vani mehmet efendi

• sufiler tarafından "vani cani" olarak bilinen vani mehmet efendi, dördüncü mehmet döneminde yaşanan islamlaştırma akımının en etkili isimlerinden biri. erzurum'da sıradan bir vaizken, erzurum valisi fazıl ahmet paşa ile kankalık kurup paşanın 15 yıl gibi çok uzun sürecek sadrazamlığında istanbul'a gelmiş ve kısa sürede padişahın sadece vaizi olmakla kalmayıp manevi rehberi ve sırdaşı olmuş. padişahla yakınlığının derecesini anlamak için 1666'da dördüncü mehmet'in vani mehmet efendi'nin evini ziyaret ettiğini söylemek kafîdir sanırım ama şunları da ekleyeyim: başta 1673-74 yıllarındaki lehistan seferi olmak üzere pek çok seferinde ve de 1672'de istanbul'dan edirne'ye seyahati gibi pek çok seyahat padişaha eşlik eden kişi ta kendisidir. dahası, kandiye kuşatması sırasında (29 ocak 1666) osmanlı ordusu için dimetoka'da namaz kıldıran ve sultanın otağında minbere çıkan da yine kendisidir. valide sultanın yaptırdığı eminönü'ndeki yeni cami'de ilk vaazı veren kişi de kendisidir. böylece padişah, sadrazam ve valide sultan gibi imparatorluğun en tepesindeki karar alıcıların hepsiyle arası olan tek kişidir.
  
  peki böylesi kudretli bir vaize sufiler neden cani yakıştırması yapmıştır. çünkü vani efendi, katı şeriatçı ve sünni islamcı tutumuyla bilinen kadizâdelilerin lideri olup bektaşiler ile halvetilerin ve de hristiyanlar ile yahudilerin etkilerini bastırmak için elinden geleni ardına koymamış: alkol, meyhane, müzik, dans gibi hayatı güzelleştiren, renklendiren her şeye düşman kesilmiş bu adam. 1660 yangınından sonra kilise ve sinagogların mülklerine el konulmasının arkasındaki isim de yine kendisi.