dışsallık

• ekonomi literaturunde sikca gecen bir kavramdir. dissallik, bireylerin ve/veya kurumlarin karakteristik ozelliklerinin veya davranislarinin; baskalarinin ekonomik secimlerinin sonuclarini (cikarlarini, faydalarini) etkilemesiyle olusan durumlarda soz konusudur. ornegin, bir ekonomik iliskinin taraflari arasindaki bilgi asimetrisi dissallik yaratan bir olgudur (bkz: limon problemi).
  
  bir baska ekonomik dissallik ornegi de kamu mallaridir (kamu mali, örnek: cadde isiklandirmalari, milli savunma, güvenlik ve itfaiye hizmetleri, televizyon ve radyo yayinlari gibi). kamu mali kisiye ozel olmadigi ve faydasi herkese dokundugu icin piyasada fiyatlandirilip pazarlanmasi güctür. ayrica bir kisinin kamu mali tüketimi diger bireylerin potansiyel kamu mali tüketimini azaltmaz. bir baska deyisle, kamu malinin saticisinin, bu maldan yararlanan herkesi tek tek tespit edip, o kisilerden bu maldan ne kadar tükettiklerine göre belli bir fiyat talep etmesi pratik olarak zordur (cine5 gibi sifreli ve aboneli tv kanallari buna karsit bir örnektir, tabi kendi gelistirdiginiz bir decoder yoksa). bu nedenden ötürü kamu mallarini arz gorevi, genellikle hukumetlere ve devletlere duser. onlar da kamudan vergi toplayarak bu hizmetleri yerine getirirler.
  
  dissalligi yaratan kisi veya kurumun, bu dissalligin yarattigi maliyeti odemesi veya faydasindan yararlanmasi mumkun olsaydi kaynaklarin verimli dagilimi acisindan herhangi bir problem olmayacakti. ama piyasa duzeninde bu pratik olarak pek mumkun degildir. yani piyasa, dissalliklari fiyatlandiramaz. kamu mali örneginde oldugu gibi dissalligin mülkiyetini ve bu mülkiyetin haklarini tanimlamak zordur. bu noktada gene hukumetler devreye girerler ve belirli duzenlemeler yapip toplumun genel refahini iyilestirmeye gayret ederler. (ideali oyledir, peki ya pratikte? hukumetler de pekala baska turlu dissalliklardan, bilgi asimetrilerinden ve kisisel cikar iliskilerinden kaynaklanan ahlaki zaaflardan dolayi toplumun refahi icin gerekli görülüp uygulamaya konmus düzenlemelerin ve yaptirimlarin gözetimini savsaklayabilirler. üstelik yanlis düzenlemeler, her seyi daha da karman corman bir hale sokabilir.)
  
  iki tur dissallik soz konusudur (bazi basit ornekler de beraberinde):
  
  1) negatif dissallik:
  
  ozel bir cimento fabrikasi, atiklariyla denizi kirletir. kirlilik, yore balikcilari ve toplum sagligi icin olumsuz (negatif) bir dissallik yaratir. herhangi bir duzenleme yoksa, bu toplumsal maliyet cimento fabrikasinin sahibi sirketin umurunda degildir. sirket sadece kendi kar-zarar hesabini yapar, otesi icin sorumlu degildir. (tuketicilerin ve sivil toplum kuruluslarinin cevre bilinci olmadigi ve sirkete yaptirim uygulayamacaklari varsayimiyla)
  
  sehirlerarasi otobuste bir yolcu boyuna sigara icer ve bundan cok keyif alir, diger yolcularin sagligi umurunda degildir. tasit icinde sigara icilmesini yasaklayan hukuki bir duzenleme yoksa sigara tiryakisi, davranisinin negatif dissalligindan sorumlu degildir.
  
  2) pozitif dissallik:
  
  bir sirketin arastirma ve gelistirme bölümü, diyelim ki, yeni bir bulus (mesela yeni bir yazilim (software), yeni bir ilac) gelistirir ve bu bulus ayni veya baska sektorlerdeki firmalarin da cok isine yarar. patent ve telif haklari kanunlari yoksa, bulusu yapan firma rantinin karsiligini alamaz. yani yarattigi pozitif dissalliga bir fiyat bicemez. harcadigi cabalarin karsiligini alamayan firmalar, bundan sikayetci olup yeni arastirma ve gelistirme yatirimlari icin kaynak ayirmayi karli bulmayabilirler (dengenin diger ucunda ise kartellesmeyi önleme ve rekabetci piyasa düzenini koruma arzusu vardir).
  
  kamu mallarinda yasanan durum da bir nevi pozitif dissalliktir. son zamanlardaki microsoft-linux rekabetinin ve napster türevi firmalarla müzik endüstrisi arasinda yasanan telif haklari sorunlarinin, yazilim ve medya ürünlerinin de artik kamu mali statüsüne girip girmedigi tartismasini alevledigi söylenebilir. yazarlar ve sanatcilar da hakli olarak yarattiklari pozitif dissalliklara telif haklari araciligiyla sahip cikmak isterler.
  
  kapi komsum yuksek sesle beethoven müzigi dinlerse bunun yarattigi pozitif dissallik, benim de cok hosuma gider.