galiçya cephesi

• türklerin gönderdigi iki tümenden biri tamamen imha (ne demekse) edildigi için geriye bir tek tümen dönmüstür.
  imhanin anlami, iki tümen yani toplam 20 bin kisi gidip 8 bin kisi dönülmüstür. 12 bin kisi sehit olmus.
  galiba misak-i milli sinirlari dahilinde olmadigindan gereken ilgiyi görmeyen cephedir. az bilinir, az konusulur, çok ölünür.
• yıllardır ismini duyduğumuz ama aynı sina, filistin, trablusgarp gibi nerede olduğunu bilmediğimiz birinci dünya savası cephelerinden biri. bugün doğu avrupa’da polonya ile ukrayna arasında paylaşılmış olan bölge.
  galiçya cephesi’nde savaşan 15. kolordumuz (30 bin civarı) alman güney ordusu savunma cephesine 22 ağustos 1916’da geldi. 27 ağustos 1916’da romanya, almanya ve müttefiklerine savaş ilan etti. türk ve alman birlikleri 7 aralık 1916’da bükreş’e girdi. ingiliz ve fransız orduları ise makedonya’da taarruza geçip 11 aralık 1916’da manastır’ı aldı. burada 15. kolordumuz (32 bin civarı) vardı. ruslar bu cephede eylül ayında zehirli gaz kullandı. bir ayda 7 bin mehmetçik kaybettik. türk kolordusu’nun önce 19. tümeni (10-13 bin civarı) sonra 20. tümeni yurda döndü. (enver pasa'nın ricaları üzerine) dönüş 11 eylül 1917’de tamamlandı. galiçya’daki türk kolordusunun orada bulunduğu sürece gösterdiği kahramanlık dillere destan oldu. alman güney ordusu, kolordumuz dönerken yayınladığı bildiride iki milleti “kan kardeşi” ilan etti. tabii askerî heyecanla kaleme alınmış bir bildiriydi, çabuk olmasa da sonunda unutuldu… mehmetcik avrupa'da adlı kitapta tegmen sevki'nin anıları okunarak bu cephede yasananlar daha kolay anlasılabilir. kısaca bahsetmek gerekirse alman kaynaklarının da doğruladığı gibi bu cephedeki seçkin askerlerimiz sayesinde türk kolordusu kısa zamanda ismini duyurmus, ruslar diğer askerlerden bizimkileri saldırırken gürül gürül cıkan "allah allah" sesleriyle tanıdıkları için savunmaya gecerlermis. bu cepheyle ilgili ilginç bir nokta da osmanlı devleti'nin burada askerimize yapılacak bütün harcamaları kabul etmesi ve alman subaylara dahi ödenen parayı borc olarak hanesine yazdırmasıdır. bu borclar daha sonra türkiye cumhuriyeti döneminde almanya'ya ödenmistir. türk tarihinde ilk defa yurt topraklarının dışında başka dost ülkelerin komutası altında savaşılmıştır.
• bu cephede "kan kardeşi" ilan edilen müttefik alman ve türk askerlerinin savaşın sonlarına doğru gürcistan'ı işgal etmek için birbirleriyle savaşmaları da ilginçtir (gürcistan almanlar'ın elindeydi, osmanlı devleti saldırıp burayı almanların elinden aldı. olay fazla büyümeden örtbas edildi).
• galiçya: bir kısmı polonya'da , diğer kısmı ukrayna'da olan bölge.
  birinci dünya savaşı'nda (1914 - 1915) alman - avusturya ve rus orduları arasında şiddetli çarpışmalara sahne oldu.
  1915 yılında yoğun rus saldırılarına karşı alman - avusturya ordusuna yardıma giden osmanlı kuvvetleri ittifak devletlerinin galiçya cephesinde tutunmasını sağladı.
  ortaokul ve lise tarih kitaplarında yer alan ünlü başlıklardan biri.
• enver paşa, almanlara yaranmak için asker göndermiştir. türkleri orada almanlar değil, bizatihi enver paşa istemiştir. üstelik bu askerler kavruk anadolu çocukları değil, sırım gibi delikanlılardır. hatta bu yüzden, bulgaristan'dan izin alınarak batı trakya'dan askerler seçilmiştir.
  
  iyi savaşmışlardır. ancak avusturya subayları, alman disiplini yüzünden şaşkına dönen türklerin moralmen yıkıldığını söyler.
  
