mesut cemil

• "mesut cemil her şeyden önce büyük bir saz sanatçısıydı. viyolonseli hem türk musıkisinde, hem batı musıkisinde büyük ustalıkla çalardı. tanburda da çok üstün icra örnekleri vermiştir; bu sazı büyük bir sanat zevkiyle çalardı. lavta, keman, viyola, kemençe, yaylı tanbur, ud, kanun, deften başka, bağlama ailesindeki halk sazlarında da ustaydı. o, eline aldığı her sazı çalabilen, çok üstün yetenekli bir musıkiciydi.
  
  mesut cemil bir sazende olarak çalışmalarının büyük bir bölümünü viyolonsele ayırdı. viyolonsel taksimleri eşsiz güzelliktedir. onun döneminde türk musıkisinde pek az icracının çaldığı viyolonselin musıkimizde nasıl kullanılması gerektiği konusunda çok güzel örnekler verdi. onun viyolonseli icraya yeni bir perspektif kazandırmış, derinlik getirmiştir. ikili, üçlü, dörtlü ve daha çok sayıda sazendenin bir araya geldiği saz takımlarında viyolonselle icraya getirdiği güzellikler açıkça görülür. mesut cemil viyolonselde karar perdesinin uzun seslerle gösterildiği 'dem sesler'i çok kullanırdı; bastığı dem sesler eserin icrasına bir 'gerilim' kazandırmış, ezgiyi yeni ahenklerle zenginleştirmiştir.
  
  tanburda da üstaddı. tanbur icrasında hep bir arayış içinde olmuştur. ilk icralarında, örneğin plağa doldurduğu şehnaz, sûznak taksimlerde, kendi şehnaz sirtosunda, elinizdeki disklerde yer alan, hicaz, sûzidil taksimleri ile sedat öztoprak’ın şehnaz saz semaisinde babasının etkisi altındadır. bu türden icralarında 'ajilite' denilen bir mızrap kıvraklığı elde etmek amacındadır. mesut cemil’in daha sonraki icralarında babasının etkisinden sıyrılıp kendi kişiliğini bularak gitgide olgunlaştığı açıkça görülür. bu değişimde, suphi ezgi’den eski tanbur tavrını öğrenmiş olmasının önemli bir payı olsa gerektir. rehâvi, müstear, tahirbuselik tanbur taksimlerinde görüldüğü gibi, olgunluk çağında seri vuruşlardan vazgeçmiş, tek mızraplık vuruşlara yönelmiştir. tek mızrap vuruşuyla birden çok ses elde etmeyi önemsemiş; 'çarpma' denilen tekniği ve glissando denilen çekme sesleri daha çok kullanmaya başlamıştır. öte yandan, tanbur gibi hacimli ses elde edilmesi zor olan bir sazdan daha güçlü mızrap vuruşlarıyla daha hacimli, gür, doyurucu sesler çıkarmayı da başarmıştır. ilk icralarındaki daha madenî tınılı olan sesler yerini tanburun derin teknesinde yankılanan 'enînli tanînli' tok seslere bırakmıştır artık. böylece, babasınınkinden farklı bir tanbur tavrı geliştirmiştir. denebilir ki, mesut cemil tanburda eski tavırla yeni tavrın kendine has bir bileşimini ortaya koymuştur. fakat tanburu hangi tavırla çalmış olursa olsun, nağme üretmekte her zaman çok ustadır.
  
  mesut cemil’in tanburda önemsediği bir şey de, en alttaki çift telin üstündeki çift telin, yani 'sarı teller'in kullanılmasıdır (bu disklerdeki tanburla rehavî ve neveser taksimlerinde de görüldüğü gibi; ii. disk, 1, 7). tanburun bu 'tembel' tellerinin kullanılması, bir yandan icraya derinlik kazandırmış, öte yandan sazın teknik imkânlarını zorlamıştır. mesut cemil kaba oktavın pest seslerini viyolonselde de sık sık kullanmıştır (viyolonselle rast taksiminde olduğu gibi; i. disk, 16).
  
  mesut cemil bir taksim üstadıydı. hangi sazı çalarsa çalsın, kalıplaşmış nağmelerden kaçınır, hep özgün ezgiler üretirdi. bu disklerde yer verdiğimiz viyolonsel ve tanbur taksimleri icra tekniği, makamları işleyişi ve çok özgün nağmeler üretişiyle 'taksim' denilen doğaçlama musıki şeklinin çok üstün örnekleridir.
  
  günümüzde başlıbaşına bir musıki şekli haline gelen 'beraber taksim' yahut 'müşterek taksim', yani iki yahut daha çok sayıda sazendenin birlikte taksim etmesi ilk kez mesut cemil’in örneklerini verdiği bir musıki uygulamasıdır. beraber taksimin ilk uygulamaları ankara ve istanbul radyolarında yayımlanmıştır. mesut cemil’in ruşen ferit kam ve cevdet kozanoğlu ile birlikte çaldıkları taksimler bu çok dikkate değer musıki şeklinin ilk örnekleridir.
  
