operation case blue

• ikinci dünya savaşı sırasında almanların kuzeyde yavaşlamaları üzerine, güneyde don'un batısını tamamen temizlemenin ve volga'nın batısında emniyeti sağlamanın yanı sıra hem stalingrad'a güneyden yaklaşmak ve çevirmek hem de bakü petrollerine ulaşmak için başlatılmış geniş kapsamlı saldırı. güney ordusu'nun ünlü army group a (operation edelweiss ile bakü'ye yönelecek) ve army group b ayrımı bu planın icrası için yapılmıştır.
  
  fall blau ismi kısa süre içerisinde, aslında kendisinin icra planı alan operation braunschweig ile özdeşleşmiş ve bu şekilde değiştirilmiştir. dolayısı ile "fall blau/case blue" ismi operasyonel bir harekattan ziyade güney cephesinde başlatılan saldırının geneline verilen bir isim halini almıştır.
  
  https://www.youtube.com/watch?v=_paqf4ei8ii
• mihver kuvvetlerin^* ikinci dünya savaşı sırasında doğu cephesi'nde 1942 genel taarruzunun esas kısmıdır. bu genel taarruz, cephenin güney kesiminde 28 haziran - 19 ağustos 1942 tarihleri arasında yer almıştır. wehrmacht'ın harekata verdiği kapalı ad olan mavi durumdur. taarruzun bu şekilde adlandırılmasının nedeni, alman askeri planlarının, durumlar ya da sorunlara getirilen çözümler olarak görülmesidir. esasen mavi durum 48 saat geçmeden yeni bir kapalı ad almıştır, braunschweig harekatı mihver kuvvetlerin 1942 genel taarruzunun daha dar kapsamlı bölümü kuzeyde leningrad'ın düşürülmesini hedef almaktadır.
  
  harekat, bir önceki yıl vuku bulan barbarossa harekatı'nın bir devamıydı. alman ordusu'nun güney ordular grubu, bu harekat için a ordular grubu ve b ordular grubu olmak üzere iki gruba ayrılmıştır. bu dönemde alman taarruzu, üstesinden gelinmesi gereken iki problemle karşı karşıyadır. bunlardan biri volga nehri batısına yerleşen bir savunma hattında devam eden kızıl ordu direncidir. volga, bir suyolu olarak bu bağlamda son derece önemli bir ikmal hattı olarak önem kazanmaktadır. ikincisi ise hitler'in kafkasya petrol sahalarının ele geçirilmesini ısrarla istemesiydi. alman ordu grupları, anavatandan binlerce kilometre uzaktaki, gerek karayolu, gerekse demiryolu ağı yönünden yetersiz bir harekat alanında operasyon yürütmek durumundadır. diğer yandan, her biri alman ordu grupları denginde beş sovyet cephesi ile karşılaşmak gerekecektir. bu sovyet cepheleri kuzeyden güneye voronej cephesi, güneybatı cephesi, don cephesi, stalingrad cephesi ve kafkasya cephesidir. bakü petrol sahasına, kafkas dağları aşılarak ulaşılacaktır.
  
  ilk aşamalarda mihver taarruzu son derece parlak başarılar kazanmıştır. ancak kızıl ordu stalingrad'da uranüs harekatı ve ardından gelen küçük satürn harekatı'yla mihver kuvvetlerini yenilgiye uğrattı. alman 6. ordu'su stalingrad'da kuşatılarak imha edildi ve almanlar ile müttefiklerini kafkasya'dan kuşatılmamak için çekilmeye zorladı. sadece voronej geçici olarak mihver kuvvetlerinin elinde kaldı.
  
  harekatın orijinal kapalı adı, efsanevi töton kahramanına ithafen siegfried harekatı'ydı. ancak hitler, bir önceki senenin genel taarruzuna son derece iddialı bir kapalı ad verilmesi ve sonucun başarısız olması nedeniyle bu kez daha iddiasız bir adlandırma istemiştir. ayrıca yeni kapalı adın barbarossa harekatı'nı çağrıştırmasından özenle kaçınıldı.
  
  harekat öncesi
  1941-1942 kışında wehrmacht, doğu cephesi'nde bir çıkmazın içine düşmüştür. 1941 yılı sonlarında moskova önlerinde durdurulmuşlar, aynı gün başlayan, rijev muharebesi olarak da bilinen ve 1942 yılının ilk aylarında devam eden kızıl ordu’nun karşı taarruzuyla bu cephe hatlarından yer yer 250 km geri çekilmek zorunda kalmışlardır.
  
  sadece cephenin orta kesimi olan moskova civarlarında değil, daha güneyde olan harkov’daki rus karşı saldırısı da alman cephe hattında 100 km'lik bir girinti oluşturmuştur. kuzeydeki karşı saldırılar da alman kuvvetlerine kritik anlar yaşatmıştır. örneğin demyansk’da iki alman kolordusu üç aylık bir süre boyunca kuşatılmış durumda kalmış, ikmalleri hava köprüsüyle sağlanmıştır.
  
  öte yandan alman kuvvetleri ağır kış şartları, ikmal hatlarının uzamış olması ve cephe gerisindeki ikmal hatlarını vuran partizan etkinlikleri gibi olumsuz koşulların sonucunda ciddi ikmal sorunları yaşamaktadır.
  
  1942 yılının ilk aylarında doğu cephesinde inisiyatif tümüyle kızıl ordunun eline geçmiş gibidir. ne var ki mart ayı sonlarında kızıl ordunun da soluğu kesilmiş ve cephe istikrara kavuşmuştur. kızıl ordu'nun 1941 - 1942 kışındaki bu karşı taarruzları çok büyük kayıplara yol açmıştı. özellikle 1942 mayıs ayında girişilen izyum köprübaşı taarruzu'nun^* neden olduğu 200 binin üzerindeki kayıplar, kızıl ordu'nun ihtiyatlarını neredeyse tümüyle tüketmişti. mihver taarruzunun ilk evrelerinde bu ihtiyat kuvveti eksikliği savunmayı önemli ölçüde zayıflatmıştı.
  
  diğer tarafta, alman orduları moskova taarruzu durdurulup taarruz çıkış hatlarına çekildiklerinde kızıl ordu'nun karşı saldırıları başlamış, pek çok alman generali savunulabilir hatlara çekilmek gerektiğini düşünmüştü. fakat hitler, geri çekilmeyi yasaklamıştı. aynı generaller bunun bir felakete yol açacağından emindiler. ama bir felaket olmamış, mevziler stratejik bölgelerde tutulabilmişti. bütün bu olayların ardından alman üst komutanlığı doğu cephesi'nde tutunabileceğinden artık emindi. öte yandan kuzey ve güney ordular grubu cephesinde kış boyu ağır bir sovyet baskısı yaşanmamıştı. merkez ordular grubu cephesinde ise piyadenin sadece % 65'i muharebe görmüş, geri kalanı dinlenmiş, gerekli bakımları yapmıştı. öte yandan 30 mart 1941 tarihli bir ordu raporu, doğu'daki 160 tümenden sadece 8'inin bir taarruza hazır olduğunu bildirmektedir. ayrıca 16 panzer tümeninin toplam panzer sayısı 140'a düşmüştü.
  
  tarafların durumu
  wehrmacht
  barbarossa harekatı, kızıl ordu'nun bir tek askeri seferle imha edilemeyeceğini, sovyetler birliği'nin tek bir darbeyle çökertilemeyeceğini açıkça göstermişti. bu durumda adolf hitler, savaşın ikinci yılında doğu cephesi'nde zaferin yolunu kafkasya’da ve aşağı don - donets bölgesinde arayacaktır. aşağı don - donets bölgesi, temel besin maddeleri yönünden önemli bir tarımsal potansiyele sahip olmasının ötesinde, özellikle alman savaş endüstrisi açısından stratejik nitelikteki maden rezervlerine (özellikle manganeze) sahiptir. kuzey kafkasya ise petrol havzasıdır. bu ürünlerin ele geçirilmesi kadar, sovyet ekonomisinin bunlardan ve kömür rezervlerinden mahrum edilmesi de amaçlanmaktadır. dahası bu bölge ve volga suyolu, müttefik yardımlarının ülkeye giriş hattıdır. almanya'nın savaşı sürdürebilmek için kafkasya'nın petrolüne ve kuban buğdayına şiddetle ihtiyacı vardır. hitler, general friedrich paulus'a 1942 stratejisini çok net ifade etmişti, "maykop ve grozni petrollerini alamazsam bu savaşa son vermem gerekir."
  
  dahası kış muharebelerindeki kayıpların sayısı 1.167.835 düzeyine ulaşmıştır. asker sayısındaki açığın kısa sürede kapatılması olanaksızdı. gereken asker ancak müttefiklerden sağlanabilecekti. bu amaçla mareşal wilhelm keitel rumen ve macar, mareşal hermann goering de italyan yetkililerle bu konuyu görüşmek için ziyaretlerde bulundular. bu girişimler sonunda almanya'nın müttefiklerinden yeni 52 tümen sağlandı. bu tümenlerin 27'si romanya'dan, 13'ü macaristan'dan, 9'u italya'dan, 2'si slovakya'dan ve biri de ispanya'dan gönderilecekti.
  
  hitler'in 1942 stratejisinin genel hatları, 5 nisan 1942 tarihli 41 sayılı führer emri ile çizilmiştir. bu emre göre doğu cephesi'nin merkez kesimi savunmada kalacak, kuzey kesimi leningrad'ı düşürecek, güney kesimi ise kafkasya üzerine ilerleyecektir.
  
  harekat kararını belirleyen etkenler
  -güney rusya'nın (ukrayna) büyük bir bölümünü işgal etmiş olan diğer orduların ve 6. ordu'nun başarılı bir harekat geliştireceğine duyulan güven
  
  -hava ve deniz kuvvetlerinin harekata desteği yönünden odessa ve kiev'in işgal edilmiş olması.
  
  -volga'nın güneyindeki kuban steplerinin panzer ve motorize birlikler için uygun arazi koşulları sağlıyor olması ve uygun mevsim.
  
  -alman savaş mekanizmasını desteklemek yönünden bakü civarındaki petrol kaynaklarına şiddetle gereksinim duyuluyor olması.
  
  -tüm bu kazanımlarla birlikte sovyetler birliği'nin doğu avrupa'daki sanayi bölgeleri işgal ederek kesin bir zafer elde etmek ve böylelikle barbarossa harekatı'nın hedeflerine ulaşmak.
  
  bu bağlamda mavi durum'u barbarossa harekatı'nın bir devamı olarak görmek pek mümkündür.
  
  taarruz planı
  taarruz, güney rusya'nın donets - don havzası ve kuban stepleri üzerinden yürütülecekti. alman planı üç koldan yapılacak taarruzları öngörmektedir:
  
  -kuzey ordular grubu'ndan aktarılan, general hermann hoth komutasındaki 4. panzer ordusu ve 2. ordu, macar 2. ordusu desteğinde kursk'tan voronej'e taarruz edecektir. don nehri'nin batı kıyıları boyunca güney yönünde taarruzlarını sürdüreceklerdir.
  
  -general friedrich paulus komutasındaki 6. ordu, harkov üzerinden 4. panzer ordu'suna paralel bir hatta taarruz edecek, bu arada cephe hattının gerisindeki sovyet ordularının kuşatılmasında güney kıskacı oluşturacaktır. esas görevi don'un doğudaki kollarından biri olan çir'i geçerek stalingrad üzerine taarruz etmektir.
  