  bu savaş bir kehanetin de gerçekleşmesine neden olmuştur. ukraynalı bir kahin olan wernyhora, "türk atları vistül nehri'nden su içmedikçe polonya bağımsızlığına kavuşamaz" demiş. türklerin atları 1916-17 de galiçya'da bu suyu içer. çok geçmeden polonya da bağımsızlığına kavuşacaktır(1918).
  
  neyse, engin ardıç'ın güzel yazılar yazdığı zamanlarda bu cepheden de bahseder az buçuk. hatta bir anektot anlatır;
  
  bir izin gününde bizim askerler artık dul kalmış kart alman kadınlarının evlerine doluşurlar. akşam olmuş ve birliklerine geri dönerler. komutan sorar;
  
  "söyle bakayım mehmet, alman kadınları nasıldı?" asker cevap verir;
  
  "kumandanım, sikiyom sikiyom, emme datsız!"
• birinci cihan harbi'nin bu çetin cephesinde, avusturyalı ve alman komutanlar çeşitli savunma ve taarruz durumlarında, türk askerlerini rus ordusunun yoğun top atışlarına karşı "top hakkı" yani kurbanlık kıtalar olarak kullanmıştır.
  
  müttefik avusturya askerlerinin bizim evlatlarımıza kanonenfutter, yani "top yemi" demelerinin nedeni budur.
• 30 bin askerimizden 18 bininin şehit olduğu bu cephede kahramanlar bu sene de macar dostlar tarafından anılmış:
  
  http://alfahir.hu/…_hosei_orok_pelda_a_magyarsagnak
  
  edit: link kurbağa olmuş. yenisini bulamam :(
• 1916 yılında iki tümenli bir kolordunun gönderildiği cephedir. bu tümenlerin biri çanakkalede büyük kahramanlıklar gösteren ve mustafa kemal'in komutanı olduğu 19.tümendir. 1915 yılı ekim ayında görevi değiştiği için mustafa kemal komutayı devretmiştir. diğeri ise 20. tümendir. 1917 başına kadar orada kalmışlar. rus cephesinin ekim devrimi ile çökmesi ile geri dönmüşlerdir.
• bugün itibariyle, ortalama türk vatandaşının haritada yerini bulmakta güçlük çekeceği cephedir; hikayesi hüzünlüdür.
  ruha hicrandır.
• yazının görsel destekli hali için şöyle buyrun. (bkz: historeal)
  
  cephede türk ordusu:
  
  eylül’ün sonunda temps’in muhabiri, petersburg’dan şu haberi geçiyordu: “türklerin galiçya’daki tümenleri, avrupa orduları kadar iyi savaşan, seçilmiş ordulardan oluşmaktadır”.
  
  sırbistan’ın avusturya-macaristan’a bağlanmasından 10 yıl sonra avusturya karşıtı gösteriler düzenlenirken, belgrad yönetimi güney slavları birleştirmek amacıyla birilerinin hoşuna gitse de gitmese de bu gösterileri desteklemekteydi. sırbistan dışında, balkanları arka bahçesi gibi gören rusya vardı. 28 haziran 1914 tarihinde, her sırp vatanseveri tarafından saygıyla anılan, “birleşme veya ölüm” örgütü üyesi, czarna reka (kara el) olarak da bilinen gavrilo princip, tesadüfen saraybosna caddelerinden birinde yürürken, slavları seven avusturya-macaristan veliahtı arşidük franz ferdinand eşinden 1,5 metre mesafede bulunduğu sırada, browning marka silahına uzanıp ateş etmeye başladı.
  
  yine genel olarak kabul edildiği üzere bu olay avrupa’da savaşın patlak vermesine neden oldu. isteksiz biçimde savaşa giren osmanlı imparatorluğu’nun tercihi ittifak devletleri tarafından yana olmuş, osmanlı askerlerinin birçok cephede kahramanca mücadelesi, beklenen netice ve olumlu sonucu getirmemiştir. savaştan yenik ayrılmış ve 1918 yılındaki mondros mütarekesi ile itilaf devletleri tarafından paylaşılmaya başlanmıştır. 1919 yılında versay barış konferansı görüşmeleri ve 1920 yılındaki sevr antlaşması imparatorluğun parçalanmasına yol açmıştır.
  
