bunun yerine, düşünce alışkanlıkları çerçevesinde davranışlar sergileyen bireyin varlığından bahsetmektedir. bu insan tipolojisi, topluma zararlı davranışlarda bulunmaktadır. bu bağlamda, veblen’in düşüncesinde metafizik inançların önemli yer tuttuğu söylenebilir. ancak, reelde yaşanan sorunların çözümünde bir kilitlenme yaşanması halinde metafizik fikirler yararlı olacaktır. yine de metafizik fikirlerin kullanımında rasyonellikten uzaklaşılmaması gerekmektedir.' demektedir. burada metafizik dediği kavramı aşağıda ''animizm' olarak sürdürür. animizm, tabiata ait olan her şeyde, şuurlu bir yaşayış bulunduğunu ileri süren doktrindir. yazısının devamında göreceğimiz gibi veblen'in, metafizik bu kavramla bir alış/verişi vardır. şöyle yazıyor kızılkaya, '(..) veblen’in yönelttiği eleştirilerden ilk nasibini alan fizyokrasi okulu’dur. bu düşüncenin esas itibarıyla iki noktada eleştirilebileceğini (..) ikincisi, fizyokrasi düşüncesinin arka plânında, veblen’in metafizik animizm olarak adlandırdığı bir inanç yatmaktadır. bu normatif tavır ile fizyokratlar iktisadî olayları bireyin maddî refahını yükseltecek teleolojik (olayları anlamak icin amacı anlamamiz gerektigini one suren felsefi yaklasım- eçg) gerçekleşmeler olarak görmektedirler. veblen, iktisadın babası a. smith’in görüşlerinde de örtük bir animizm bulmaktadır. özellikle “görünmez el” metaforu, mutlak bir yaratıcı gücün insan yararına bir nedensellik zinciri yaratmasını sembolize etmektedir. üstelik söz konusu iktisadî yaklaşım, yine metafizik karakter taşıyan “normal denge” inancını da içinde barındırmaktadır.bu kurgunun içine 'laissez faire' yaklaşımının katılmasıyla birlikte, veblen’in yerleşik iktisadı topyekûn reddetmesine yol açan metafizik animizm tamamlanmaktadır." böyle diyor doktor kızılkaya. bu tanımlamalar ve yerleştirildiği uhrevi/meczup platform, veblen'e yapılan büyük bir haksızlıktır.

    sanat eleştirmeni olarak bizim, sanat piyasasının davranış şifrelerini, toplayıcı psikolojisini okurken veblen'den öğrendiğimiz çok şey vardır. akademik dünya ise, veblen'i salt bir 'ekonomist' olarak algılamakta ve dışlamaktadır. edebiyatçı, düşgezgini, toplum bilimci, köyün yaşlı arşivi..alanındaki uzman kadrolar, onun içindeki sosyologu görememektedirler.

    marks'ın belirttiği, 'yemeklerden sonra eleştiri yapan' bilge, kapitalist piyasanın beklentileriyle işbölüşümünün yarattığı handikapa kurban edilmektedir..

    kızılkaya'ya, bu kavramların materyalist düşünürlere de, -dönemin argümanlarını kullandıkça- sirayet ettiğini belirtelim. karl marks kapital'in 1. cildinde 'oysa metanın tahlili, aslında onun metafizik incelikler ve teolojik süslerle dolu pek garip bir şey olduğunu göstermiştir' der. 19 yüzyılın sonunda veblen'de bu telojik süslerin arasında normal olarak kalır; düşünceleri gölgelenir. ama marks'a gene kulak verirsek, bunun atılması süreçtir. 'maddi üretim sürecine dayanan toplumun yaşam süreci, kendisini saran mistik tülü, üretimin serbestçe bir araya gelen insanlar tarafından ve bir plana uygun olarak bilinçli bir biçimde düzenlenmesi sağlanmadıkça, soyulup atılamaz.'(6)