  -general paul ludwig ewald von kleist komutasındaki 1. panzer ordusu, donets'i geçerek güneye dönecek, esas olarak rostov ve doğusu yönünde taarruz edecektir. bu taarruzda 1. panzer ordusu'nun sağ kanadında 17. ordu, sol kanadında ise rumen 4. ordusu yer alacaktır.
  
  daha önce olduğu gibi bu manevraların büyük sovyet birliklerini kuşatacağı umuluyordu.
  
  hazırlıklar
  mavi durum’nun uygulamaya konulması yönünden bazı pürüzler vardır. kırım yarımadasındaki sivastopol kentindeki ve hemen karşısındaki kerç yarımadası'ndaki kızıl ordu birliklerinin varlığı bir tehdit olarak görülmektedir. bu bölgelerdeki kızıl ordu birliklerinin imha edilmesi, mavi durum'un kanat ve geri güvenliği açısından olası sorunların ortadan kaldırılması için askeri bir zorunluluktur.
  
  bu nedenlerle hitler, mavi durum'a başla komutu vermeden önce krım'daki operasyonlara öncelik vermiştir. bu bölgedeki kızıl ordu tehdidi ortadan kaldırıldıktan sonra mavi durum'un taarruzuna başlanacaktır. bölgede görevli mihver kuvvetleri komutanı general erich von manstein, kerç yarımadası'ndaki sovyet ordularına karşı taarruza^* mayıs ayı girer girmez başladı. bölgedeki sovyet birliklerinin imhasının hemen ardından da sivastopol'e yöneldi. kent kuşatıldı ve 7 haziran 1942 tarihinde sivastopol'e taarruz başladı. her ne kadar kentteki sovyet birlikleri henüz imha edilmemişse de mavi durum taarruzuna haziran ayı sonlarında başlanmasına karar verildi.
  
  bir başka hazırlık taarruzu daha kuzeyde izyum'un hemen güneyinde 10 haziran'da başlatıldı. taarruz, 22 haziran'a kadar devam etti ve orel nehri kıyısındaki kupyansk'ı ele geçirdi. harekat, bir yönden yanıltma taarruzuyken bir yandan da hazırlık taarruzuydu. asıl taarruz için çok önemli bir kanat desteği sağlamıştı.
  
  stavka
  sovyet yüksek komutanlığı stavka, 1942 yazında alman genel taarruzunun yönelimi konusunda tümüyle yanlış bir beklenti içindedir. stalin, alman stratejik hedefinin bu yıl da geçen seneki gibi moskova olacağını düşünüyordu. alman üst komutanlığı'nın kremlin durumu kapalı adını verdikleri yanıltıcı planın kuşkusuz bunda payı olmuştu. sonuç itibarıyla kızıl ordu kuvvetlerinin % 57'si moskova civarında toplanmıştır. moskova yönündeki alman taarruzuna karşı cephe sovyet bryansk cephesi, güneybatı cephesi ve batı cephesi tarafından savunulmaktaydı. bu üç sovyet cephesi emrindeki kuvvetler, tüm sovyet silahlı kuvvetlerinin % 25'ini, tüm sovyet topçusunun % 30'nu, tüm sovyet tanklarının % 38'ini ve tüm kızıl hava kuvvetleri uçaklarının % 42'sini oluşturmaktaydı.
  
  taarruz
  alman genel taarruzu en kuzeyden 28 haziran 1942 tarihinde başladı. kursk bölgesinden voronej yönünde taarruz eden 4. panzer ordusu'nun taarruzunu hemen güneyinden, belgrod bölgesinden 6. ordu izledi. bu bölgede çok şiddetli çatışmalar yaşandı ve bazı sovyet birlikleri iki ordu arasında, stari oskol civarında kuşatıldı. ancak bu sovyet birliklerinin büyük kısmı, 2 temmuz'da kapanan bu kuşatmadan sıyrılarak voronej yönünde çekilmeyi başardılar. voronej 7 temmuz'da alman kuvvetlerinin elinde geçti, yine de haftalar boyu kızıl ordu karşı taarruzlarda bulunmuştur. bu kesimdeki sovyet direnişi kırıldıktan sonra 4. panzer ordusu 150 km'lik düz araziyi çok hızlı ilerleyerek don nehri üzerindeki voronej'e 5 temmuz'da ulaştı. tüm harekatın sol kanadının güvenliğini geriden gelen macar 2. ordu'suna bırakan alman kuvvetleri, taarruzlarını don'u geçmeden güneydoğu yönünde sürdürdü. 6. ordu don'un batı kıyıları boyunca, 4. panzer ordusu da don - donets düzlüklerinden, geniş yaylar çizerek iki nehir arasında konuşlanmış kızıl ordu birliklerini kuşatma manevrasıyla, yine güneydoğu yönünde ilerledi.
  
  tüm cephe boyunca alman kuvvetleri ilerlerken sovyet kuvvetleri geri çekildi. bölgedeki kızıl ordu birlikleri, oyalama muharebesi vererek savunmayı pekiştirecek kadar zaman kazanmaya çalışmıştır. wehrmacht çevik unsurları ikili kıskaç manevrasıyla kızıl ordu birliklerini kuşatmaya çalıştığında kuşattığı bölgelerde sadece birliklerinden ayrı düşmüş askerleri ve artçı kuvvetleri bulabilmiştir. oysa hitler bu çevirme manevralarında kızıl ordu'nun son ihtiyatlarını da kuşatıp imha edeceğini düşünmekteydi. ne var ki sovyet birlikleri savaşın başlangıcından beri ilk kez savunulamaz mevzileri tutmak için savaşmamış, tersine geri çekilmiştir. geri çekilmenin doğası gereği, başta düzenli emirlerle ve düzenli olarak başlayan çekilme, kısa sürede karmaşaya dönüşmüş ve kontrolden çıkmıştır. sovyet arşiv belgelerinde de bu durum görülmektedir. daha sonra emirler düzeltildi ve kızıl ordu birlikleri volga üzerine çekildiler.
  
  daha güneyde harkov civarından taarruza geçen 1. panzer ordusu kısa sürede sovyet hatlarını yardı ve çertkovo yönünde ilerledi. buradan güneye dönerek taarruzunu millerovo üzerine sürdürdü.
  
  23 temmuz 1942'de rostov savunmasıyla temasa geçen 1. panzer ordusu birlikleri, 25 temmuz 1942 de kenti ele geçirdiler. kafkasya’dan gelen petrol boru hattı kesilmişti ve geniş buğday üretim bölgeleri ele geçirilmişti. almanların kafkasya yönündeki ilerleyişi önünde artık hiçbir engel kalmamıştı.
  
  voronej, 4. panzer ordusu'nun güneyde don'a ulaşması üzerine 5 temmuz'da kızıl ordu tarafından tahliye edilmeye başlandı. aynı gün stavka, general konstantin rokossovski komutasında voronej cephesi'ni teşkil etme yönünde gerekli emirleri çıkarmıştır.
  
  güney ordular grubu'nun ikiye ayrılması
  alman 1942 genel taarruzunun cephenin güney kesiminde iki operatif hedefi vardır. stalingrad’da volga nehir yolunun kesilmesi ve kafkasya'nın istilası. donets ve don nehirlerinin geçilmesi ardından harekatın iki kola ayrılması kaçınılmazdır. hitler, 9 temmuz 1942'de güney ordular grubunun iki grup olarak yeniden organize edilmesi emrini vermiştir. bu konuyla ilgili führer emri, 23 temmuz 1942 tarihinde 44 sayılı führer emri olarak çıkarılmıştır. bu emre göre, a ordular grubu, mareşal wilhelm list’in komutasında kafkasya üzerine yürüyecektir. b ordular grubu ise mareşal fedor von bock komutasında stalingrad yönünde hücum edecektir. bu bağlamda mavi durum'un izleyen savaşları, daha güneyde kafkasya savaşları ve hemen kuzeyinde de stalingrad muharebesi olarak sürecektir. mareşal bock, kısa süre sonra 13 temmuz'da görevden ayrıldı ve b ordular grubu komutanlığı'na mareşal maximilian von weichs atandı.
  
  güney ordular grubu'nun bu şekilde ikiye bölünmesiyle her bir grubun yürüteceği harekatlar farklılaştırıldı. b ordular grubu'nun harekatına braunschweig harekatı kapalı adı verildi. a ordular grubu harekatına ise edelweiss harekatı kapalı adı verilmiştir.
  
  6. ordu'nun harekatının başlarda başarılı ilerlemesi nedeniyle hitler, 4. panzer ordusu'na, güneye yönelerek 1. panzer ordusu'na aşağı don geçişinde destek olmasını emretmiştir. bu bütün bir ordunun taarruz yönünde yapılan ani değişiklik lojistikte büyük sorunlara yol açtı. zaten rusya'nın bu bölgesinde ulaşım ağı yetersizdi. ortaya çıkan ikmal trafiğindeki sıkışıklık her iki ordu grubunun da ilerlemesinde gecikmelere yol açtı. üstelik 6. ordu'nun zırhlı desteği de elinden alınmış oldu. sonuçta 6. ordu'nun ileri hareketi yavaşladı ve kızıl ordu'ya mevzilerini pekiştirmek için daha fazla zaman sağlandı.
  
  a ordu grubu harekatı
  a ordular grubu, general von kleist'in 1. panzer ordusu, general erich von manstein'in 11. ordusu, general richard ruoff'un 17. ordusu ve general constantin constantinescu-claps komutasındaki rumen 4. ordusundan oluşturulmuştur.
  
  a ordular grubu rostov'u 23 temmuz 1942 tarihinde aldı. kızıl ordu birlikleri burada da kuşatılmaktan kaçındılar. alman kuvvetlerini yıkıcı bir sokak savaşına çekip, başarılı bir artçı muharebe ile çekilmişlerdi. don nehri geçişlerinin emniyete alınması ve 6. ordu'nun ilerlemesinin güçsüz kalması nedeniyle hitler, 4. panzer ordusu'nu yeniden volga hattına çevirmiştir.
  
  a ordular grubu don nehri'ni geçtikten sonra 25 temmuz'da geniş bir cepheye yayılarak ilerledi. alman 17. ordusu, 11. ordu'ya bağlı unsurlarla birlikte batı yönünde çark ederek karadeniz'in doğu kıyılarına ilerledi. bu arada 1. panzer ordusu güneydoğu yönünde taarruz etmekteydi. alman panzerleri kızıl ordu tarafından büyük ölçüde boşaltılan kuban'ı boydan boya geçti. iki haftadan daha kısa bir sürede 480 km'den fazla ilerleyen 1. panzer ordusu, 9 ağustos'ta kafkas dağ sırasının eteklerine ulaştı. bu arada maykop civarındaki petrol sahasının bir komando harekatıyla ele geçirilmesi girişiminde bulunuldu. yine de bu komando grubunun başarısı çok sınırlı olmuştur.
  
  a ordular grubu 20 ağustos'ta batı yönünde karadeniz kıyılarına ilerleyerek kafkasya'nın üçüncü büyük petrol sahası olan maykop'u ve kuban'ın başkenti krasnodar'ı ele geçirme emri almıştır. bu arada wehrmacht, diğer önemli petrol merkezleri olan grozni ve bakü yönünde ilerliyordu. birçok tesis ve endüstri merkezi, kızıl ordu'nun çekilmesiyle sağlam ya da çok az hasar görmüş olarak almanların eline geçti. aynı ay içinde alman kuvvetleri taman yarımadası'nı ve novorossisk deniz üssünü ele geçirdiler. bu kuvvetler, sovyetler birliği'nin karadeniz kıyısındaki gerçekten önemli bir limanı olan tuapse yönünde ilerledi. bir diğer alman ileri hareketi grozni ve tiflis yönünde olmuştur.
  
  maykop 9 ağustos 1942 günü 1. panzer ordusu tarafından ele geçirildi. burada petrol tesisleri ateşe verilmişti ve alman kuvvetleri çok az akaryakıt elde edebildiler. ordu'nun ileri unsurları aynı gün krasnodar'a ulaştılar. bu tarihte a ordular grubu hedefleri yeniden gözden geçirilmiştir. 1. panzer ordusu ilk olarak rostov - tiflis yolunu, bir sonraki aşamada ise hazar denizi kıyısına ulaşarak bakü'yü ele geçirecektir. yine karadeniz kıyısı boyunca ilerleyecek olan 17. ordu ilk elde liman kentleri novorossiysk ve tuapse'yi, ardından da daha güneydeki batum'u ele geçirecekti. novorossiysk, eylül başlarında alındı ama tuapse'ye ulaşılamadı.
  
  kazak sosyalist cumhuriyeti'nin 1942 yılı içinde işgal edilmesi hitler'i sevindirmiştir çünkü önemli bir kazanım sayılıyordu. bu bölgenin istila edilmiş olması askeri açıdan almanya'ya çok önemli açılımlar kazandırmıştı. bu kazanım, suriye ve ırak üzerinden müttefik devletler'in stratejik kanat açığını çevirmenin yanı sıra bir olasılık japonya'ya temas kurmayı dahi sağlayabilecekti.
  
