filibeli ahmet hilmi

• şehbenderzade'nin bütün felsefi fikirlerini özetlediği eseri, "amak-ı hayal" adlı felsefe romanıdır. bu eser de materyalist görüşe karşı kaleme alınmış bir eserdir. bütün eser boyunca ruh ve kainatın sırrı, yaratılışı gayesi araştırılarak maddeci görüşün sığlığı ve insanı saadete ulaştırmakta yetersiz kaldığı ortaya konur. buna göre kainatta olan birini anlamak ve hadiseleri doğru değerlendirmek için "vahdet-i vücud" fikrinin iyi bilinmesi lazımdır. bu yüzden birçok defa basılan eser, tasavvufa meraklı olanlarca çok okunmuştur. kitap yazarın, muhayile zenginliği yanında tasavvuf ve felsefedeki vukufunu ve bunu ifade etmedeki kabiliyetini de ortaya koymakta, bir takım teşhisler ve ruhi hallerle tasavvufun, evliyanın, enbiyanın sırları ve çeşitli halleri hayaller içinde anlatılmaktadır. yazarın bütün fikirleri "raci'nin hatıraları" ve "manisa tımarhanesi" adlı iki başlık altında ve çoğunlukla birbiriyle organik bağları bulunmayan çeşitli bölümler halinde ifade edilmiştir.