    burada marks'ın kastettiği inovasyon, dilde/anlayışta, üretim sürecinde matematiksel bilinç, toplumda reel örgütlemedir. bu sürecin kurucularından veblen gibi bir dini inancı olmayan ekonomist için, neye dayanarak 'düşüncesinde metafizik inançların önemli yer tuttuğu söylenebilir?' demesi çok anlaşılmamaktadır. marks, 'sentez olmayı arzular, oysa bileşik bir yanılgıdan ibarettir. bilim adamı olarak hem burjuva metafizikçilerin, hem de proleterlerin kıstırılmış üretim sürecinin üzerinden süzülerek uçmayı arzular; ama yalnızca bir küçük burjuva düşüdür bu' diyor benzer bir durum için. dr. kızılkakaya'nın burada metafizik bulduğu sonuç belki de veblen'in, 'kapitalist ekonomide hiçbir güvenlik mekanizması mevcut değildir' sözüdür. işimiz tanrıya kaldı, bu da metafizik bir önermedir sonucuna ulaşıyor herhalde; anlamak zor. veblen'in amaçsal/ereksel düşünme, saf toplum modellerini, güdüsel davranışları izleme tarzının metafizikle ilintilenmesi ilk değildir. . mülkiyet ilişkilerini temelden sorgulayan proudhon bile 'mülkiyetin kökeninde mistik ve esrarlı bir şey bulunmaktadır' der kitabında. veblenin kullandığı dökümanları içselleştirdini söylemek güçtür. kızılkaya'nın zannettiği teslimiyetçi metafizik tespitler ise marks'ın gene kapital'de söylediği gibi 'metaların bütün gizemi, ve çevresini saran büyü, sihir üretim sürecinde yok olur.'

    korkacak bir metafizik büyü ne hayatın kendisinde ne de veblen'in düşünde/düşüncesinde vardır. lacan'ın toplumun ortak hafızasında gizli, dürtüsel ilkel modellerin yaratılmasında tabii ki veblen'in rolü olmuştur. bunun ötesi ise, yaratıcılığa kapalı akademik dünyanın ezberini bozan, anlayamamaktan kaynaklanan teşhislerdir. veblen'in alan çalışmasında edinerek kullandığı insanın doğasına ait tespitler, metafizik değil ama yabandan gelen primatın üretim sürecinden ve değiş/tokuş, alış/verişin tabiatındaki şeytani düşünceden kaynaklanan haller/psikolojik refleksler, satırlara yansıyan derin gözlem gücünün pratiğinden süzülerek, 'gerçek' olarak topluma geri dönmüştür. 'veblen’in yerleşik iktisadı topyekûn reddetmesi' ise bütünüyle dr. ertuğrul kızılkaya'nın anlayamadığımız bir tespitidir. ne 'aylak sınıfın teorisi/leisure class'da ne de teori of busines enterprise'da böyle bir reddiye , ne de kaleme aldığı çok bilinen yazılarında böyle bir manifesto görmedik. gene de konunun uzmanı olması hasebiyle daha geniş bir kaynak çalışması yapan doktorun, veblen'in yerleşik iktisadı bütünüyle reddediğini hangi yazısında açıkladığını,bundan sonraki araştırmalarında kaynak belirterek yazmasını dileriz. veblen, insanın uygarlaşmış bir barbar, aslından ilerleyerek ayrılan bir iki ayaklı olduğunu söylüyordu; bunun metafizik neresindedir? çalışmayan, aylak, rantiyeci bir sınıfın varlığı ve gösteriş için harcama yapan zümrenin yabancılaşması freudyen, 'acaba' denilecek bir tespit midir?

    (..)daha önce vurguladığımız gibi, akan-zaman için kullanılabilecek bir yöntem olan verstehen, aynı zamanda veblen gibi düşünürleri kavramakta da önemli bir araç olabilir. veblen’in fikirlerini ortaya atarken bir model geliştirmemiş olması, çok farklı düşünsel kaynakların etkilerini izah etmemizi olanaksız kılmaktadır. dolayısıyla, naturewissenschaften’in açıklamaya dayanan ve objektif bilgiyi hedefleyen yönteminin bu bağlamdaki yetersizliği,sübjektif bilgiyi anlamaya çalışan yöntem ile ikame edilmelidir. bu çerçevede, metafizik bir tavır ile veblen’in fikirlerini izlemek, savunmak veya geliştirmeye çalışmak yerine, onun fikirlerinin hangi bağlamlarda anlamlı olabileceğini düşünmek daha yararlı olacaktır. unutmamak gerekir ki, metafizik tavır insan düşüncesinin kaçınılmaz bir görünümüdür. ve insan ancak basit (irrasyonel, hurafeye dayanan) metafizik ile sofistike (rasyonalize edilmiş) metafizik arasında seçim yapabilmektedir." (..)toplumsal anlamdaki refahı maddî üretimin artması biçiminde tanımlayan veblen açısından, ne zaman çalışma içgüdüsü bastırılırsa, o zaman barbar bir dönem yaşanmaktadır. bu çerçevede çıkış yolu, çalışma içgüdüsüne hayat alanı bırakmak, teknolojinin ve onun ustalarının toplumdaki yerlerini yükseltmek biçiminde tanımlanmaktadır.(7)

