vani mehmet efendi

• ali fuat bilkan'ın fakihlerin ve sofuların kavgası adlı çalışmasında arnavutları müslümanlaştıranın kendisi olduğu yönünde bir iddia var. hatta yazar sabetay sevi'yi arnavutluk ülgün'e sürgün edilmesinde bile onun parmağı olduğu ve bunu sevi'nin bir islam misyoneri olarak kullanılabileceği düşüncesinden kaynaklandığını söylüyor. yazarın konuyla ilgili verdiği bilgi bu kadar. benim iki cümlede anlattığımı 3-4 cümlede anlatmış.
  
  ben iddianın ciddiyetle ele alınması gerektiğini düşünüyorum. vani mehmet efendi tüm refleksleriyle oluşum halindeki bir milliyetçiliği güdüyormuş gibi gözüküyor. milliyetçiliğin esası bir x etnik unsurun politik hakimiyetinden ziyade toplumun birbirinden din saikiyle ayrışmış cemaatlerden değil aynı değerleri taşıyan tek bir cemiyetten oluştuğu/oluşması gerektiği iddiasıdır. bu türkiye özelinde türklük olur doğal olarak. milliyetçi refleks toplumu her ne şekilde olursa olsun bütünleştirmeyi amaçlar. osmanlı döneminde arkaik bir milliyetçiyseniz bu öncelikle herkesi müslüman etmek demektir. bu batıda da böyle olmuştu. ingiliz devrimcilerinin asıl amacı ingiltere'yi protestanlaştırmaktı. bu amaçla bugün milliyetçi psikolojiyle pek bağdaşmayacak olan kendi katolik krallarına isyan edip yabancı bir kralı ülkelerine davet etmeye kadar götürmüşlerdi işi. ama sonunda ingiltere dünyanın ilk ulus-devleti oldu.
  
  ne diyorduk? vani mehmet efendi arnavutları müslümanlaştıran kişi olabilir ve kaynağım olan yerde ima yollu bile değinilmemesine rağmen acaba kuzey kafkasya üzerinde de durmuş mudur? zira çerkesler ve diğer halkların da müslümanlaşması çok yakın zamanlara tekabül eder. hatta vani efendi'den bile sonraki zamanlara. ancak belki vani efendi'nin giriştiği çabalar kafkasya'da geç sonuç vermiş olabilir.
  
  sonuç itibariyle kadızadeliler hareketi doktriner yönlerine bakılınca süzme yobazlardan oluşsa da iktisadi ve sosyolojik yönleriyle müthiş bir hikaye. bu hikaye bugüne kadar layıkıyla yazılmadı.
  
  ilginç başka bir bilgi türk edebiyatçıları arasında konuya eğilen ilk isim de hüseyin nihal atsız'dır. atsız zamanın behrinde oturmuş birgili mehmet efendi bibliyografyası^** diye bir eser yayınlamış. eser adı üstünde bir bibliyografya yani birgivi mehmet efendi'ye ait eserlerin adı, konusu ve nerede korunduklarına dair bir listeden ibaret. zaten birgivi mehmet efendi'yle vani mehmet efendi farklı kişiler. birgivi kadızadelilerin ideolojik kökenini oluşturan onlardan yüzyıl kadar önce yaşamış bir medrese bilgini. milliyetçilikle izah edilebilecek herhangi bir uğraşı da yok zaten. atsız bibliyografya'da kadızadelilerin milliyetçiliği meselesine de değinmiyor ama acaba kan mı çekmişti?^*