  öte yandan kızıl ordu, bir kısım süvari birliğini hazar denizi batı kıyılarına getirmişti. astrahan'dan grozni'nin doğusuna uzanan yeni inşa edilmiş demiryolu bu süvari birliklerinin çok işine yaramıştır. kalmuk steplerinde rahatça hareket eden bu birlikler dilediklerince alman cephesine giriyor ve ikmal hatlarını kesiyordu. alman komutanlığı harekatın doğu kanadında yaratılan bu tehdidi hiçbir zaman önleyemedi.
  
  almanlar 2 kasım 1942 tarihinde kabardino-balkiarya cumhuriyeti'nin başkenti nalçik'i işgal etti ve ossetya'nın başkenti vladikavkaz'a yöneldi. buradan grozni sadece 75 km idi fakat bu mesafe aşılamadı. grozni havaalanlarına getirilen sovyet uçak filoları alman kuvvetleri için ağır bir darbe olmuştur. avcı uçakları ve uçaksavar birlikleri stalingrad için elinden alınan von kleist'in kuvvetleri, sovyet hava akınlarından ağır kayıplara uğradı. dahası buradaki ormanlık bölgede hava akınlarının yol açtığı yangınlar, zaman zaman alman birliklerini sarmıştır.
  
  alagir'in ele geçirilmesinden sonra tiflis yolu boyunca ilerlemeye çalışıldı. o ana kadar çok başarılı bir ilerleme göstermiş fakat aşırı zorlanmış olan rumen dağ tümeni, bir sovyet saldırısında dağıldı. çok başarılı bir şekilde planlanmış olan bu kızıl ordu karşı taarruzu, kafkasya'da mihver ileri hareketinin sonu oldu.
  
  elista'daki alman birlikleri astrahan civarına ve bölgeye yakın sandovska ile sensell'e hafif zırhlı bir keşif birliği gönderdiler. bir başka birlik de azerbaycan'da, vladikavkaz-grozni bölgesinde benzer bir faaliyette bulunmuştur. alman propagandası bir alman dağcı grubunun kabardey-balkarya'daki avrupa'nın en yüksek dağı olan elbruz dağı'na başarılı bir tırmanış yaptığını tüm dünyaya duyurmuştur. bazı kaynaklar kazbek dağı'na da tırmanıldığını belirtmektedir.
  
  von kleist, kafkasya taarruzunun başarısızlığında akaryakıt sıkıntısından söz etmektedir. akaryakıtın rostov üzerinden demiryoluyla, kısmen de hava yoluyla getirildiğini anlatmaktadır. fakat asıl sıkıntının elindeki hava birliklerinin stalingrad için alınması olduğunu belirtir. von kleist'in tüm uçaksavar unsurları ve keşif uçağı dışındaki tüm hava kuvvetleri stalingrad için elinden alınmıştı. cephesine yığılan sovyet hava kuvvetleri karşısında savunmasız kalmıştır. öte yandan karşılaşılan direnç de von kleist'e göre önceki yılkinden daha sertti. liddel hart'la yaptığı bir görüşmede " burada karşılaştıklarımız evlerini savunmak için daha büyük bir inatla savaşan yerel birliklerdi." demiştir.
  
  b ordu grubu harekatı
  b ordular grubu, general hermann hoth'un 4. panzer ordusu, general friedrich paulus'un 6. ordusu, general gusztáv jány komutasındaki macar 2. ordusu ve general italo gariboldi komutasındaki italyan 8. ordusundan oluşturulmuştur.
  
  23 temmuz 1942 tarihinde hitler'in çıkardığı 45 sayılı führer emri ile temmuz sonlarında 6. ordu yeniden taarruza geçti ve 10 ağustos'ta don nehri'nin batısını sovyet kuvvetlerinden büyük ölçüde temizlemişti. fakat yer yer devam eden kızıl ordu direnci b ordu grubu'nun doğu yönündeki ileri hareketini geciktirmiştir.
  
  21 ağustos'ta 6. ordu don nehri'ni geçti. b ordu grubu da onu izledi ve nehir kıvrımında bir savunma hattı oluşturdu. macar, italyan ve rumen orduları, stalingrad'a 60 km mesafedeki bu savunma düzeninde görev aldılar. luftwaffe'ye bağlı unsurlar da bölgeye intikal ettirildi. bu sıralarda luftwaffe stalingrad'a hava akınları düzenlemiştir. bu akınların sonucunda 40 binden fazla insan ölmüş ve kent bir harabeye dönmüştür. kara kuvvetlerinin kente taarruzları ikili bir kıskaç hareketi şeklinde olmuştur. 6. ordu kuzeyden frolovo üzerinden, 4. panzer ordusu ise güneyden kotelnikovo üzerinden kente ilerlemiştir. bu iki ordu ile don'la volga arasındaki bölgede alman cephe hattında bir girinti oluşmuştur. kabaca alman kolordusu ayarında iki sovyet ordusu 62. ordu ve 64. ordu bu bölgede bulunmaktadır. 4. panzer ordusu 29 ağustos'ta güneyden stalingrad yönünde büyük bir saldırı gerçekleştirdi. 6. ordu da benzer bir taarruz için emir almıştı. ancak sert sovyet karşı taarruzları 6. ordu'nun ileri hareketini üç gün boyunca durdurmuştur. bu üç gün içinde sovyet kuvvetleri stalingrad yönünde çekilmeyi ve dolayısıyla kuşatılmamayı başarmışlardır.
  
  bu tarihlerde general georgi jukov, stavka adına stalingrad savunmasının komutasını üstlenmiştir. jukov bölgedeki üç sovyet cephesinin planlama ve faaliyetlerini koordine etme yetkisine sahipti. jukov eylül ayı başlarında bir dizi taarruz düzenleyerek alman 6. ordu'sunun stalingrad'ı alma girişimlerini bu süre boyunca engelledi.
  
  bu arada stavka, volga'nın gerisinde toplanmak üzere güneye yeni kuvvetler göndermeye devam etti. bu kuvvetler kısmen kentin savunmasını desteklemek ile esas olarak bir karşı taarruz düzenlemek içindi. eylül ayı ortalarında 6. ordu, görece küçük çaplı ve bölgesel sovyet karşı taarruzlarını etkisiz hale getirip kente yönelik bir taarruz başlattı. kentin güney banliyölerine 13 eylül'de ulaşıldı. bu tarihten itibaren stalingrad muharebesi başladı.
  
  ancak bu aşamaya gelindiğinde 6. ordu ve 4. panzer ordusu harekatının büyük bir zaafı ortaya çıkmaya başlamıştı. stalingrad üzerine taarruz eden bu orduların voronej'e kadar uzanan kanatları rumen, italyan ve macar orduları tarafından tutulmaktaydı. bu üç devletin ordularının da muharebe yeteneklerinin kısıtlı olduğu kabul ediliyordu. tankları ile ağır topları yoktu ve hareket yetenekleri çok sınırlıydı. üstelik her ordu da çok geniş cephe hatlarına yayılmış durumdadır. stavka, kasım ayında 6. ordu'yu stalingrad'da, bu zaaftan yararlanarak kuşatacaktır.
  
  stalingrad muharebesi
  muharebenin ilk evreleri alman kuvvetlerinin sovyet savunmasını sürekli geri atarak ilerlemesi şeklinde sürmüştür. şiddetli sokak çatışmalarıyla alman güçleri kentin neredeyse % 90'ını ele geçirmiştir. luftwaffe'nin yoğun hava akınları, kızıl ordu'nun kuşatılmış savunmayı gerek takviye kuvveti olarak, gerekse de ikmal yönünden volga üzerinden destek çabalarını büyük ölçüde aksatmıştır. yine de wehrmacht kentteki yarım daire şeklinde çevirdiği sovyet direncini yok edemedi.
  
  bu kuşatma yarım dairesi daraldıkça mihver kuvvetlerin manevra esnekliği de kısıtlandı. fakat öte yanda sovyet komutanlığı, iç hatlar avantajından yararlanarak kritik bölgeye kuvvet kaydırma konusunda giderek daha rahat oldu.
  
  sovyet kuvvetleri 19 kasım 1942 tarihinde uranüs harekatı kapalı adıyla bir karşı taarruz başlattı. bu taarruz kentin kuzey ve güneyinde macar, italyan ve rumen ordularının cephesini kısa sürede yararak alman 6. ordu'sunu kuşattı. böylece birkaç ay süren bir kuşatma başladı. alman kuvvetleri 6. ordu'yu kurtarmak için girişimlerde bulunduysa da bu çabalar sonuç getirmedi ve nihayetinde alman 6. ordusu imha edildi.
  
  devamı
  uranüs harekatı'nın başarıya ulaşmasının hemen ardından stavka, alman a ordular grubu'nu, wehrmacht'ın diğer unsurlarından tecrit etmeyi amaçlayan geniş bir planın daha küçük çaptaki harekatına başladı.^* harekat her ne kadar bu amaca ulaşamadıysa da a ordular grubu'nu ciddi bir tehdit altına almayı başarmıştır. bir sonraki ay, a ordular grubu kuban bölgesinden kademe kademe geri çekildi. 1. panzer ordusu mareşal von manstein komutasında, a ordular grubu üzerindeki ağır baskıyı hafifletmek için yeni teşkil edilmiş olan don ordu grubu'na katıldı.
  