    yazarın bunları söylemesinin nedeni veblen'in amerika'nın kızılderili, avusturya aborjinleri, japon ainuları, nilgiri dağları'ndaki todo adı verien doğayla barışık, çalışmayanın aforoz edildiği doğa ile barışık toplumlar üzerine yaptıkları gözlemlerdi. bu toplulukların önemli kısmı göçebeydi ve tarım/üretim yapmıyorlardı.veblen'in önerisi yoktu ; yazımızın başında belirttiğimiz gibi insan doğasına aykırı bu rantiyeci sınıfı uygarlığın hangi morfozu yaratmıştı?

    kısaca özetle söyleyeceğimiz geçmişte de bugün de akademik dünya tarafından ne veblen, ne de ludwig feuerbach anlaşılmıştır. ikisi de doğasına yabancılaşan insanın, davranış olasılıklarının ne kadar belirlenebilir, ne kadar gelecek risklere gebe olduğunu anlamaya çalışıyordu. çünkü modern toplumda herkes, sadece muhatabıyla şiddetli bir üstünlük yarışına girmiyor, aynı zamanda içgüdüsel olarak, yaşamını yağmacı olmayan bir iş tutup kazanmakla bağlantılı bir aşağılanmayı da iliklerine kadar hissediyordu. veblen'in mühendisler ve teknokratlar ordusu ve makinalaşmak düşü, rantiyeci, işe yaramayan kompradorun sistem dışına atılması için kendine göre bir çözümdü. burada veblen'in ilgisi olmadığı metafizikle eşleştirilmesi gerçekten vakit kaybıdır. marks'ın söylediği gibi işçi de , patron da ilerleme için gereklidir. toplumsal devinimde, hegel'de ifade edildiği gibi köle/efendi diyalektiğinin yeryüzünün uygarlık merhaleleriyle bağlantısını temellendiremediği, makinalara ve teknokratlardan beklentileri için veblen yüzeysel değil, derinlemesine de eleştirilebilir. ama kızılkaya'nın yazısı, konuyu çok uzatacağımız için bizi bu hak ve tatdan mahrum bırakmıştır. 'dolayısıyla, schopenhauer’in aydınlanma karşıtı fikirlerinin benzerlerinin veblen’in düşüncesinde de var olduğunu kabul edersek, söz konusu durumun veblen’in metafizik dünyasının önemli yapı taşlarından biri olduğunu iddia edebiliriz' cümlesini ise okuyucunun insafına ve sınamasına bırakıyoruz..

    'ilerleme' ile birlikte esas olarak uygar zamanların vahşetini içselleştirdik. kantçı aydınlanma felsefesi, sermaye ve üretim çağının vanalarını açarak , yeni bir 'tüketici' olgusu ideolojisi ve her bedene uygun, renkli/türlü/çeşitli, başkaldırı kavramlarını yarattı. suç barajının kapakları, endüstri devrimiyle birlikte açıldı. veblen’in haz düşkünü zümresi , seçkin /ekonomik bir azınlık değildir. etki alanları büyüyerek, günümüz dünyasında içinde yer aldığımız ahlakımızı şekillendirmiştir. arabesk yaşam tarzlarının, lumpen proleteryanın ahlaki çözülmesinin, varoş evlatlarının suç oranlarının, borsaya , semt pazarına veya trafik terörüne ya da azgelişmiş ülkelere götürülen demokrasilere yansıyan yüzüyle yağmacı/barbarlık alışkanlıklarının kurumsallaşmasıdır söz konusu olan. modern zamanların, aydınlanma felsefesiyle bağını araştırırken, veblen gibi işe yarar bir bilgeden, metafizik bir meczup yaratılmak istenmesi ise gerçekten can sıkıcıdır.