  almanların türkleri kendi taraflarına çekmesiyle, türkler hem balkanlar hem de asya’da savaşmak durumunda kalmışlardı. rusların başlattığı brusilov ofansifi ile, romenler rusya saflarına katılmış ve türkler avrupa savaşına katılmaya karar vermişti. romenlere karşı türklerin 6. kolordusu bulgaristan’a yardıma giderken, 20.kolordu makedonya’ya kaydırılmış, alman genelkurmay başkanı general eric von falkenhayn’ın ricası üzerine 15. kolordu (19. ve 20. tümen) galiçya cephesi'ne gönderilmişti. ilk türk askerleri trenlerle macaristan üzerinden 1916 temmuz ayında galiçya’ya ulaştılar. o sıralar galiçya’da 4. kolordu bulunmaktaydı. 15. kolordu 5. olarak cepheye katıldı. general maximilian hoffman’a dahil olan 15. kolordu zlota lipa cephesinde cesaretle savaştı. 1916 ağustos ayında türk askerleri posuchowa bölgesindeki dzikie lany kasabası çevresinde konuşlanmış, yanlarında ukraynalı siczowi keskin nişancıları bulunmaktaydı. ukraynalılar türk askerlerini kahraman, subayları ise tecrübeli avrupalı komutanlar gibi görmekteydiler. cephede katıldıkları çarpışmaların ardından, 11 haziran 1917 tarihinde 19. tümendeki türk askerleri galiçya’dan çekilirken, yerlerini almanya’nın 15. kolordu ihtiyat kuvvetleri almıştı. 20. tümen türk askerleri 1917 temmuz ayında karşı saldırılarda çarpışmış ve ardından yerlerini 24. alman tümenine bırakmışlardı. 11 eylül 1917 tarihinde galiçya cephesi çarpışmalarına katılmış bütün askerler istanbul’a dönmüşlerdi.
  
  “der weltkampf um ehre und recht” adlı türklerden bahsedilen kitapta, galiçya’daki subayların özellikle seçildiklerinden bahsedilmektedir. elit grubu oluşturdukları söylenebilir. gerçekten de iyi idare edilmiş ve donatılmış türk askerleri kahramanca savaştılar. türkiye’ye döndüklerinde bu kolordu’nun artık elit olmadığı iddia edilmektedir. bunun nedenleri gerek şehit düşenler gerekse osmanlı imparatorluğu’nun son durumu denilebilir.
  
  birinci dünya savaşı sırasında müttefik olan almanya, avusturya-macaristan ve osmanlı imparatorluğu 1916-17 senesinde doğu galiçya’da ruslara karşı çarpıştı.
  
  1916 temmuz ayında galiçya’ya gönderilen kolordunun ilk komutanı kurmay albay yakup şevki (subaşı) olmuştu. 1916 kasım ayından itibaren yerini tuğgeneral cevat (çobanlı) almıştı. karargah komutanı olarak yarbay yakup şefik atanırken, 19. tümen’e yarbay sedat, 20. tümen’e yarbay yasin hilmi atanmışlardı. doğu galiçya cephesine hareket tarihi olarak 10 temmuz bildirilmişti. ilk bölükler, büyük bir sevkiyatla ocak 1916’da açılan berlin-bağdat demiryolundan yararlanarak, hemen aynı ayın 22’sinde uzunköprü’den yola çıktılar.
  
  batı galiçya’ya türk askerlerinin sevkiyatı bir haftadan daha uzun bir süre almıştı. birlikler toplanır toplanmaz da, hemen cepheye doğru yola çıkıldı. cephenin bu bölümünde başkomutan, avusturya-macaristan tahtının veliahtı prens karl franz jozef’ti; türk kuvvetleri ise, dinyester’in kuzey kolları olan zlota lipa ve narajówka nehirlerinin ayrıldığı yer olan brzezany’dan başlayarak güneybatı yönünde, alman güney ordusu bünyesinde çarpışacaklardı. 15. kolordu bu nehirlerin geçtiği vadilerde, daha sonra da gnila lipa havzasında mevzilenecekti. bölgeye daha erken ulaşan 19. tümen, mieczyszczów’daki karargahıyla birlikte, potutory-bozyków hattında, zlota lipa nehri boyunca konuşlandırıldı. 20. tümen’in payına ikinci bölgede, bozyków ve lysa köyleri arasında, zlota lipa nehri boyunca kazılmış siperlerin biraz daha uzun bir bölümü düşmüştü. bu tümenin karargahı, lipnica dolna menzilinde kalıyordu, oradan szumlana’ya taşındı. tüm kolordu karargahı, bölgeye 20 ağustos günü ulaşıp podwysokie’de konuşlandı. 22 ağustos günü tam öğlen vakti resmi olarak teslim aldıkları, türkler tarafından kuşatılmış bu bölge, avusturya-macaristan’ın, bünyesinde 310. honvedler alayı’nı da barındıran, 54. tümeni tarafından boşaltılmış bir ara bölgede bulunuyordu.
  