  sonuçları
  hitler'in stratejik planı aşırı derecede hırslıydı. öte yandan hem kendi müdahaleleriyle hem de kızıl ordu'yu ve onun komutanlarını hafife almasıyla daha da içinden çıkılmaz hale geldi. harekat, barbarossa harekatı ile belirgin bir benzerlik göstermektedir. başlarda çok geniş bir araziyi ele geçirmeyi sağladı fakat nihai zaferi, bakü ve stalingrad'ı ele geçirmekte başarısızlığa uğradı. 6. ordu'nun teslim olması genelde almanya için çok ağır bir psikolojik darbe olmuştur. hitler yönünden de kişisel bir şok oldu. devamında gelen sovyet karşı taarruzları mihver kuvvetlerin kafkasya'dan geri çekilmesine yol açmakla kalmadı, bir bakıma doğu cephesi'nin de kaderini belirledi.
• case blue yada türkçe kaynaklardaki isimlendirmesiyle mavi durum, daha sonra braunschweig operasyonu olarak adlandırılan, alman ordusunun 1942'deki kafkasya yaz taaruzunun kod adı. 1938 yılında, üçüncü reich tarafından tüketilen 7.500.000 milyon ton petrolün, üçte biri almanların kendi stokudur. 1941 yılında alman petrolünün yüzde yetmiş beşi romanya'dan karşılanmaktaydı. gürcistan ve ermenistan hariç, sadece azerbaycan ise 1942'de 24 milyon ton petrol üretmişti. operasyonun amacı tüm kafkasyayı, petrol rafineri ve yataklarını ele geçirmek ve burayı rusya'nın içlerine yapılacak saldırılar için bir üs haline getirmekti.
  barbarossa harekatında, 22 haziran 1941'de, mihver devletleri, toplamda 3.9 milyon asker 3,750 tank, 23.435 top, 5.369 uçak 17.000 havan, 3,000 zırhlı savaş ve piyade destek aracı ile sovyetler birliğini işgal etti. bu, somme ve verdun'daki gibi depth ve large scale, ama daha kat kat daha fazla birliğin katıldığı, siper savaşının aksine, gerek saha savaşı, gerek mekanize ve gerek asimetrik olarak on milyonlarca askerin yüz yüze savaştığı bir savaşı; insanlık tarihinin en vahşi ve en kanlı olaylar dizisini başlattı. luftwaffe başta birkaç kayba karşılık binlerce sovyet uçağı düşürdü. 5 ay ve 1 haftanın ardından, 3 milyon sovyet askeri esir alınmış, yarım milyonu ölmüş, üç yüz bini ise ileride enfeksiyon, aldıkları yaralar ve hastalıklardan ölmüş ve bir milyonu yaralanmış ve sakat kalmıştır. yani askeri kayıplar neredeyse 5 milyondur.
  mihver devletleri tarafında bu rakam 1 milyondur.
  mihver orduları savaştan önce 80 milyon insanın yaşadığı, kömür üretiminin yüzde altmışının, çelik ve demir üretiminin yüzde yetmişinin, alüminyum üretiminin yüzde altmışının; karşılandığı bir alanı, ve tarımda çok önemli bir dayanak olan ukrayna'nın tamamını ele geçirmiştir.
  moskova ve rostov muharebeleri öncesi, iki tarafın kayıplarına bakıldığında, almanların kesin bir zafer kazanacağı görülür. ama almanların da bildiği bir durum vardır, savaşta o zamana kadar hiç vermedikleri kadar kayıp vermişlerdir.
  almanlar tüm sebeplerde toplam 2,800 uçak kaybetmiştir. yani britanya hava muharebelerinden bin uçak daha fazla. sovyetlere uçak konusunda on kat daha fazla kayıp verdirtmişlerdir. bunların yüzde doksan beşi polikarpov po-2 l-15 ve l-16'ydı. sovyetler daha gelişmiş teknolojik inovasyona sahip uçaklarla kayıplarını yerine koymaya başlayacaktır ama almanlar başta ondan daha az kayıpla binlerce sovyet uçağı düşürürken, ilerleyen zamanlarda beklemedikleri bir şekilde binden fazla day fighter kaybetmişlerdir ve bu durum alman operasyonlarını kısıtlamıştır.
  kara araçları konusunda da ruslara daha fazla kayıp verdirten almanlar toplam 2000 tank ve obüs kaybetmiştir.
  sovyetler birliğine lend-lease yardımlarıyla ingilitere ve abd 1200 lokomotif ve 11.000 vagon gönderdi. yani sovyetlerin savaş boyunca ürettiğinden daha fazla. ama, 1941 yılında sovyetlerde, önceden üretilmiş kullanımda olan veya stok, toplam 28,000 lokomotif ve 600,000 vagon vardı. yani vagon ve lokomotif yardımları sovyet stokunun yanında hiçbir zaman önem teşkil etmedi. ki zaten lend-lease öncesi almanlarla savaştığı için ingilizler sovyetlere yardım gönderiyordu, 1941 yılındaki lokomotif ve vagon yardımları stokun yanında 0.2 civarındaydı.
  stalin dönemindeki endüstrileşme programının sonucu olarak savaş başladığında sovyetler on binlerce lokomotif ve yüz binlerce vagona sahipti, ve bu sayede çok başarılı ve verimli bir şekilde fabrikalar ural dağlarının arkasına taşınabildi.
  koordineli bir şekilde savaşan wehrmacht, t-26 gibi tankları keklik gibi avlasa da, t-34 almanlar için kötü bir süpriz olmuştu. ama bu tanklarla moskovaya kadar geniş çaplı olarak karşılaşmadılar. önceki yazılarımda da birde fazla defa belirttiğim gibi, sovyet devleti, savaş başlayınca, erkekleri on altılık formatlarda (1600 veyahut 160.000 gibi)
  ve 16'nın 13'ü askere alınıyor ve sadece kalanı üretimde çalışıyordu. ve nazi almanyası, ele geçirip mesken tuttuğu bölgelerdeki insanları ve savaş esirlerini köle olarak çalıştırıyordu. reich'in endüstriyel iş gücü amerika'dan dahi daha fazlaydı.
  çelik üretimi vb. konularda da sovyetlerden daha fazlaydı. ama sovyetler tüm bunlara karşı daha fazla miktarda aracı sahaya sürmeyi başarıyordu.
  moskova muharebesine gelindiğinde, 1941 yazı alman taaruzunda, luftwaffe 1,600 uçak kaybetmiş ve bir o kadarı da hasar alıp kullanılamaz hale gelmiştir. 1941'de luftwaffe haziran'dan aralık'a kadar 307 milyon galon yakıt harcamıştır, britanya hava savaşının yaşandığı 1940 yılında, tüm yıl boyunca harcanan petrol 309 milyon galondur.
  moskova'da alman hava saldırılarında başı çeken luftflotte 2 sadece 172 day fighter'a sahiptir.
  2 ekim 1941'de başlayan alman saldırıları sonrası, wehrmacht, 5 aralık'ta kremlinden 25 kilometre uzaktaydı. ancak ruslar hiçbir tahribata uğramadan üretim yapabiliyordu, uzak doğuda japonlarla savaşmış ve barbarossa harekatında hasar görmemiş sovyet rezerv orduları takviye olarak geliyordu, sovyet orduları şoku atlatmış ve adapte olmuştu, katyusha ve t-34'ler geniş çaplı olarak cephe hattına gelmeye başlamıştı, ve almanlar lojistik destek olarak dejevantajlı bir durumdaydı. ruslar daha çok kayıp verse de muharebedeki çarpışmalarda daha sonra sovyetler wehrmacht'ı geriye atmaya başlar ve bir karşı saldırı başlatır.
  almanlar geri çekilir ve muharebe 7 ocak 1941'de biter. güçler dengesi ruslarda yana olmamasına karşın, ruslar inatla ibreyi kendilerinden yana çevirmiştir. daha sonra rzhev'de moskova önlerine ilerleyişi durdurmak için 2 milyondan fazla sovyet ve bir buçuk milyondan fazla alman askerinin savaştığı çok daha kanlı rzhev muharebeleri başlayacaktır.
  20 haziran 1941'de taaruz operasyonları için wehrmacht'ta 19 bölük vardı. tamamen savunma için ise 22.
  30 mart 1942'de taaruz bölüklerinin sayısı 47'ye ve savunma bölüklerinin sayısı 79'a yükselmişti.
  20 haziran 1941'de tüm maksatlar için ayrılmış 136 bölük varken,
  30 mart 1942'de bu rakam 8'e düşmüştü !
  bu yüzden kafkasya ve stalingrad'a tüm diğer muharebede ve hatlardan daha fazla italyan, romen ve bulgar askerleri getirildi.
  doğu cephesinde çatışma şiddetinin en fazla olduğu noktaların başını leningrad, rzhev ve kafkasya çekiyordu. case blue operasyonuna toplamda 1.2 milyon whermacht personeli 2000 uçak ve tank katılmıştı.
  hitler doğu cephesinin güneyindeki ordularını a ve b olmak üzere iki iki merkezi ordu grubuna böldü.
  a ordu grubu kafkasya'ya ilerleyecek, ve kızıl orduyu bozguna uğratacak, b ordu grubu ise aynı görevi volga nehrinde üstlenecekti. b ordu grubunda, fransa'yı teslim almasıyla ünlenen 6. ordu, ve kumandanları; manstein'den sonra en ünlü generallerden olan friedrich paulus vardı.
  stalingrad'ta ise almanlar şehrin yüzde doksanını ele geçirmişti, ama bu artık bir saha savaşı değildi. milyonlarca asker kazı aletlerinden alev makinelerine, her şeyle, yüz yüze, merdivenden sanayi kompleksleri harabelerine; her şey için savaşıyordu. case blue'daki birliklerde olduğu gibi, stalingrad'ta da, mihver tarafında almanların yanında romen, bulgar, macar italyan hatta fin askerleri savaşıyordu.
  19 kasım 1942'de başlayan uranus operasyonunda 11 ordu ve tank tugayı yaklaşık 1.2 milyon asker, kuzey kanadındaki bulgar ve romen ordularını, güneyde ise italyan ordularını delip geçerek almanları kıskaca alır.
  ve sonuçta, 500,000 alman
  157,000 bulgar
  114,000 ıtalyan
  109,000 romen ve 40.000 milis esir alınır. aralarında ondan fazla general vardır. bütün bir ordu teslim alınmıştır. kış fırtınası operasyonunda almanlar 13 bölük ve 124 .000 askerle kuşatmayı kırmaya çalışsa da başarısız olmuşlardır.
  case blue'nun başında almanlar parlak zaferler kazansa da, neticede barbarossa harekatında olduğu gibi çok geniş alanlar ele geçirilmiş ama asıl hedef, petrol yatakları ele geçirilememiştir. stalingrad'taki bu bozgun kafkasya'daki mihver ordularını çok kötü etkilemiştir ve birlikler geri çekilmiştir.
  daha sonra 1943 yılında stalingrad'ta devam eden muharebede sovyetler kesin bir üstünlük sağlamıştır, küçük satürn operasyonunda ostrogozhsk–rossosh taaruzunda italyan ve bulgar orduları tamamen bozguna uğratılır. son olarak voronezh-kastornensk operasyonunda ruslar 13.000 asker kaybına karşılık 91.000 alman öldürürler, stalingrad muharebesinde genel çatışmalar ve kuşatmaya havadan ikmal yapma girişimleri esnasında luftwaffe'nin kayıpları bini geçer, ayrıca uranus operasyonunda esir alınan merkez ordu grubu 10.000 kamyon kaybetmiştir ki, bu mihver ordularından kafkasyada geriye kalanlarının iflahını kesmek ve hareket imkanını kısıtlamakta büyük bir rol oynamıştır. kafkasya muharebeleriyle eş zamanlı olarak rzhev'de yürütülen mars operasyonu sonuçsuz kalmıştır. ama, almanlar ruslara daha fazla kayıp verdirtmesine karşın, sadece 1942'nin mart ayında 200.000 asker kaybetmiştir. ve rzhev'de almanlar üzerlerine sel gibi gelen iki milyon rus askerine karşı sürekli takviye yapmak zorunda kalmıştır. rzhev'de toplam 1.6 milyon alman askeri bulunmuştur, ve bu stalingrad'la eş zamanlı olarak gerçekleştiğinden, oraya gidecek takviyeyi bloke etmiştir.
  rzhev, case blue ve stalingrad'tan sonra, kafkasya'da kontrol sağlanmış ve moskova önlerine alman ilerleyişi tamamen durdurulmuştur. ve doğu cephesindeki ana çarpışmalar urban combat'tan saha savaşına dönüşmüştür. bir de, küçük stalingrad olarak bilinen velikiye luki muharebesi, oradaki demiryolu hat ve bağlantılarının rusların eline geçmesine sebep olmuş ve çok önemli stratejik sonuçlar doğurmuştur.
  nazi almanyası, 1939'da 8,295, 1940'ta 10,826, 1941'de 12,401, 1943'te 15,409, 1943'te 24,807 ve 1944'te 40,593 uçak üretmiştir. bu tablodan görüldüğü üzere, batılı müttefiklerin bombardımanları alman üretiminin artmasına engel olamamıştır.
  a
  ayrıca 1987 tarihli amerikan ordusu ders pdf'ine göre kuzey afrika, reich savunması ve batı cephesinde bulunan uçakların toplamı kadarı, hatta daha fazlası doğu cephesinde bulunmuştur. 1944 haziranında doğu cephesinde 2,796 operasyonel luftwaffe uçağı bulunurken tüm diğer cephelerde bu rakam 2,686'ydı.
  şu reich savunması flakları doğudan uzak tuttu da yine yanlış bir tabir. 1944 haziranında tüm diğer cephelerde toplam 19,865 yop bulunurken doğuda 48,635 top bulunuyordu.
  don caldwell'e göre, 1944'te doğu cephesinde luftwaffe 342,483 sorti yapmıştır, tüm diğer cephelerde ise, 182,004.
  17 ağustos 1943 günü, usaaf ve raf almanya'nın içlerine bir bombardıman görevini gerçekleştirirken, 300 bf-110, bf-109g-6 ve fw-190'ın saldırısına uğrar. hava filosunda 376 b-17
  268 p-47 ve
  191 spitfire vardır. o gün 60 b-17, 3 p-47 ve 2 spitfire düşer. 95 b-17 ağır hasar alır.
  kayıpları 585 personeldir.
  1 ağustos 1943 günü, usaaf romanya'daki petrol yataklarını bombalayacağı bir görevi gerçekleştirirken, 52 bf-109 ve b-110'un saldırısına uğrar. 53 b-24 düşer ve 54'ü hasar alır.
  kayıpları 680 personeldir.
  14 ekim 1943 günü usaaf yine almanya içlerinde, schweinfurt'tu bombalayacaktır, ve yine bf-110, fw-190 ve bf-109g-6'ların saldırısına uğrar.
  4 p-47, ve 77 b-17 düşer, 121 b-17 hasar alırken kuzey afrika'ya acil iniş yapanlardan 90'nı da kullanılamaz hale gelecektir. toplam b-17 kaybı 167 ve personel kaybı 698'dir. saldıran alman uçaklarında, mk-108 ve r4m değil, mg 151, 131 ve br 21 vardı.
  ingilizler zaten gündüz hava akınlarındaki başarısızlıkları sebebiyle, yapktıkları bombardımanların yüzde doksan beşi gece bombardımanlarıydı. usaaf ise 1943'te büyük bir bozguna uğradı ve bombardımanlar topyekün durduruldu.
  aaf(allied air force) 1943'te çok ağır bir yenilgi aldı. 1943'te amerika 85.000, ingiltere 26.000 uçak üretmişti.
  nazi almanyası ise, 24.000.
  sovyetler birliği ise 34.000 uçak üretmesine karşın, operasyonel olmayan sebeplerden, o yıl 10.000 uçak kaybetmiş, dolayısıyla 24.000 uçağı sahaya sürebilmişti. ve sovyet hava kuvvetleri, 1943'te insiyatifi ellerine aldıktan sonraki saha savaşlarında luftwaffe'yi bozguna uğratmıştır.
  şu da ilginçtir ki, 1943 yılında luftwaffe batı cephesinde en fazla uçak kaybını reich savunmasında değil, tunus harekatında vermiştir.
  17 kasım 1942 ve 9 mayıs 1943 arasında 2400 alman uçağı tüm sebeplerden imha olmuş ve 600'ü ele geçirilmiştir. norwich üniversitesine göre, kursk muharebesinde ise jg birimlerinin toplam kaybı 1600'ken, tüm sebeplerden toplam alman uçağı kaybı 2000'dir.
  yani tunus'ta haftalık ortalama alman uçağı kaybı 125 iken kursk'ta 333'tür.
  yani, 1941 yılında, üçüncü reich, 31.9 milyon ton çelik üretmişken, sovyetler, 17.9 milyon ton çelik üretmiş, barbarossa harekatından sonra kendi kaynaklarını kullanmak konusunda dahi sıkıntıda halan sovyetler, 1943 yılında 8.5 milyon ton çelik üretirken, reich 34.6 milyon ton çelik üretmiştir. 1943 yılında sovyetlerde 7,700,000 kişi üretimde çalışırken, almanya ve almanya tarafından mesken tutulan bölgelerde, çalışan kişi sayısı 16.800.000'dü.
  ve savaş boyunca reich toplam 67,429 obüs ve tank türevi üretirken, sovyet tarafında bu rakam 106.025'ti. ikinci dünya savaşında, nazi almanyası, en fazla nitrik asit, amonyum nitrat ve sülfrik asit üretmiş ülke idi.
  buna karşın 1943 yılında doğu cephesine toplam sevk edilen 75mm ve üzeri alman top mühimmat tonajı 10,200.000, sovyet mühimmat adeti ise 48,400.000'dir.
  ama tüm bunlarda önce, henüz batılı müttefikler, bozguna uğrayacakları hava akınlarına bile başlamamışken, 1942 yılında, filipinler'de japon ordusunun 27.000 amerikan askeri öldürüp, 100.000'nini esir aldığı yılda, kızıl ordu 5 günde 500.000 alman askerini teslim almıştır.
• operation case blue, aslında 1941 yılında başlayan barbarossa harekatı'nın bir devamıdır. alman ordusu'nun güney ordular grubu, bu harekat için iki gruba ayrılmıştır, bunlardan ilki ordu grubu ''a'' ve ikincisi ordu grubu ''b'' olarak isimlendirilmiştir. bu harekatta almanların üstesinden gelmesi gereken iki temel problem bulunmaktaydı. bunlardan ilki volga nehrinin batısında yerleşik bir savunma hattında devam eden kızıl ordu direncidir. volga, bir suyolu olarak bu bağlamda son derece önemli bir ikmal hattı olarak öne çıkmaktadır. ikincisi ise hitler'in kafkasya petrol sahalarının ele geçirilmesini ısrarla istemesiydi. sovyetler birliği savaştan önce petrol ihtiyacının %70'ini kafkaslardaki bakü petrol yataklarından karşılıyordu. geri kalan %30'luk kısımın yaklaşık %12'lik kısmı ise yine kafkas bölgesinde olan grozni ve maykop petrol sahalarından karşılanıyordu. hitlerin görüşüne göre bu petrol yataklarının ele geçirilmesi sovyetler için tam bir felaket olacak ve kızıl ordunun yakıtsız kalması dirençlerini ciddi manada azaltacaktı. hitler savaşın petrol yataklarının kontrolünün ele geçirilmesiyle kazanılacağını düşünüyordu. hitler'de petrol konusu saplantılı haline gelmiş, petrolün nasıl çıkartıldığı ve rafine edildiğini dahi öğrenmişti.
  