    görüldüğü gibi türkiye'den örneklediğimiz durumda da veblen'e akademik dünyanın yaklaşımı şüpheli/ikirciliklidir. veblen aynı sıkıntıları yaşadığı dönemde de , içinde bulunduğu akademik dünyada yoğun olarak yaşamıştır. bu özgün olmanın cezası, toplumun şüpheci tedirgin yanı,akademik dünyanın hata yapmaktan korkması, renkli olamaması ve yere sağlam basma isteğinin kaçınılmaz tereddütüdür. tabii asıl sıkıntı her zaman bedeli ne olursa olsun 'ilerleme' düşüncesidir. boyun eğip doğa ile birlikte, insanın kendi doğasına başkaldırmadan uyum içinde yaşaması bilimin ilgi alanı içersinde hiç olmamıştır. bu konuda jürgen habermas'ın 'ben kendim de doğanın bir parçasıyım' yazısını akademik dünyaya öneririm. bir başka düşünme şekli de var ki, belki görebilirler. cogito! 'dan yayımlandı; arayan bulabilir.

    bizce kapitalist sistemin ve iktisat sosyolojinin hareketlerini anlamaya çalışırken, sanayi sonrası üretim/tüketimin doğasını ve reflekslerini değerlendirirken, onu gelenekci/akademik kuramcılar ile gelecekçi,memnuniyetsiz,öfkeli düşünürler arasına bir parantez açarak yerleştirmek gerekir. bütün uçukluğuna karşın gözlemleri/söyledikleriyle veblen, sisteme entegre olmuş sofistike ekonomistlerden ve radikal düşünürlerden daha özgün/orjinal ve zekidir. beki acelecidir,tarihe yayılacak diyalektik gelişmeyi görememiştir denilebilir. ama, aynı sözcükler radikal düşünürlere yöneltilen eleştiri için de geçerli olabilir. hiç olmazsa son yüz yıllık öyküyü sondan başa doğru okuduğumuzda veblen'in daha idealist veya doğru değil ama, zamanın ruhunu yakamakta daha 'gerçek' bir başarı elde ettiğini, piyasa tarafından günlük pratikte kullanılan yararlı/zararlı teorik kırpıntıların müellifi olduğunu söyleyebiliriz...

    emin çetin girgin

    odatv.com

    (1-2) karl marks, kapital, sol yayınları sayfa; 593,74,

    (3) veblen için yararlınılan kaynakça , iktisat düşünürleri, robert l.heilbroner

    (4) alman ideolojisi, sol yay.çev sevim belli 2004 s 57 ve 59

    (4) heilbroner,çev.ali tartanoğlu 2003 dost yay.

    (5) sosyal bilimler dergisi 2003/2thorstein b. veblen’in iktisat düşüncesinde

    (6) karl marks, kapital, sol yayınları sayfa; mistik tül 86-91 arası

    (7) metafizik değer yargılarının izleri, dr. ertuğrul kızılkaya, istanbul üniversitesi siyasal bilgiler fakültesi, sosyal bilimler dergisi 2003/2

    (8) karl marks, felsefenin sefaleti, sol yay. 1979, s134
  • marks hakkında da yazmış iktisatçı kişilik. 1906 ve 1907 tarihli iki yazısına şu bağlantılardan ulaşabilirsiniz:
    http://etext.lib.virginia.edu/…public/vebmarx1.html
    http://etext.lib.virginia.edu/…public/vebmarx2.html

    yalnız gözden ırak tutulmaması gereken bir şey var. veblen bunları yazdığında marks'ın grudrisse'si, el yazmaları, alman ideoloji'si henüz yayınlanmamıştı. hatta veblen kapital'in ikinci ve üçüncü cildini de henüz okuyabilmiş değildi. ama gene de, veblen'in marks ve ondan ziyade, kendisini takip eden marksistler için yazdıkları anlamlıdır. belki gelecek hafta içinde ben de veblen'in marks'ın yöntemi hakkında düşündükleri üzerine bir şeyler daha yazabilirim buraya..