  türk ordusunun üzerine tatarları, çerkesleri, kalmukları, kazakları ve diğer milletleri sürerlerken, türklerin, müslümanlar arasındaki dayanışmayı dikkate alıp silah bırakacaklarına, herhalde, bel bağlamamışlardı. savaşın birkaç ayından sonra rusya’da gelişen olaylar, avusturya istihbaratının “doğulu insanlara özgü etkiye açık hayal güçlerine”, “roketlerle ve başkaca piroteknik araçlarıyla” ve de “yıldızlı hilalli yeşil sancaklarla tesir etmeyi” denediği, çar’ın zayıf düşmüş ve aç askerlerinin türklere teslim olmasına neden olmuştu.
  
  wolyn siperlerine konuşlandırılan osmanlı birliklerinin, karşılığında ağır kayıplar vermiş olmalarına karşın gelibolu’da büyük bir başarıyla yerine getirdikleri ödevlerin benzerlerini burada da gerçekleştirmek zorunda oldukları, kısa zamanda ortaya çıkmıştı. onları bekleyen, zorlu bir iklimde sürdürülen ve 1917’nin başından beri de ek olarak yoğunlaştırılmış topçu faaliyetiyle karakterize olan bir siper savaşıydı. neredeyse her zaman sayısal üstünlüğe sahip ve tüm cephe hattında saldırı yapabilen taraf, ruslardı. topçu ateşini, büyük bir kararlılıkla yürütülen ve türklerin de aslında geriye savuşturmakta çok başarılı görüldükleri, süngü saldırıları izliyordu. her iki taraf da sık sık el bombası kullanıyordu. cephenin bu bölümünde sürdürülen mücadelenin şiddetini, rusların zehirli gaz kullanışı, ayrıca alev silahı da kullanacakları söylentisi, son olarak da zırhlı araçlarını cepheye sürmeleri kanıtlamaktadır; ikinci kanıt ise 15. kolordu’nun kayıplarıdır ki; bunda -yukarıda sayılan etkenlerin dışında- asker ve subayların savaş deneyimlerinin eksik oluşunun da, mutlaka büyük bir etkisi vardı. çanakkale cephesi'nde övgüler alan 19. ve 20. tümenler, galiçya’ya kadrolarının yarısından fazlasını yenileyerek gelmişlerdi.
  