  ***wehrmacht'ın harekat öncesi durumu***
  
  1941-1942 kışında, wehrmacht doğu cephesi'nde bir çıkmazın içine düşmüştü. 1941 yılı sonlarında moskova önlerinde durdurulmuşlar, aynı gün başlayan, rhzev muharebesi olarak da bilinen ve 1942 yılının ilk aylarında devam eden kızıl ordu’nun karşı taarruzuyla bu cephe hatlarından yer yer 250 kilometre geri çekilmek zorunda kalmışlardı. sadece cephenin orta kesimi olan moskova civarlarında değil, daha güneydeki harkov’daki rus karşı saldırısı da alman cephe hattında 100 kilometrelik bir girinti oluşturmuştu. ayrıca kuzeydeki kızıl ordunun karşı saldırıları alman kuvvetlerine kritik anlar yaşatmıştı. örneğin demyansk’da iki alman kolordusu üç aylık bir süre boyunca kuşatılmış durumda kalmış ve ikmalleri hava köprüsüyle sağlanmıştı. öte yandan alman kuvvetleri ağır kış şartları, ikmal hatlarının uzamış olması ve cephe gerisindeki ikmal hatlarını vuran partizan etkinlikleri (partizan savaşı) gibi olumsuz koşulların sonucunda ciddi ikmal sorunları yaşamaktaydı.
  
  1942 yılının ilk aylarında doğu cephesinde inisiyatif tümüyle kızıl ordunun eline geçmiş gibidir. ne var ki mart ayı sonlarında kızıl ordunun da soluğu kesilmiş ve cephe istikrara kavuşmuş ve almanlara karşı olan baskıları azalmıştır. kızıl ordu'nun 1941 - 1942 kışındaki bu karşı taarruzları çok büyük kayıplara yol açmıştı. özellikle 1942 mayıs ayında girişilen izyum köprübaşı taarruzu'nun (ikinci harkov muharebesi) neden olduğu 200 binin üzerindeki kayıplar, kızıl ordu'nun ihtiyatlarını neredeyse tümüyle tüketmişti. almanlar ve müttefiklerinin taarruzunun ilk evrelerinde bu ihtiyat kuvveti eksikliği savunmayı önemli ölçüde zayıflatmıştı. diğer tarafta, alman orduları moskova taarruzu durdurulup taarruz çıkış hatlarına çekildiklerinde kızıl ordu'nun karşı saldırıları başlamış, pek çok alman generali savunulabilir hatlara çekilmek gerektiğini düşünmüştü. fakat hitler, geri çekilmeyi yasaklamıştı. aynı generaller bunun bir felakete yol açacağından emindiler. ancak generallerin beklediği bir felaket olmamış, mevziler stratejik bölgelerde tutulabilmişti. bütün bu olayların ardından alman üst komutanlığı doğu cephesi'nde tutunabileceğinden artık emindi. öte yandan kuzey ve güney ordular grubu cephesinde kış boyu ağır bir sovyet baskısı yaşanmamıştı. merkez ordular grubu cephesinde ise piyadenin sadece % 65'i muharebe görmüş, geri kalanı dinlenmiş, gerekli bakımları yapmıştı. öte yandan 30 mart 1941 tarihli bir ordu raporu, doğu'daki 160 tümenden sadece 8'inin bir taarruza hazır olduğunu bildirmektedir. ayrıca 16 panzer tümeninin toplam panzer sayısı 140'a düşmüştü.
  
  *** harekatın amacı ve ilk hazırlıklar ***
  
  barbarossa harekatı, kızıl ordu'nun bir tek askeri seferle imha edilemeyeceğini, sovyetler birliği'nin tek bir darbeyle çökertilemeyeceğini açıkça göstermişti. bu durumda hitler, savaşın ikinci yılında doğu cephesi'nde zaferin yolunu kafkasya’da ve aşağı don - donets bölgesinde aramaya karar verdi. aşağı don - donets bölgesi, temel besin maddeleri yönünden önemli bir tarımsal potansiyele sahip olmasının ötesinde, özellikle alman savaş endüstrisi açısından stratejik nitelikteki maden rezervlerine sahipti. kuzey kafkasya ise petrol havzasıydı ve sovyetler birliğinin petrol ihtiyacının çoğu bu bölgeden temin ediliyordu. bu ürünlerin ele geçirilmesi kadar, sovyet ekonomisinin bunlardan ve kömür rezervlerinden mahrum edilmesi de amaçlanmaktaydı. ayrıca bu bölge ve volga su yolu üzerinden müttefik yardımlarının ülkeye giriş hattını oluşturmaktaydı. almanya'nın savaşı sürdürebilmek için kafkasya'nın petrolüne ve kuban buğdayına şiddetle ihtiyacı vardı. hitler, general paulus'a 1942 stratejisini çok net şekilde ifade etmiş ve "maykop ile grozni petrollerini alamazsam bu savaşa son vermem gerekir" demişti. dahası kış muharebelerindeki kayıpların sayısı 1.167.835 düzeyine ulaşmıştı. asker sayısındaki açığın kısa sürede kapatılması olanaksızdı. gereken asker ancak müttefiklerden sağlanabilecekti. bu amaçla mareşal keitel romen ve macar, mareşal goering de italyan yetkililerle bu konuyu görüşmek için ziyaretlerde bulundular. bu girişimler sonunda almanya'nın müttefiklerinden takviye olarak 52 tümen sağlandı. bu tümenlerin 27'si romanya'dan, 13'ü macaristan'dan, 9'u italya'dan, 2'si slovakya'dan ve biri de ispanya'dan gönderilecekti. hitler'in 1942 stratejisinin genel hatları, 5 nisan 1942 tarihli 41 sayılı "führer emri" ile çizilmiştir. bu emre göre doğu cephesi'nin merkez kesimi savunmada kalacak, kuzey kesimi leningrad'ı düşürecek, güney kesimi ise kafkasya üzerine ilerleyecekti.
  
  ***harekat kararını belirleyen etkenler ve taarruz planı***
  
  yukarıda zikredildiği gibi harekat planının ana amacı maden rezervleri ile birlikte petrol yataklarına ulaşma gerekliliğiydi. harekatın başarısı için ana etkenler dışında harekat kararında bazı yan etkenlerde göz önüne alınmıştı. bu etkenlere baktığımızda aşağıda ki maddeler karşımıza çıkmaktadır.
  
  1- güney rusya'nın (ukrayna) büyük bir bölümünü işgal etmiş olan diğer orduların ve 6. ordu'nun başarılı bir harekat geliştireceğine güven duyulmaktaydı ve bu harekatında bu veriler ışığında başarılı geçeceği düşünülmekteydi.
  
  2- hava ve deniz kuvvetlerinin harekata desteği yönünden odessa ve kiev'in işgal edilmiş olması.
  
  3- volga'nın güneyindeki kuban steplerinin panzer ve motorize birlikler için uygun arazi koşulları sağlıyor olması ve uygun mevsim.
  
  4- tüm bu kazanımlarla birlikte sovyetler birliği'nin avrupa topraklarındaki sanayi bölgeleri işgal edilerek kesin bir zafer elde etmek ve böylelikle barbarossa harekatı'nın hedeflerine ulaşmak. bu bağlamda operation case blue'nun (mavi durum) barbarossa harekatı'nın bir devamı olarak görmek gerekmektedir.
  
  5- son olarak daha önce olduğu gibi bu manevraların büyük sovyet birliklerini kuşatacağı umuluyordu.
  
  1942 senesinde gerçekleştirilecek büyük taarruz, güney rusya'nın donets - don havzası ve kuban stepleri üzerinden yürütülecekti. alman planı üç koldan yapılacak taarruzları öngörmekteydi.
  
  1- kuzey ordular grubu'ndan aktarılan, general hermann hoth komutasındaki 4. panzer ordusu ve 2. ordu, macar 2. ordusu desteğinde kursk'tan voronej'e taarruz edecekti ve don nehri'nin batı kıyıları boyunca güney yönünde taarruzlarını sürdüreceklerdi.
  
  2- general friedrich paulus komutasındaki 6. ordu, harkov üzerinden 4. panzer ordu'suna paralel bir hatta taarruz edecek, bu arada cephe hattının gerisindeki sovyet ordularının kuşatılmasında güney kıskacı oluşturacaktı. bu ordunun esas görevi ise don'un doğudaki kollarından biri olan chir nehrini geçerek stalingrad üzerine taarruz etmekti.
  
  3- general von kleist komutasındaki 1. panzer ordusu, donets'i geçerek güneye dönecek, esas olarak rostov ve doğusu yönünde taarruz edecekti. bu taarruzda 1. panzer ordusu'nun sağ kanadında 17. ordu, sol kanadında ise romen 4. ordusu yer alacaktı.
  
  ***taarruz hazırlıkları***
  
  operation case blue'nun (mavi durum) uygulamaya konulması yönünden bazı pürüzler bulunmaktaydı. almanlar, kırım yarımadasındaki sivastopol kentinde ve hemen karşısındaki kerç yarımadası'ndaki kızıl ordu birliklerinin varlığı bir tehdit olarak görülmekteydi. bu bölgelerdeki kızıl ordu birliklerinin imha edilmesi, bu operasyonun kanat ve geri güvenliği açısından olası sorunların ortadan kaldırılması için askeri bir zorunluluktu. bu nedenlerle hitler, operasyona başlama emrini vermeden önce krım'daki operasyonlara öncelik vermiştir. bu bölgedeki kızıl ordu tehdidi ortadan kaldırıldıktan sonra operation case blue başlanacaktı. bölgede görevli alman kuvvetleri komutanı general von manstein, kerç yarımadası'ndaki sovyet ordularına karşı taarruza mayıs ayı girer girmez başladı. bölgedeki sovyet birliklerinin imhasının hemen ardından da sivastopol'e yöneldi. kent kuşatıldı ve 7 haziran 1942 tarihinde sivastopol'e taarruz başladı. her ne kadar kentteki sovyet birlikleri henüz imha edilmemişse de planlanan taarruza haziran ayı sonlarında başlanmasına karar verildi.
  
  bir başka hazırlık taarruzu daha kuzeyde izyum'un hemen güneyinde 10 haziran'da başlatıldı. taarruz, 22 haziran'a kadar devam etti ve almanlar orel nehri kıyısındaki kupyansk şehrini ele geçirdi. harekat, bir yönden yanıltma taarruzu iken bir yandan da hazırlık taarruzuydu. asıl taarruz için çok önemli bir kanat desteği sağlamıştı.
  