  türk musıkisine 'koro' icrasını getiren mesut cemil’dir. koro icrasını ilk kez deneyen musıkici ali rifat bey’di (çağatay). ama onun bu yoldaki çalışmaları kalıcı bir iz bırakmamıştır. her şeyden önce, bu koronun verdiği konserlerin hiçbir ses kaydı yoktur. oysa mesut cemil yönetimindeki koroların pek çok icra kaydı elimizdedir.
  
  mesut cemil çok güçlü bir koro şefiydi. koro icrasını geliştirmek için yıllarca çalışmıştır. bu yoldaki ilk denemeleri 78 devirli plaklara doldurulan 'tarihî türk musıkisi küme okuyucuları'nca okunan klasik eserlerin icra biçiminde görülür. eyyubî bekir ağa’nın mahur bestesi (bir âfet-i mehpeyker ile nüktelerim var), itrî’nin segâh yürük semaisi (tûtî-i mûcize-gûyem ne desem lâf değil), tab’î’nin hüseynî yürük semaisi (ben gibi sana âşık-ı üftâde bulunmaz), mustafa çavuş’un hisarbuselik şarkısı (dök zülfünü meydâna gel), tanburî ali efendi’nin sûzidil şarkısı (yandıkça oldu sûzan) , çorlulu’nun hicazkâr şarkısı (aldı beni iki kaşın arası) gibi eserlerin doldurulduğu plaklar onun toplu icradaki ilk arayışlarını yansıtır. mesut cemil koro icrasını daha sonra, ankara ve istanbul radyolarındaki koro icralarıyla geliştirip olgunlaştırdı; radyolarda 1938’den 1963’e kadar, yirmi beş yıl boyunca koro yönetti.
  
  gelgelelim, mesut cemil’in başlattığı koro icrası başlıbaşına bir değer olarak görülürse, onun bu alandaki çalışmalarının önemi yeterince anlaşılmaz. onun bir koro şefi olarak asıl önemi klasik eserleri büyük korolara okutturması değil, toplu okuyuşta daha önceki icrada göremediğimiz güzellikler ve incelikler ortaya koymuş olmasındadır. ulusal musıkimizin icrası onun bu alandaki arayışlarıyla yeni bir perspektif kazanmış, eski musıkimizin seçkin eserlerinin barındırdığı musıki ve estetik değerleri böylece daha anlamlı bir biçimde gözler önüne serilmiştir. nitekim, mesut cemil’in yönetimindeki koronun radyo konserleri ülke çapında, geniş yankılar uyandırmış; o dönemin ve daha sonraki kuşakların musıkicilerini derinden etkilemiştir.
  
  mesut cemil yönetimindeki koronun türk musıkisinde toplu icraya neler getirdiğini açıkça görebilmek için, onun bu yoldaki çalışmalarından önce, darülelhan icra heyetince doldurulan plaklardaki toplu icra ile mesut cemil’in koro icrasını karşılaştırmak yeterlidir. onun koro icralarında, ilkin, her hanendenin kendi ses alanı içinde, 'gaygay' denilen gırtlak nağmeleriyle okuduğu üslup ortadan kalkmıştır. hanendeler arasında ses birliği (unison) sağlanmış, gaygaylar temizlenip yerini 'düz', sade seslere bırakmıştır. yönettiği koro, her perdenin, her aralığın, her musıki cümlesinin hakkını vermektedir. en önemlisi, koro, eseri 'seslendirme'ye değil, her musıki cümlesinin hakkını vermeye, 'yorumlamaya' çalışmaktadır.
  
  mesut cemil koro icrasında uzun arayışlardan sonra, vurmalı sazları kaldırmıştır. yönettiği 'tarihî türk musıkisi küme okuyucuları', 'unison erkekler korosu' gibi topluluklarca doldurulan 78 devirli plaklarda kudüm kullandığı görülür. 1940’lı yıllarda ankara radyosundaki ilk koro programlarında da kudüm kullanmıştır. ama daha sonra kudüm, bendir, daire gibi vurmalı sazları hiç kullanmamıştır. bu tercih onun koro icrasındaki arayışlarının bir sonucudur.
  