    edit: anladığım kadarıyla veblen kapital'in ikinci ve üçüncü ciltlerini de okumuştur. yani, kendisi okuduğunu fakat bunları değerlendirmeyeceğini söylemiştir.
  • 1897 tarihli "why is economics not an evolutionary science?" isimli makalesinde eski usûl bilimle yeni usûl bilim arasındaki farkları ortaya koyan ve bu aralar kafayı fena halde taktığım şukela iktisatçı. ilkel animizmden, önce tanrı'nın inayetini kapsamlı bir şekilde tasavvur eden metafizik çalışmaları ve daha sonra "doğanın düzeni", "doğal haklar", "doğanın kanunu" gibi kavramları kuramlarının belkemiği yapan bilimsel düşünüşe evrilen ardışıklığı savlaması hayli kışkırtıcıdır.
  • kadınların ekonomideki rolünü çözümlerken iki kavram kullanmıştır; gösterişçi aylaklık ve gösterişçi tüketim. veblen'e göre aylaklık, zamanın üretken olmayan bir biçimde kullanılması anlamına gelir. bu nedenle hiç bir şekilde işsiz sayılamayacak biri de aylak sayılabilir.

    "kadınların görevi, ailenin erkek reisinin, varlığı tümüyle onun rahatına, evine ve zevkine adanmış bir insanı geçindirebileceğini dünyaya ispat edecek şekilde davranmaktır. bu sınıfın (alt-orta sınıf kastediliyor) kadınlarından beklenen bir başka şey de yalnızca erkeğin besleme gücünü reklam etmek amacıyla gereksinimlerle bağlantılı olmayan miktarlarda mal tüketmektir."

    başka bir tespiti ise; kadınların bu eylemleri erkeğin yerine yaptığıdır. kadın özgür olmayan bir hizmetçidir.

    veblen'e göre; ileri derecede örgütlenmiş bir sanayi toplumunda saygıdeğerlik son kertede parasal güce dayanır. bu gücü göstererek iyi bir isim yapmanın ve bunu sürdürmenin araçları ise aylaklık ve gösterişçi tüketimdir. bu görev büyük ölçüde çocuklara ve kadınlara devredilir.

    "kadınlara hizmetlerinden dolayı değer verdiği ekonomik gelişme aşamasındaki toplumlarda, ideal kadının kuvvetli ve iri yarı olması bir kuraldır. değerlendirmenin temeli fiziki güçtür, yüz güzelliği ikinci derece önemlidir. homeros'un kadınları buna örnektir.
    daha sonraki aşamada kadının görevi vekaleten aylaklık olunca bu ideal değişmiştir. bu dönem estetik güzellik ön plana çıkmıştır. "

    son dönem de kadınlarda tüm yaşananların bir hata olduğuna dair hisler gelişmeye başlamıştır veblen'e göre. ""yeni kadın hareketi" bir anlamda daha temel bir insan karakterine ya da insan doğasının daha az farklılaşmış bir ifadesine dönüşün işaretidir. hatta modern sanayi toplumlarında insanların ortalama, duygusallıktan arınmış sağduyusunun ideal insan karakterinde kendi çıkarını kollama, güç, sahtekarlık ve başkasına egemen olma yerine, barış, iyiniyet ve ekonomik verimlilik aradığını söyleyebiliriz. "
  • bu çapkın ve zıpkın çiftçi çocuğu iktisatçının, kapitalizm analizi , marx ile büyük paralellikle göstermektedir. şöyle ki; iktisat tarihinin bu iki asi çocuğu da tarihselci bir yaklaşımla kapitalizmi analiz etmişlerdir. her ikisi de özel mülkiyetin ve kapitalist yasaların işçilerin yaşamlarını alçalttığını savunmaktadır. her ikisi de, sayısal olarak küçük ve asalak bir mülk sahibi sınıfının gerçek üretici güçleri sömürdüğünü; kapitalizmin doğası gereği sanayi yoğunlaşması ve krizlerin kaçınılmaz olduğunu; kapitalizmin tarihsel olarak nadir ve geçici bir olgu olduğunu; benzer terimlerle işçilerin güçsüzleştiğini savunmakta, düşünmektedirler. tüm bu benzerliklere rağmen zurnanın zırt dediği yerde o anlamlı soruyu soruyorum efendim; temel analizlerinde bu kadar ortak yön varsa, neden veblen’e sosyalistler tarafından rağbet edilmez, dışlanır?

    acaba, veblen’in tüm sosyalist incelemelerine rağmen, sosyalizmin geleceği konusunda kötümser olması, kendisinin sosyalist olamayacağı anlamına mı gelir mi?