  ***stavka'nın değerlendirmeleri***
  
  sovyet yüksek komutanlığı stavka, 1942 yazında alman genel taarruzunun yönelimi konusunda tümüyle yanlış bir beklenti içindeydi. stalin, alman stratejik hedefinin bu yıl da geçen seneki gibi moskova olacağını düşünüyordu. alman üst komutanlığı'nın "kremlin durumu" (fall kremel) adını verdikleri yanıltıcı planın kuşkusuz bunda payı olmuştu. bu itibarla; kızıl ordu kuvvetlerinin % 57'si moskova civarında toplanmıştır. moskova yönündeki alman taarruzuna karşı cephe sovyet bryansk cephesi, güneybatı cephesi ve batı cephesi tarafından savunulmaktaydı. bu üç sovyet cephesi emrindeki kuvvetler, tüm sovyet silahlı kuvvetlerinin % 25'ini, tüm sovyet topçusunun % 30'nu, tüm sovyet tanklarının % 38'ini ve tüm kızıl ordu hava kuvvetleri uçaklarının % 42'sini oluşturmaktaydı.
  
  ***taarruzun başlaması***
  
  almanların 1942 genel taarruzunun cephenin güney kesiminde iki operatif hedefi vardı. bu hedefler ise stalingrad ile volga nehir yolunun kesilmesi ve kafkasya'nın istilasıydı. donets ve don nehirleri geçildikten sonra harekatın iki kola ayrılması kaçınılmazdı. hitler, 9 temmuz 1942'de güney ordular grubunun iki grup olarak yeniden organize edilmesi emrini vermişti. bu konuyla ilgili "führer emri" 23 temmuz 1942 tarihinde 44 sayılı "führer emri" olarak çıkarılmıştır. bu emre göre, ordu grubu ''a'', mareşal wilhelm list’in komutasında kafkasya üzerine yürüyecektir. ordu grubu ''b'' ise mareşal bock komutasında stalingrad yönünde hücum edecektir. bu bağlamda operation case blue'u izleyen savaşlar, daha güneyde kafkasya savaşları ve hemen kuzeyinde de stalingrad muharebesi olarak sürecektir. mareşal bock, kısa süre sonra 13 temmuz'da görevden ayrıldı ve ordu grubu ''b'' komutanlığı'na mareşal maximilian von weichs atandı.
  
  6. ordu'nun harekatının başlarda başarılı ilerlemesi nedeniyle hitler, 4. panzer ordusu'na, güneye yönelerek 1. panzer ordusu'na aşağı don geçişinde destek olmasını emretmiştir. bu bütün bir ordunun taarruz yönünde yapılan ani değişiklik büyük lojistik sorunlara yol açtı. zaten rusya'nın bu bölgesinde ulaşım ağı yetersizdi. ortaya çıkan ikmal trafiğindeki sıkışıklık her iki ordu grubunun da ilerlemesinde gecikmelere yol açtı. üstelik 6. ordu'nun zırhlı desteği de elinden alınmış oldu. sonuçta 6. ordu'nun ileri hareketi yavaşladı ve kızıl ordu'ya mevzilerini pekiştirmek için daha fazla zaman sağlandı.
  
  24 temmuz 1942 tarihinde alman ordu grubu ''a'' kafkasların giriş kapısı olan rostov şehrini ele geçirdi. almanların gerçekleştireceği operasyon (operation case blue) bu şehir üzerinden başlayacaktı. alman 4. panzer ordusunun stalingrad saldırısını desteklemek için kafkaslardan stalingrad'a gönderilmesi buradaki sovyet birlikleri için iyi bir haberdi. taarruzun başladığı günlerde kuzey kafkas cephesi komutanı mareşal semyon buddyony staline bir rapor göndermişti. bu raporda buddyony birliklerini hızlı şekilde terek nehri ve kafkas dağlarına çekilmesini istiyordu. sovyet ordusunun kırım, kharkov ve donbas'da yaşadığı bozgunların ardından almanlar kafkaslarda sovyetlerden sayıca üstün bir hale gelmişti. buddyony bu durumda yapılacak en doğru hareketin güneye çekilmek olduğunu inanıyordu. stalin ertesi gün 227 numaralı emri verecek ve ''tek bir adım dahi geri çekilmeyeceksiniz'' diyecekti. fakat emir içerisinde geri çekilme talebini de onaylayacaktı. bu bir çelişki gibi görünüyordu. ancak askeri mantaliteye göre kafkaslarda yapılacak tek birşey vardı. bu da terek nehri ve kafkas dağlarına doğru çekilmekti. ancak bu geri çekilme sırasında almanların hızlarını kesecek veya yararlanabileceği herşeye zarar vererek geri çekilinecekti. dolayısıyla kızıl ordu geri çekilirken çeşitli sabotaj ekipleri oluşturarak almanların önünü kesmeye ve zaman kazanmaya çalışacaktı. buna en iyi örneklerden birisi ise sabotaj birliklerinden küçük bir grup 27 temmuz 1942 tarihinde manych nehri üzerinde bulunan veselovskoe barajını havaya uçurmuş ve nehrin aşağı kısımlarındaki su seviyesini yükselmesine neden olmuştu. nehrin su debisinin yükselmesi yüzünden 40 metre genişliğindeki nehir geçişi 4 kilometre genişliğe ulaşmıştı. dolayısıyla alman tankları nehrin karşısına kolaylıkla geçecekken sal ve gemilerle taşınmak zorunda kalmış ve ileri harekatlarında ciddi yavaşlama söz konusu olmuştu.
  
  kızıl ordunun geri çekildiği terek nehri ve kafkas dağları aşılması zor doğal bir savunma hattı oluşturmaktaydı. almanlar sovyet birliklerini çember içine alıp yok etmeden önce birliklerin bu bölgelere çekilmeleri gerekiyordu. bu dönemde sovyetler bütün takviye birliklerini savaşın en önemli muharebelerinden biri olan stalingrad muharebesine gönderiyordu. bu durumda kuzey kafkas cephesine gönderilecek tek bir asker dahi yoktu. buddyony ve askerleri geri çekilerek terek nehri boyunca siperler kazmaya başlamıştı. alman ordu grubu ''b'' ise kafkasların petrol yataklarına doğru ilerleyen ordu grubu ''a''nın kuzey kanadını koruyabilmek için stalingrad üzerine ilerlemekteydi. sovyet petrol kaynaklarına ulaşmak için alman ordu grubu ''a'' sovyet hatlarını yararak ilerlemeye başlamıştı. bu birliklere von kleist'ın 1. panzer ordusu da eşlik ediyordu. ewald von kleist 1941 yılında ukrayna'da yine 1. panzer ordusunu komuta etmekteydi. savaşın ilk haftasında brody'de yaşanan 4 günlük tank muharebesini buddyony karşısında kazanmıştı. von kleist'ın buddyony'e karşı şimdiki görevi ise kafkas petrol yataklarını ele geçirmekti.
  
  sovyet birlikleri sabotaj ve pusularla geri çekilirken ordu grubu ''a'' don nehri'ni geçti ve 25 temmuz'da geniş bir cepheye yayılarak ilerledi. alman 17. ordusu, 11. ordu'ya bağlı unsurlarla birlikte batı yönünde çark ederek karadeniz'in doğu kıyılarına ilerledi. bu arada 1. panzer ordusu güneydoğu yönünde taarruz etmekteydi. alman panzerleri kızıl ordu tarafından büyük ölçüde boşaltılan kuban'ı boydan boya geçti. iki haftadan daha kısa bir sürede 480 kilometreden fazla ilerleyen 1. panzer ordusu, 9 ağustos'ta kafkas dağ sırasının eteklerine ulaştı. bu arada maykop civarındaki petrol sahasının bir komando harekatıyla ele geçirilmesi girişiminde bulunuldu. yine de bu komando grubunun başarısı çok sınırlı olmuştur. kafkas dağlarını incelediğimizde, bu dağlar hazar denizinden karadenize 1300 kilometre boyunca uzanan 3 parça sıra dağlardan oluşmaktadır. doğu kafkas dağları absheron'dan kazbek dağına kadar uzanmakta, orta kafkas dağları kazbek'den elbruz dağına kadar ve batı kafkas dağları ise elbruz'dan anapa'ya kadar uzanmaktadır. bu dağların yüksek zirveleri yıl boyunca kar ile kaplıdır. alman ordusu grozni kentine ulaşmak için suları oldukça şiddetli akan terek nehrini geçmesi gerekmekteydi. alman panzer birlikleri doğruca orta kafkas dağlarına yönelerek dağ geçitlerinden tiftis'e ilerleyen bir yolu takip etmeyi planlıyordu. ordu grubu ''a'' 20 ağustos'ta batı yönünde karadeniz kıyılarına ilerleyerek kafkasya'nın üçüncü büyük petrol sahası olan maykop'u ve kuban'ın başkenti krasnodar'ı ele geçirme emri almıştı. bu arada wehrmacht, diğer önemli petrol merkezleri olan grozni ve bakü yönünde ilerliyordu. almanların hızlı ilerlemesi yüzünden birçok tesis ve endüstri merkezi, kızıl ordu'nun çekilmesiyle sağlam ya da çok az hasar görmüş olarak almanların eline geçti. aynı ay için de alman kuvvetleri taman yarımadası'nı ve novorossisk deniz üssünü ele geçirdiler. bu kuvvetler, sovyetler birliği'nin karadeniz kıyısındaki gerçekten önemli bir limanı olan tuapse yönünde ilerledi. von kleist'ın ileri hareketi ise grozni ve tiflis yönünde olmuştu. ancak von kleist birliklerini bir arada tutmak için de batı kafkaslardaki dağ geçitlerini dikkate almamıştı. ancak hitler bu planı uygun bulmadı ve 49. dağ birliği batı kafkaslara sevk edildi. hitler ordu grubu ''a''nın iddialı hedeflerine bir yenisini eklemişti. bu hedef sovyetlerin karadenizdeki son donanma üstlerini ele geçirmekti.
  