  osmanlı askerlerinin katıldıkları ilk önemli muharebeler, 1916 eylülünün başlarında oldu. 77. ve 57. alaylar, 2-6 eylül’de, narajówka’da, general hoffman’ın alman kolordusuna birkaç kez yinelenen rus saldırısını geri püskürtmeye önemli katkıda bulunarak öne çıkıyorlardı. 6 eylül’de her iki türk tümeninin birbirlerinden kopmasına ramak kalmıştı. bu iki tümeni, cephenin saranczuki-lipnica dolna bölümünde baş döndürücü bir hızla geriye çekilen bavyera 1. ihtiyat tümeni’ni zamanında durdurmayı başaran ordu komutanlığı kurtarmıştı. ancak, durumun zorunlu kıldığı manevralar neticesinde 20. tümen 600 askerini kaybetmiş, başta 61. alay’ın 1. tabur’unun tümü olmak üzere, geride pek çok esir bırakmıştı. 8 eylül’ü 9 eylül’e bağlayan gece, ruslar, 26. ve 27. tümenlerden alaylarla, türk tümenlerine saldırılarını yinelediler. bunları izleyen kanlı karşı ataklar sonrasında 15. kolordu, düşmanı geri püskürtmeyi başarmıştı başarmasına ama ölü, yaralı ve kayıplarının sayısı 1500’ü bulmuştu. daha sonraki büyük muharebeler, her iki tarafın da gruplarını yeniden oluşturmasından sonra, 16 ve 17 eylül’de zlota lipa kıyısında gerçekleşti. ilk gün, merkez orduların mevzilerine 4 rus tümeni’nden (3. türkistan tümeni, ayrıca 26., 41. ve 47. tümenler) 13 alay, üç kez saldırıda bulundu. türklerin 62. alay’ının bulunduğu bölümde, ruslar zehirli gaz kullanmışlardı. bütün 15. kolordu, kendinden sayıca iki kat üstün düşmanın saldırılarına, tamı tamına 12 saat direndi. her iki taraf da ağır kayba uğramıştı; bazı türk kıtalarının bütün subayları şehit düşmüştü. bir gün sonra ise, bütün yedek kuvvetlerin savaş alanına sürülmesinin ardından, alay komutanları bile siperlerde göğüs göğse çarpışmıştı. sonuçta, 17 eylül’e kadar geçen sürede türk tarafının toplam kaybı (ölü, yaralı ve kayıp olmak üzere); 95 subay ve 7 bin askerdi. genelkurmay için hazırlanan raporda, ay sonu itibarıyla 45 subay ve 5 bin askerin şehit düşmüş olduğu bildiriliyordu. kolorduda silah altına alınmış ucu ucuna 12 bin asker bulunuyor olsa da, türkler, ruslara değil ingilizlere, özellikle de geçen yıl gelibolu’da karşı karşıya kaldıkları avustralyalılara büyük bir saygı beslemeye devam ediyorlardı. eylül’ün son günü, süngü savaşlarının yapıldığı gündü ve 4 türk alayı (57. 61. 72. ve 77. alaylar) 3. kafkas kolordusu birliklerini yendiler. türk komutanlığı, çok fazla sayıda asker kaybına uğradığı göz önüne alınarak alman ikmalinden ilk kez o gün yararlanmıştı.
  
  1916 ekim ayının başlamasıyla birlikte, 19. ve 20. tümenlerin grupları bir kez daha düzenlendi. aynı ayın 5’inde, ruslar, 61. alay’ı büyük kayba uğratıp bir süre savaşın dışında bıraktılar. bunu izleyen gün ise 15. kolordu, 3 bin askerini ve 15 subayını daha kaybetti; 10 bölük komutansız kaldı. 20. tümen, operasyon kabiliyetini tümden kaybetmiş, bir kez daha alman ikmalinden yararlanmak zorunda kalmıştı; onun yerine 36. ihtiyat tümeni geçti. aslına bakılırsa rusların kaybı 4-5 misli daha fazlaydı, ancak onların, türklerin aksine, kadro sıkıntısından çekinecekleri bir durum yoktu. 15-22 ve 30 ekim tarihlerinde, narajówka kıyısında çetin mücadeleler devam etti. kasım ayı, savaşın biraz hızını kesmesinden faydalanarak, çarpışmalarla geçen iki aydan sonra öncelikle yaralarını sarmakla meşgul olup gerekli grup düzenlemelerini yapan her iki tarafın da durumlarında pek büyük bir değişiklik yapmamıştı. osmanlı’nın her bir piyade taburunda ortalama 600 (alman taburlarında 900) asker bulunuyordu, dolayısıyla bölüklerin sayısı aşağıya çekilmişti. almanlar, türklere hediye olarak tabur başına 3’er makinalı tüfek dağıtmışlardı. ortalıkta, rusların büyük ölçekli alev silahı kullanacaklarına dair dedikodular dolaşıyordu.
  
  bu arada 1916 kasımına ulaşılmıştı. önce rus siperlerinden karşı tarafa barış çağrısı yapan el ilanları atıldı, ardından gözcüler rus siperlerinin gerisinden dolaşıp duran zırhlı araçlara dair ihbarlarda bulunmaya başladılar. 1917’nin ocak ayında, çarlık kurmaylarının kullanmayı gerçekten deneyebilecekleri, çok az sayıda, tankın görülmüş olması, düşman karargahında yapısal değişimler gerektirmişti. tümenlerde aceleyle bomba ve hücum bölükleri oluşturuldu; neferlerin moral durumlarından büyük endişe duyuluyordu. her iki taraf da, tamı tamına 3 ay boyunca siperlerden kafalarını dahi dışarıya çıkarmamışlardı. nisan’ın ortalarında başkomutanlık, 15. kolordu’ya, hazırlanmakta olan taarruz harekatında kolorduyu kullanma planlarını bildirdi.
  