    (bkz: soruya soruyla cevap vermek)
  • 1857-1929 yılları arasında yaşamış sıra dışı iktisatçı. babası norveç’ten göç etmiş ortalama bir çiftçiydi. çocokluğunu wisconsin’deki veblen çiftliğinde geçirdi. carleton college, johns hopkins university ve yale’de çalışmalarını sürdürmüştür. yale’de kant üzerine doktora tezi yazdı ve uzun bir işsizlikten sonra cornell university’de iktisat eğitimi aldı. sonrasında chicago, stanford üniversitelerinde de eğitmenlik yapmıştır. kariyerini new york ’ta new school for social research’te tamamlamıştır. hakkında meslektaşlarının eşleriyle ilişkide bulunması, evlilik ve cinsellik konularındaki çağı için aşırı düşünceleri nedeniyle oldukça şayia oluşsa da en önemli özelliği klasik iktisat’ın önemli bir muhalifi oluşuydu. klasik sistemin temel fikirlerinin bir hakikat ve gerçeklik arayışını yansıtmadığını savunmuştur. “klasik iktisattaki hayli kurnaz, zevki azamiye çıkaran ekonomik insan yapay bir oluşumdur.” der ve “insanın güdülenmesinin çok daha farklı olduğunu savunur”.

    klasik iktisat’a bağlı kalmanın ayinsel kutlamaya yönelik antropolojik bir eğilimi kabul etmek anlamına geldiğini dile getirmiştir. ona göre kabul edilmiş görüşler sorgulanmalı kamusal eylem en iyi görünen amaçlardan kaynaklansa bile, kuşkuculukla değerlendirilmelidir. veblen döneminin en sivri dilli sosyal bilimcilerinden biri idi ve amerikan iktisat anlayışında gizlenen vicdani eleştirel yaklaşım ona çok şey borçludur.

    ayrıca kurumsal yapının gelişmesi ve teknokrasinin egemen olacağı bir ekonomik yapının oluşması için bazı yazılar yazsa da, aylak sınıf böyle bir yapıya asla prim vermeyecektir.

    asıl önemli eseri olan the theory of the leisure class ’ta aylak sınıf yani zenginlere oldukça önemli bir ayar verse de zenginlerde onu meteliksiz entelektüelin hezeyanları olarak algılamıştır. hala kült bir eserdir. iktisadi, sosyolojik ve antropolojik tespitlerin tartışıldığı acı gerçekleri harmanlayan bir kitaptır. bu kitaptan bazı önemli alıntılar yapalım.

    “ aylak sınıf kurumu, en gelişmiş biçimiyle, barbar kültürün yüksek aşamalarında bulunur. new york’ta büyük konaklarda düzenlenen akşam yemekleri, danslar ve diğer eğlenceler barbar kültürün kabile ayinlerine benzer. bunlar hem papua’da hem 5. cadde’de rekabetçi gösterilerin egzersizlerdir. ilkel ya da modern kabile liderleri kadfınların süs ve görünümlerine de büyük önem verir. papua’da göğüsler ve beden acı veren dövme ya da sakatlıklara maruz kalırken modernlerde korse acılarına maruz kalırlar. arkaik bir kurumun evriminin modern sonucu olarak, uygulamada ve teoride ilk elden adamın malı ve kölesi olan kadın, ilkel fazda onun tükettiği malların üreticisi iken modern fazda onun ürettiği malların törensel tüketicisi olmuştur…”

    veblen’in en büyük etkisi sadece harika kurgulanmış ve hünerli savı örneklemesi değildi. bu, ayrıca dili olağanüstü biçimde kullanmasından ve özellikle ona has iki deyimden, “gösteri aylaklığı” ve “gösteriş tüketimi”nden kaynaklandı. çalışmaktan muaf olmak, gösterişli ve incelikli harcamalar yapmak zenginlerin çokça övündüğü şeylerdir. ona göre bir insanın parasal gücünü baskın hale getirmesinin yegane yöntemi ödeme gücünün aralıksız sergilenmesidir.