  bu dönemde mareşal buddyony'nin elinde çok az tank bulunmaktaydı. ancak birlikleri hareket halinde olmadığından ağır toplardan faydalanabiliyordu. üstelik sovyet mareşal küçük ama etkili hava desteğine de sahipti. 1942 yılı yazında kızılordu hava kuvvetleri yeniden düzenlenmişti. bu düzenlemeye göre hava birlikleri kızılordu cephelerine bağlanmıştı. bu yeni düzenleme alman hava kuvvetlerinin sistemine çok benzemekteydi. böylece hava kuvvetlerinin komutası merkezileştiriliyor ve daha düzenli akınlar gerçekleştirilebiliyordu. bu düzenlemeden önce sovyet uçakları düzensiz ve küçük birlikler halinde savaşıyordu. kafkas cephesindeki sovyet hava kuvvetleri karadeniz filosuna bağlı hava birliklerinden ve tüm general konstantin andreevich vershinin komutasındaki 4. hava ordusundan meydana geliyordu. konstantin andreevich vershinin askeri kariyerini rus iç savaşında piyade olarak başlamıştı. uçmayı hava kuvvetleri akademisine transfer edildiğinde yani 30'lu yaşlarında öğrenecekti. buddyony komutasındaki cephenin ağustos 1942'de ayakta kalması vershinin komutasındaki pilotların başarılarına bağlıydı. bu uçaklar alman konvoylarının üzerine bomba ve roket yağdırıyordu. ayrıca bu hava birlikleri buddyony'nin çekilen birliklerine de gözcülük yapıyordu. almanların 1. ve 4. dağ birlikleri ise geri çekilen sovyet askerlerini takibini sürdürüyordu. bu iki birlik avusturya troll ve bavyera alplerin'den gelen askerlerden oluşuyordu. bu dağ birliklerinin yanlarında tırmanış ekipmanları, yük hayvanları ve sökülerek bir katırın sırtında taşınabilen hafif toplar gibi özel teçhizatlar bulunmaktaydı. bu birliklerin görevi elbruz'un batısındaki geçitlerde savaşarak tiftis'e ulaşmaktı. kış bastırarak araziyi geçilmez hale getirmeden bu birliklerin görevini yerine getirebilmesi için birkaç haftalık süreleri vardı. ayrıca bu birlikler geçitleri ele geçirerek aşabilirse sovyetlerin karadeniz de bulunan son limanları da almanların eline geçmiş olacaktı. bölgedeki sovyet komutanları bu dağların aşılması güç bir engel teşkil ettiğini ve geçitlerin küçük birliklerce korunmasının yeterli olacağını düşünüyordu. ancak sovyet komutanlar alman dağ birliklerinin uzmanlığını hesaba katmamışlardı. alman dağ birlikleri 15 ağustos 1942 tarihinde kafkas dağlarında ilerlemeye başlamıştı. bu birliklerden birisinin amacı ise kryukov geçidine ulaşmaktı. otomatik silah ve top taşıyan askerler saatlerce geçide doğru tırmanmış ve sovyet birliklerinin arkasına sarkmıştı. sovyet birlikleri ise bunun farkına varamamış ve biranda düşmanlarının arkalarından dolandığını çatışma başladıktan sonra fark etmişti. ayrıca sovyet birliğinin karargahla iletişim sorunları da bulunmaktaydı ve bu durum birliğin destek almamasından dolayı daha zor durumda kalmasına neden olmuştu. sovyet karargahı bu baskından 2 gün sonra haberdar olmuştu. bu haber üzerine stavka içişlerine bağlı askerler ve askeri okul öğrencilerinden meydana gelen takviye kuvvetleri hızla bölgeye sevk edilmesine karar verdi. ayrıca stavka telsizle acil bir mesaj yollamış ve bu mesajda ''düşmanın elinde iyi eğitimli dağ birlikleri bulunmaktadır. bu birlikler güney kafkaslara ulaşmak için her patikadan ve yoldan faydalanacaktır. daha önce dağların geçit vermez bir engel olduğunu düşünen komutanlar yanılmış gözüküyor. bu durumda düşmana geçit vermez tek engel hazır durumda bulunan ve iyi bir savunma yapan askerlerimiz olacaktır.'' belirtilmiştir. bu uyarı kryukov geçidindeki askerlere oldukça geç ulaşmıştır. sovyet takviye kuvvetleri çatışma alanına ilk saldırıdan 1 hafta sonra ulaşmıştır. bu sırada alman birlikleri dağların güney yamacına ulaşmıştı. alman birliklerinin ilerleyişi durdurulsa da bulundukları mevzileri ele geçirerek geri çekilmelerini sağlamak oldukça zor gözüküyordu. bu arada almanların 1. dağ birliği kafkasların en yüksek dağı olan elbruz'a saldırı düzenlemekteydi. bu birlik 18 ağustos 1942 tarihinde ''11. sığınak'' adlı turist kampına ulaşmıştı. bahsi geçen 11. sığınak deniz seviyesinden 4130 metre yüksekte bulunmaktaydı ve o dönemde tüm dünyada en yüksek rakımda yer olan otel olarak biliniyordu. bu otel 1932 yılında ahşap bir yapı olarak inşa edilmiş; 1938 yılında 3 katlı bir yapıya dönüştürülmüş ve cephesi bir zeplini andıracak şekilde metal plakalarla kaplanmıştı. alman birlikleri bu noktadan zirveye çıkmış ve dağın zirvesine nazi bayrağını dikmişlerdir.
  
  kafkaslardaki alman birliklerinin ilerleyişi moskova yönetimini tedirgin etmeye başlamıştı. bunun üzerine sovyet içişleri halk komiserliği (nkvd) şefi lavrenti beria memleketi olan skumy'ye uçakla ulaştı ve 46. ordu komutanı general vasiliy sergatsov'u görevinden azletti. bu sırada von kleist'ın panzer ordusu doğu kafkaslarda terek nehri kıyısında ki tüm bölgeleri ele geçirmişti. ancak bu bölgede araziyi iyi bilen yerli halktan oluşturulmuş birliklerin sert direnişi ile karşılaştılar. yüksek noktalarda gözlem yapan gözcüler katyuşa ve ağır topları terek kıyılarındaki alman birliklerine doğru yönlendirmeyi başarabiliyordu. ayrıca almanlar daha önce görülmemiş bir tansavar bariyeri ile karşılaşmıştı. sovyet askerleri siperleri petrol ile dolduruyor ve lav silahlarıyla petrolü ateşe veriyordu. böylece siperler alevlerden ve zehirli dumanlardan meydana gelen aşılmaz bir bariyer görevi görüyordu. bu bölgede sovyet savunmasının direncinden dolayı köyler pek çok kez el değiştirmişti. bu dönemde 13. alman panzer birliği gizlice terek nehrini geçip bölgeyi nihayet sağlama almayı başardı. ayrıca bu birliğe ss motorize birliği'de destek vermekteydi. bu bağlamda almanlar 27 eylül 1942 günü elkhotovo şehirini ele geçirmişti. ancak sovyet taarruz ve direniş noktalarından dolayı fazla ilerleyemeyerek bu şehirde savunma pozisyonu almak zorunda kalmıştı. aynı günlerde kafkaslar'da görev yapan alman avcı ve bombardıman uçaklarının kuzeye stalingrad şehrine sevk edilmiş olması sovyet hava kuvvetlerinin hava üstünlüğünü ele geçirmesine neden olmuştu. vershinin komutasındaki 4. hava ordusu terek nehri üzerinden geçen alman birliklerini rahat şekilde hedef alıyor ve alman birliklerine önemli kayıplar verdiriyordu. vershinin personeline kara birliklerini desteklemenin ne kadar önemli olduğunu vurguluyor ve personeline ''biz onlar için varız. onlar bizim için değil'' diyordu. rus fabrikalarında üretilen tankların kafkas cephesine ulaştırmak ise bir hayli güçtü. bu sırada ruslarla müttefik olan amerika ve ingililer iran üzerinden takviye kuvvetler göndermişti. bu takviyenin sonucu olarak cephedeki tankların büyük kısmı amerikan ve ingiliz tanklarından meydana geliyordu. ekim 1942'de kafkas cephesinin elinde 300 tank bulunmaktaydı. bu tankların %42'si amerikan m3 stuart ve ingiliz valentine mk-3 tanklarından, %20'si t-34 tanklarından ve %2'si kv-1 tanklarından meydana geliyordu. geri kalan %36'lık kısım ise t-26 ve bt-7 gibi hafif tanklardan oluşuyordu. amerikalıların ve ingilizlerin göndermiş olduğu tanklar çoğu alman tankıyla boy ölçüşebilecek durumda değildi. bu tankların zırhları alman tanklarından ateşlenen mermilere dayanamazdı. ancak bu takviye grubu sovyetlerin t-26 ve bt-7 hafif tanklarına destek olmak konusunda yeterliydi. vershinin'e bağlı 4. hava ordusuda müttefik kuvvetlerden destek almıştı. ordu pilotları ilk olarak çift motorlu amerikan a-20 boston bombardıman uçaklarını kullanacaktı. bu uçaklarda zorlu hava şartlarında ve dağ geçitleri arasında kolayca uçmayı sağlayan seyrüsefer sistemi sovyet pilotları tarafından çok beğeniliyordu. ayrıca sovyet hava kuvvetlerinin elinde dağ yamaçlarında kolay uçuş sağlayan çift kanatlı polikarpov ı-153 seagull uçakları da bulunmaktaydı. bu uçakların yüksek manevra kabiliyeti ve düşük hızlı olması dağ geçitlerinde etkili bir bombardıman uçağı olmasını sağlıyordu. içişleri bakanlığına bağlı özel birimlerde dağlardaki savaşa dahil olmuştu. bu birimler eylül ayı başlarında sovyetlerin bozgun yaşadığı kylukov geçidinde durumu almanların aleyhine çevirmeye başlamıştı. sovyet dağ birimleri alman asker ve yük hayvanlarından oluşan konvoylara pusularla ciddi kayıplar verdiriyordu. eylül 1942'de almanların batı kafkaslardaki ilerlemesi durdurulmuş ve bir beraberlik söz konusuydu. alman dağ birlikleri ilk başarılarını tekrarlamayı ve sahile ulaşmayı bir türlü başaramamıştı. sovyet birlikleri de ağustos ayında kaybettikleri yüksek geçitleri ele geçiremiyordu.
  
  28 eylül 1942 günü deniz seviyesinden 4000 metre yükseklikte savaş tarihinin en sıra dışı muharebelerinden biri yaşanmıştır. sovyetler elbruz zirvesi yakınındaki 11. sığınağı ele geçirmek için 100 askerden meydana gelen özel bir birlik kurmuştu. bu birlik otomatik silahlara, toplara ve suikast silahlarına sahipti. bu birliği teğmen grigoryan komuta ediyordu. alman dağ birlikleri sovyet saldırısının şiddeti karşısında şaşkına dönmüş. ancak kısa sürede toparlanarak karşılık vermeye ve direnmeye başlamıştı. sovyetlerin baskını sonucu çatışmalar saatlerce sürmüştü. durum teğmen grigoryan ve ekibinin aleyhine dönmeye ve kayıplar çoğalmaya başlaması üzerine ekip geri çekilmek zorunda kaldı. çatışma neticesinde bu birlikten sadece 4 asker hayatta kalabilmişti. bu çatışmadan sonra dağdaki sıcaklık hızla azalmaya başladı ve bu dönemden sonra soğuk ısırığı ile çığlar her iki tarafın çok sayıda asker kaybetmesine neden oldu. dolayısıyla bu koşullarda savaşmak neredeyse olanaksızdı. almanların 1942 yılında bu dağları aşamayacağı anlaşılmıştı.
  
  almanlar kafkaslarda bulunan yerel halk arasındaki milliyetçilerden ve kominizm karşıtlarından destek bulmuş ve lejyonlar oluşturmuştu. kafkaslardaki güçlü milliyetçilik akımları ile almanların hızlı ilerlemesi bu bölgede kolayca adam toplayabilmesini sağlıyordu. bu askerler sovyetler birliğine karşı savaşmak üzere ''doğu lejyonları'' adı altında toplanmıştı. ancak almanlar bu birliklere güvenilmemesi gerektiğini kısa sürede öğrenecekti. ekim ayında 23. panzer birliğinin komutanları, gürcü gönüllülerin taraf değiştirerek sovyetlere katılacaklarına dair bir istihbarat alır. almanlar bu istihbarat üzerine gürcüleri silahsızlandırmak ve cepheden uzaklaştırmak için hemen harekete geçer. ancak bazı gürcüler almanlar ile çatışarak sovyet saflarına geçmeyi başarır. dolayısıyla bu durum alman subaylar arasında doğu lejyonlarının ne kadar güvenilir olduğu sorusunu doğurmaya başlamıştır.
  
  almanların terek nehrinde ele geçirdikleri köprübaşı sovyet komutanları çok endişelendiriyordu. bu durumu ortadan kaldırmak için sovyet komuta kademesi ezici bir piyade ve tank saldırısıyla köprübaşını ele geçirerek almanları terek nehrinin kuzeyine atmak gerektiğine kanaat getirdiler. fakat sovyet birlikleri harekete geçmeden önce von kleist elindeki son cephane ve yakıtı kullanarak 25 ekim 1942 tarihinde taarruza geçti. von kleist'ın planı baksan ve nalchik arasında geçen yoldan ilerleyerek vladikavkas'a ulaşmaktı. hava saldırılarıyla desteklenen 1. panzer ordusunun tankları hızlı bir ilerleme kaydediyordu. görünüşe göre almanlar blitzkrieg ruhuna yeniden kavuşmuştu. bu hızlı ilerlemeyle almanlar vladikavkas'ın dış mahallelerine 2 gün gibi kısa sürede ulaştı. ancak bu hızlı ilerleme pek uzun ömürlü olmayacaktı. sovyetlerin güney kafkas cephesindeki kuvvetler terek köprübaşını yok etmekle görevlendirilmişti ve bu birlikler gizel köyü yakınlarında 2 alman panzer birliği çember içine alınacaktı. bu çemberi yararak kaçmak için alman piyadeleri araç ve ağır silahlarını geride bırakmak zorunda kalacaktı. almanlar için tiftis'e ulaşmak artık söz konusu bile değildi.
  
  ***wehrmacht'ın geri çekilmesi ve kırım yarımadasının tahliyesi***
  
  kasım ayına gelindiğinde alman 6. ordusunun stalingrad'da çember içine alınması kafkas cephesinde devam eden harekatı iyice zora sokmuş gözüküyordu. kafkas cephesinde bulunan alman birlikleri geri çekilmediği taktirde kızıl ordu rostov'a ulaşabilir ve ordu grubu ''a'' çember içine alınabilirdi. 22 kasım 1942 günü von kleist ordu grubu ''a''nın komutanlığına getirilmişti. von kleist göreve gelir gelmez vakit kaybetmeden panzer ordusuna rostov kentine doğru geri çekilmeyi emretti. bu sırada 17. orduda taman yarımadasının doğusunda bulunan kuban köprübaşına doğru geri çekilmeye başlamıştı. 17. ordunun kuban köprübaşını elde tutmasının tek yolu hava desteği almasına bağlıydı. ancak 6. ordunun stalingrad da direnmeye devam etmesi bu desteği olanaksız hale getiriyordu. ancak 6. ordunun teslim olmasıyla alman nakliye uçaklarının kuban köprübaşına destek getirmesine olanak sağlamıştır. alman üst komuta kademesi 13 mart 1943 tarihinde ordu grubu ''a''ya yeni emirler göndermiştir. bu emirler de kuban köprübaşı ve kırım'ın ne olursa olsun elde tutulması belirtilmişti. von kleist kuban köprübaşının önemiyle ilgili alman üst komuta kademesine bir rapor göndermiş ve şunu belirtmiştir :
  
  ''pozisyonun avantajları, rus kuvvetlerinin önü kesiliyor. karadeniz filosunun etkili saldırılar düzenlemesi engelleniyor ve kırım yarımadasının savunulmasını kolaylaştırıyor.''
  