  14 ve 15 nisan günleri iki tatar, türk siperlerine dostluğa çağrı yapan mektuplar ulaştırdı. ruslar ve almanlar karşılıklı olarak birbirlerine ziyaretlerde bulunmaya başladılar ki, sonunda bu ziyaretlerin sıklığı alman başkomutanlığının bu türlü bir icraatın yapılmamasına dair resmi bir yasak getirmesine yol açtı. batı cephesindeki başarısızlık nedeniyle almanların güney ordusu, cephane kullanımında tutumluluğa gitmesi yönünde emir almış, diğer taraftan ruslar cephede pek de istedikleri gibi olmayan durumu, yeniden kendi lehlerine çevirebilmek için son bir denemeye girişmişlerdi. rusların böyle bir çaba içinde oldukları, topçu atışının takviyesi, cepheye yeni araçların, özellikle de uçakların getirilmesi ve nihayetinde varlıklarıyla sönmekte olan mücadele ateşini diriltmeyi deneyen kierenski ve brusilov’un cepheye yaptıkları ziyaretlerden belli oluyordu. aynı ayın sonlarına doğru 15. kolordu, galiçya cephesi’nden planlı geri çekilişiyle ilgili bir bilgi aldı. haziran’da 19. tümen geri gönderildi. ancak 20. tümen’in geri çekilmesinden önce, 29 haziran’da son rus hücumu başladı. hücumun ilk günü türk mevzileri yoğun topçu ateşine maruz kaldı; 24 top ateş ediyordu ve her birine yaklaşık 43 bin gülle düşüyordu. ruslar, hücuma kalkmadan önce zehirli gaz kullanmışlardı. bu bölümde başlayan ve birkaç gün boyunca süren çarpışmaların da, daha öncekilere benzer bir gelişimi oldu. sonuçta; brzezany bölgesinde çarlık ordusu, yaklaşık 13 bin kayıp verdi. temmuz’un ortalarında rus komutanlığı, umumi geri çekilişini başlattı. 15 temmuz günü 15. kolordu karargahı geri çekilmeye başladı, 20. tümen ise alman komutasına girdi. alman, avusturya ve macar kuvvetlerince gerçekleştirilen hücuma katılıp 3. kazak kafkas tümeni ve wrangel müfreze kolordusu ile çatışmaya girdikten sonra zbrucz nehrine kadar ilerledi. hücumun ağustos başında durdurulmasıyla birlikte, tümenin türkiye’ye dönmesine karar verildi. ağustos’un 16’sında topçu bölükleri, 22’sinde ise piyade alayları ülkelerine dönmek üzere yola çıktı. 20. tümen’in son birlikleri, 26 eylül’de istanbul’a ulaşmıştı.
  
  türk kayıtlarına göre, doğu galiçya’daki bir yıllık kalış neticesinde, 15. kolordu 12 subay ve 853 asker esir almıştı. enver paşa'dan başka, cepheye gelip osmanlı askerinin savaş ruhunu teftiş edenler şunlar olmuştu: abdürrahim ve ona eşlik eden osman fuat’la ömer faruk şehzadeleri, imparator karl, kayser wilhelm.
  
  türkler, osmanlı kolordusunun çekilmesini orta doğu'da yeniden alevlenen çatışmalara bağlamışlardı. brzesc litewski (brest litevski)’de kısa bir süre sonra yapılacak olan görüşmelerde, o güne kadar müttefik olan devletlerin çıkarlarında bir ihtilafın olduğunu ortaya çıkacaktı. bugün türk ordusunun doğu galiçya’daki mevcudiyetlerinin yegane izi, eski gazetelerdeki ufak ufak haber yazıları, fotoğraflar ve çoğunlukla harap edilmiş mezarlıklardaki mezarlarıdır.
  
  kaynak: danuta chmielowska
  akdes nimet kurat, birinci dünya savaşı sırasında türkiye’de bulunan alman generallerinin raporları, istanbul 1966.
  renouvın, dünya savaşı ve türkiye 1914-1918,
  reychman, historia turcji, wroclaw 1973.