    “gösteriş tüketimi” kavramı amerikan dili ve kültürüne girmiş, veblen’den haberi olmayan milyonlarca insanın iktisadi ve sosyolojik davranışlarını etkilemiştir. zenginlere has aylaklık toplum nezdinde saygınsızlığa dönüşmüştür. ancak zenginler halen davranışlarını dönüştürerek, gizleyerek ya da maskeleyerek bu davranışlarına devam etmektedir.

    yine aynı kitapta köpek efendi ilişkisi oldukça dikkat çekicidir, nietzsche ’nin köle efendi tespitini de akla getirmektedir önemli bir analojidir bence:

    “ köpek yaratılışındaki özel yeteneklerin yanında, yararsızlık halinde de kimi avantajlar sunar. köpekten, çoğu kez saygın bir anlamda, insanın dostu olarak bahsedilir ve zekasıyla, sadakati övülür. bunun anlamı, köpeğin, adamın hizmetçisi olması ve tartışılmaz bir itaat yeteneğine ve bir köle sahibinin ruh halini tahmin etme becerisine sahip olmasıdır. onu statü ilişkisine uygun hale getiren ve mevcut amaç için yararlı sayılması gereken, bu özellikleriyle birlikte, köpeğin daha muğlak bir estetik değeri olan özellikleri mevcuttur. evcil hayvanların en murdar ve en kötü alışkanlıklara sahip olanıdır. sahibine köle gibi yaltaklanan bir tavır sergiler ve başka herkese saldırmaya zarar vermeye hazırdır. öyleyse köpek bizim sahiplik eğilimimize ayak uydurarak kendisini bizim iyiliğimize teslim eder. genel anlamda endüstriyel bir amaca hizmet etmemesine karşın, kendisi de bir harcama kalemi vasfıyla insanın nazarında iyi bir ey olarak sağlam bir yer edinir. köpek aynı zamanda imgelememizde avla birleşir: övgüye değer bir istihdam ve saygın bir yağmacı itkinin ifadesi”

    yine önemli bir tespit:

    “ aylak sınıfı olmayan topluluklar belirli ortak özellikler sergiler. bunlar genelde küçük gruplardır ve arkaik bir özellik gösterirler. barışseverlerdir ve yerleşmiş düzenleri vardır. fakirledir ve bireysel mülkiyet, ekonomik sistemin baskın bir özelliğini teşkil etmez. aynı zamanda bireysel mülkiyetin olmadığı tüm toplulukları ilkel olarak tanımlamak ta mümkün değildir. bu toplulukları farklı kılan, en barışsever insan topluluklarından oluşmuş olmalarıdır en göze çarpan özellikleri ise baskı veya sahtekarlıkla karşı karşıya kaldıklarında hoş bir etkisizlik göstermeleridir.”

    “üretici emeğin geçerli kanıtı, maddesel ürünü ve genellikle tüketimidir. sömürü durumunda, yağmaya hizmet edecek somut sonuçlar sağlamak ta mümkündür. gelişmenin bir sonraki aşamasında, sömürünün bir işareti olarak rozetler veya bazı resmi simgeler takmak gelenekselleşir. nüfus yoğunluğu arttıkça ve insan ilişkileri karmaşıklaştıkça, hayatın tüm detayları derinleşmeye başlar ve bu süreçte ganimetlerin kullanımım bir rütbe, unvan, derece sistemine dönüşür.”

    “aylak sınıf, endüstriyel toplum için değil, daha çok onun sayesinde yaşar. endüstriyle ilişkisi emekten kaynaklanan bir ilişkiden çok paraya dayalı bir ilişkidir. bu sınıfa dahil olmanın yolu maddi eğilimlere sahip olmaktan geçer. bu noktada önemli olan toplum için yararlı olmak yerine, kazanca götüren yetenek ve eğilimlere sahip olmaktır. bu nedenle aylak sınıfa özgü insan özellikleri sürekli bir seleksiyona tabiidir. maddi amaçlara uyumluluk en önemli seçimlik özelliktir. aylak sınıfın yaşam düzeni büyük ölçüde geçmişe dayanır ve erken barbar dönemin alışkanlık ve ideallerini barındırır. bu ilkel ve barbar yaşam düzeni, şu veya bu şekilde kendinden aşağı sınıflara kendini kabul ettirmeyi amaçlar. bu hedefe ulaşmak için de insanları elemeye tabi tutarak ve eğiterek: aylak sınıfa haz özellikler, alışkanlıklar ve idealler korunmaya çalışılır. böylelikle cesarete ve yağmacılığa dayanan erken barabar dönemin yaşam düzeninin sürdürülmesi hedeflenir.
hesabın var mı? giriş yap