  1943 ilkbaharında doğu cephesinin büyük çoğunluğu sessizliğe gömülmüştü. çünkü her iki tarafta kursk savaşına hazırlanıyordu. ancak hareketli ve çatışmanın yoğun olduğu bölgelerde bulunmaktaydı. bu bölgelerden biriside kuban köprübaşıydı. bu dönemde vershinin cepheye yakın bir noktaya hava kuvvetleri karargahı inşa edilmesini emretmişti. çünkü düşman hava araçlarının hareketini buradan değerlendirerek anında emirler vermek istiyordu. bu dönemde kuban köprübaşında yaşanan it dalaşlarına 30 ile 40 uçak dahil oluyordu. vershinin pilotlarına düşman bombardıman uçaklarını kendi hatlarından uzak tutmaları emrini vermişti. dolayısıyla kuban hava muharebesi doğu cephesindeki en ünlü muharebelerden biri haline gelecekti.
  
  kızıl ordunun sürekli saldırıları sonucu almanların kuban köpribaşındaki direnişi ağustos 1943 tarihinde kırılmaya başladı ve cephe çöktü. burada bulunan alman birlikleri kuzeydeki sovyet birlikleri ve novorosisk çıkartmalarıyla kıskaca alınmıştı. dolayısıyla 17. ordunun ekim ayında kırımdan tahliye edilmesine karar verilmişti. artık hitlerin petrol planları bir felakete dönüşmeye başlamıştı.
  
  nisan 1943 tarihine geldiğimizde sovyet ağır topları kırımın girişindeki perekop geçitlerini bombalamaya başlamıştı. bu bombardımanla kırım taarruzu için hazırlıklar başlamıştı. bu tarihlerde kızıl ordunun ukrayna'ya doğru ilerlemesiyle alman ve romanya birlikleri kırım adasında mahsur kalmıştı. kırımı anakaraya 3 dar geçit bağlıyordu. perekopta ki geçidin genişliği 14 km. idi. dolayısıyla bu geçitte manevra yapmak neredeyse imkansızdı. almanlar'da 2 sene önce bu geçidi ele geçirmek için çok ciddi kayıplar vermişti. 17. orduya bağlı alman ve romanya birlikleri perekop geçidini 5 ay boyunca güçlendirmişti. koruganlara yerleştirilmiş otomatik silah birimleri geçide ilerleyen sovyet birliklerini adeta biçiyordu. ayrıca vadilere ağır toplar yerleştirilerek gizlenmişti. romanya diktatörü antonescu hitlerden kırımda bulunan birliklerinin tahliye edilmesini istemişti. ancak hitler sovyetlerin kırımda bulunan hava üslerini kullanarak romanya ploiesti'de ki petrol yataklarını bombalamasından çekiniyordu. amiral dönitz gerekli olduğu takdirde donanmanın 17. orduyu tahliye edebileceği konusunda hitlere garanti vermişti. ancak hitler odessa limanındaki alman birliklerine çok güveniyordu. bu birlikler hitlerin güvenini boşa çıkartarak 10 nisan 1944 tarihinde limanın sovyetlerin eline geçmesine engel olamamıştı. hitler bu kayıptan 10 gün önce von kleist'ı ordu grubu ''a''nın komutanlığından alarak yerine general ferdinand schörner'i atamıştı. schörner kırıma varır varmaz birlikleri denetlemiş ve hitlere bir rapor göndermişti. bu rapora göre kırımdaki durum istikrarlıydı ve birlikler aylarca direnişe devam edebilirdi. sovyet birlikleri 8 nisan 1944 tarihinde perekop, syvash ve kerch'de harekete geçti. sovyet topçuları ahşap koruganları ve diğer yapıları kısa sürede yerle bir etti. piyadeler ise kızıl ordu siperlerinden çıkarak saldırıya geçti. bu hareketlenme üzerine almanlar da savaş düzeni almaya başlamıştı. almanlar tarafından kamufle edilmiş silahlarda ateş etmeye başlamıştı. sovyet topçu gözcüleri ise alman toplarının nerede parladığını tespit ediyor ve koordinatları kendi bataryalarına iletiyordu. sovyet topçuları gelen koordinatlara göre yerlerini belli eden alman mevzilerini bomba yağmuruna tutuyordu. hücum eden piyadelere 2. muhafız ordusuna bağlı t-34 tankları da destek oluyordu. bu birlikte t-34 tanklarıyla birlikte lav silahına sahip ot-34'ler de düşman mevzilerine cehennemi yaşatıyordu. bu sert saldırılar karşısında 17. ordu komutanlarından olan general erwin jaenecke geri çekilme için ordu karargahından izin istedi. geri çekilme izninin verilmesinden sonra almanlar sivastopol'a doğru geri çekilmeye başladı. hitler burada konuşlu alman birliklerinin sovyetlerin 1942 yılında yaptığı gibi aylarca direnebileceğini öngörüyordu. alman ve romen askerleri sivastopol'dan tahliyelerine ise bu dönemde başlanmıştı. bu taşıma işlemi düşmanın saldırıları altında yapılacaktı. 1942 yılında alman hava kuvvetlerinin saldırısı sonucu 1 muharebe gemisi ile 2 kruvazör kaybeden sovyet karadeniz filosuna alman uçaklarından sakınmaları talimatı verilmişti. ayrıca sovyet deniz altı filosu da karadeniz savaşında ağır kayıplar vermişti. dolayısıyla almanların bu tahliye işini engelleyecek birim hava kuvvetleri olacaktı. karadeniz filosuna bağlı pilotlar 1944 yılında ingilizlerden öğrendikleri yeni ve ölümcül bir saldırı şekli geliştirmişlerdi. bu saldırı şekline ''seken bomba'' adı verilmişti. uçakların gerçekleştirdiği bu saldırı şeklinde yüksek hızlarda ve alçak irtifalarda gerçekleştiriliyordu. bomba uçaktan bırakıldığında tıpkı bir taş gibi sekerek düşman gemisinin su üstündeki yan kısmına isabet ederek patlıyordu. bu manevrayı yapan pilot gemiye veya gemi direklerine çarpmamak için hızla yükselmek zorundaydı. bu bombalama şekli torpido saldırılarına göre daha avantajlıydı. uçaklar tarafından gerçekleştirilen torpido saldırılarında hedeflenen gemi torpidoyu tespit ettikten sonra hızlı ve sert bir manevrayla torpidodan kurtulabilirdi. ancak seken bomba manevrası ile yapılan saldırılar saniyeler içerisinde hedefi bulduğu için daha fazla isabet oranına sahipti. ayrıca seken bombalar torpidolara göre daha az maliyetliydi. bu tür saldırıları yapan en etkili uçaklar ise a-20 boston bombardıman uçaklarıydı. ancak bir süre sonra aynı yöntemi uygulayan lavochkin la-5, ilyushin il-2 ve ilyushin il-4 uçakları da bu taktikle başarılı olacaklardı. 4. ukrayna cephesine bağlı birlikler almanları sivastopol kapılarına kadar kovalamıştı. ayrıca kuşatma için bölgeye ağır toplar sevk ediliyordu. hazırlıkların bitmesini müteakip sovyet piyadeleri 5 mayıs 1944 tarihinde 90 dakika süren şiddetli top atışından sonra taarruza geçti. kızıl ordu bu yarımadada 1941 yılında 9 ay boyunca sivastopol savunmasını gerçekleştirmişti. sovyet saldırısının başlamasından 3 gün sonra sivastopol'un kuzey kıyısı ele geçirilmiş ve şehirde bulunan limanlar sovyet toplarının menziline girmişti. bu dönemde romanya'nın konstanta limanın'dan yola çıkan alman gemileri sovyet uçak ve denizaltıları tarafından birçok saldırıya uğrayarak yol aldı. 10 mayıs 1944 günü s.s totila ve ss. teja sivastopol limanına ulaştı. sovyetlerin top menzili limana ulaştığı için limana yanaşmak çok tehlikeliydi. dolayısıyla gemiler kıyıdan 3 kilometre açıkta demir attı. yarımadanın güneyindeki limanlardan hareket eden gemiler yaklaşık 10.000 askeri nakliye gemilerine taşımaya başladı. askerlerin gemilere alınmaya başladığı sırada sovyet hava kuvvetlerine bağlı 20'den fazla ilyushin il-2 sturmovik saldırıya geçti. bu saldırıda 3 bombanın isabet ettiği s.s totila birkaç dakika içerisinde sulara gömüldü. diğer nakliye gemisi ss. teja ise saldırı üzerine demir alarak kaçmaya başladı. ancak sovyet uçakları kaçan geminin peşine düştü ve bombalamaya başladı. bu saldırı sırasında ss. teja her biri 100 kilogram olan ''fab-100'' bombaları tarafından 6 kere vuruldu. bu bombalardan bir tanesi geminin kazan dairesine hasar vermiş ve geminin durma noktasında yavaşlamasına sebep olmuştu. geminin kaderini ise a-20 boston bombardıman uçakları belirlemiş ve geminin su altında kalan kısmına 2 bomba isabet ettirerek kısa sürede batmasına neden oldular. bu iki nakliye gemisinin batması 8000 cana mal olmuştu. dolayısıyla sivastopol tahliyesi sırasında en büyük can kaybı bu iki nakliye gemisinin batırılmasıyla yaşanmıştır. ancak bu kayıplara rağmen 17. ordunun 3/1'lik kısmı tahliye edilebilmişti. sivastopol'den tahliye edilemeyen ve mahsur kalan birlikleri general walther hartmann komuta edecekti. ancak tahliye edilemeyen bu birliklerin elinde ağır silahlar olmadığı için kızıl ordu karşısında çok fazla dayanmaları söz konusu olamazdı. 12 mayıs 1944 günü kızıl ordunun saldırısı üzerine 17. ordunun tahliye edilemeyen ve mahsur kalan bu birlikleri ağır bir yenilgi aldı. böylece hitlerin kabusu gerçek oldu ve kırım yarımadası kısa zamanda kızıl ordunun eline geçti. kızıl ordunun bu saldırısından sonra sivastopol'a giden ingiliz savaş muhabiri alexander werth yaşanan vahşeti şu şekilde belirtmiştir:
  
  ''yarımadadaki durum gerçekten çok kötüydü. kentin her köşesi top mermileri ve katyuşa roketlerinin neden olduğu yıkımla doluydu. her tarafta alman miğferi, tüfeği ve kasaturası bulunmaktaydı. ayrıca cesetlerin tamamı yanmış durumdaydı. büyük hasar görmüş deniz fenerinin yakınlarında da cesetlerin suya batıp çıktıklarını görebiliyorduk.''
  
  kafkas seferini gerçekleştiren 17. alman ordusunun büyük kısmı kızıl ordu tarafından kırım yarımadasında yok edilmişti. kızıl ordu tarafından kuşatılan almanlar 1 ayda 70.000 askerini kaybetmişti. bununla birlikte pek çok alman askeride esir alınmıştı. kırım adası gibi stratejik öneme sahip bir bölgenin kaybedilmesi almanlar için en büyük darbelerden birisi olmuştu. hitler, dimyat'a pirince giderken evdeki bulgurdan olmuştu. almanların grozni ve bakü petrol sahaları için başlattığı bu harekat sonucunda 6. ordu ile birlikte 17. orduyu kaybetmesi ve en önemlisi kırım yarımadasını kaybetmesi sonucu romanya'nın ploiesti bölgesinde bulunan petrol üretim sahaları da büyük riske girmişti. çünkü kırımda bulunan pistlerden kalkacak sovyet bombardıman uçakları rahatlıkla romanya'da ki tesisleri bombalayabilecekti. dolayısıyla almanların geri çekilmesi süresince yaşadığı benzin sıkıntısı bu tesislerin bombalanması sonucu daha da artacaktı. herkesin bildiği üzere barbarossa operasyonu ve yukarıda bahsettiğimiz operasyon sonucu almanlar elit birliklerinin çoğunu bu harekatlar sırasında kaybetmiştir. bunun doğal sonucu olarak almanları hızlı bir geri çekilme ile birlikte ağır bir bozgun beklemekteydi.