  mesut cemil’in yaşadığı dönemde türk musıkisi bir konservatuvardan yoksundu. bu dönemde devlet radyosu bir musıki okulu gibiydi. mesut cemil devlet radyosunun ülkenin en önemli, en etkili musıki yayın organı olduğu uzunca bir dönemde radyonun bütün üst kademelerinde görev aldı. radyo, ülkenin pek çok değerli musıkicisinin bir araya geldiği bir ortamdı. böyle bir musıki ortamında mesut cemil gerek radyodaki musıkicilere, gerekse ülkeye çok şey vermiştir. cumhuriyet döneminin ilk yıllarında belirgin bir dağınıklık gösteren musıki faaliyetlerine radyo çatısı altında bir çeki düzen verilmiştir. bu yoldaki çalışmalarda emeği geçenlerin başında mesut cemil gelir. o, türkiye’de kültür değişiminin yarattığı 'eski'-'yeni', 'ileri'-'geri' kalıplarının kaba bir biçimde musıkiye de uygulandığı ve anlamsız bir 'alafranga'-'alaturka' kutuplaşmasına yol açıldığı bir dönemde o günlerin en etkili musıki icra organı olan radyolarda ulusal musıkiye 'haysiyetini' veren bir sanatçıydı.
  
  mesut cemil’in radyodaki hizmetleri sayılmakla bitmez. onun radyo çalışmalarından bahsedilirken unutulmaması gereken bir nokta vardır: radyo programlarının canlı olarak yayımlandığı bir dönemde, mesut cemil 'radyo plakları' denilen özel plaklar basılmasına özel bir önem vermiş, o dönemin musıki programlarının hiç olmazsa bir bölümünün günümüze kalmasını sağlamıştır.
  
  mesut cemil halk musıkisi alanındaki çalışmalara da anlamlı katkılarda bulunmuştur. ankara radyosunda yönettiği koro başlangıçta halk musıkisi ezgileri de okuyordu. mesut cemil halk musıkisi icrasını daha sonra, 1940’ların başında muzaffer sarısözen’e bıraktı. 'yurttan sesler' korosunun ortaya çıkmasında onun büyük payı vardır.
  
  osmanlı-türk musıkisinin yakın tarihinde derin izler bırakmış olan musıkiciler vardır; tanburî cemil gibi, münir nurettin selçuk gibi. mesut cemil de bunlardan biridir. o, her şeyden önce, o dönemde herkesin saygı duyduğu bir musıki otoritesidir. o günlerde mesut cemil’in beğendiği yahut beğenmediği bir şey başlıbaşına bir ölçü idi. mesut cemil’i tanıyıp da onun musıki alanındaki derin bilgisi ve kültüründen etkilenmemiş, onun geniş sanat birikiminin ürünü olan öğütlerinden faydalanmamış bir musıkici tasavvur edebilmek zordur.
  
  mesut cemil’in çok yakınında bulunan üstad neyzen niyazi sayın bu satırların yazarına bir gün şöyle demişti: -benim için tanburî cemil bey ne ise, mesut cemil bey de odur; ikisi de aynı seviyededir, üzerimdeki tesirlerini ayırt edemem.
  
  ondan çok etkilenen musıkiciler arasında nevzat atlığ, muhittin erev, mefharet yıldırım, ercüment batanay, necdet yaşar gibi çok sayıda musıkici vardır.
  
  üstad mesut cemil sadece yaratıcı sanatçı yönüyle değil, musıki dünyasındaki kişiliği, bu alandaki bilgisi ve otoritesi, zengin sanat kültürü ile de derin izler bırakmıştır. musıkimizin yakın tarihine damgasını vuran musıkiciler arasında apayrı bir yeri vardır onun.
  
  mesut cemil çevresindeki yetenekli musıkicileri besteciliğe teşvik etmişse de, kendisi bestecilikle pek uğraşmamıştır. ama taksimleri nağme üretmekte ne kadar usta olduğunu gösteren, bir başka deyişle, bestecilik alanındaki yeteneğini yansıtan musıki cümleleri ile doludur. doğrudan doğruya besteciliğine gelirsek, sadece nihavend saz semaisi bile bir musıkiciyi besteci saydıracak kadar önemli, seçkin bir eserdir. nitekim, bu eser günümüze seçkin icracılarca sık sık çalınmış, yirminci yüzyılın saz musıkisi dağarında baş köşeye oturmuştur. öteki eserleri, nâzım hikmet’in şiirlerini güfte olarak kullandığı 'martılar âh eder çırparlar kanat' , 'kanatları gümüş yavru bir kuş' güfteli, sırasıyla hicaz ve nihavend fantezileri ve şehnaz sirtosu ile de ilgi çekici bir besteci sayılmalıdır mesut cemil.
  
  mesut cemil aynı zamanda değerli bir yazardır. tanburî cemil’in hayatı adlı kitabı cemil bey’in hayatı, sanatı ve musıki tarihimizin yakın geçmişi hakkında çok önemli bir temel kaynaktır. bu eser edebî yönüyle de başarılı bir monografi çalışmasıdır. mesut cemil musıki konularında günlük gazetelerle dergilerde pek çok makale yayımlamıştır."
  
  kaynak: kalan müzik
  "mesut cemil - sanatı ve musıki çalışmaları"