perde gazeli

• karagoz oyununda oyun başlarken hacivat'ın söylediği felsefi ve tasavvuf emareleri taşıyan manzum parçadır..
  
  perde gazelleri, karagöz oyununun sıradan bir oyun olmadığını, ondan alınacak derslerin olduğunu anlatır..
  
  bu gazellerde önemli bir nokta da padişaha yakaristır.. elbetteki bu yakarış devrin padişahına yapılmış olmasına rağmen cumhuriyet'in ilan edilmesi ile birlikte bu gelenek bozulmamış ve dahi cumhuriyet yönetimine karşı sevgi ve saygı ifade eden gazeller de görülmüştür..
  
  örnek mesrutiyet döneminden :
  -çok zamandır hükm-i istibdata olmuştuk esir
  geçti ol zulmü cefalar nail-i hürriyetiz
  
  örnek cumhuriyet döneminden :
  -huda elbet muzahirdir erkâni cumhuriyet'e
  mülkü mamur eyle yârâb şan-ı kudretiyle
  
  gibi ..
• gazel, divan edebiyatı nazım türlerinden biridir. karagöz oyununun girişinde hacıvat tarafından okunan gazellerin musiki gazeli ile bir ilgisi yoktur. oyunların içinde hacıvat tarafından musiki gazeli de okunur ancak, oyunun başlangıcındaki şarkının hemen ardından okunan perde gazeli bir nazım türüdür. eski perde gazellerinin hemen hemen hepsi tasavvufi anlamlar içerir ve aruz vezni ile yazılmışlardır. ancak mutlaka aruz vezni ile yazılacak diye bir kural yoktur. yeni yazılan perde gazellerinin çoğu hece vezni ile ya da serbest vezin ile yazılmışlardır. aşağıda hem eski perde gazellerinden hem de yeni perde gazellerinden bazı örnekler verdik. eski perde gazellerinin tasavvufi anlamlar içerdiğini yazmıştık, bunlar dünyanın geçici olduğunu, hayâl perdesinin de dünyayı tasvir ettiğini, tasvirlerin arkada ışık yandığı zaman görünür olması ve ışık söndüğü zaman görünmez olması gibi insanın da ruhu çıkınca görünmez âleme göçtüğünü, bu yüzden karagöz perdesinin bir ibret perdesi olduğunu anlatırlar.
  
  eski perde gazellerinden bazı örnekler:
  
  off hay hak
  nakş-i sun’un remz eder hüsnünde rü’yet perdesi
  hâce-i hükm-i ezeldendir hakikat perdesi
  sîreti sûrette mümkündür temâşa eylemek
  hâil olmaz ayn-i irfâna basiret perdesi
  her neye imân ile baksan olur iş âşikar
  kılmış istilâ cihâna hâb-i gaflet perdesi
  bu hâyal-i âlemi gözden geçirmektir hüner
  nice kâra gözleri mahv etti sûret perdesi
  şem-i aşka yandırıp tasvir-i cismindir geçen
  âdemi âmed-şüd etmekte azîmet perdesi
  hangi zılla iltica etsen fenâ bulmaz acep
  oynatan üstâdı gör kurmuş muhabbet perdesi
  dergeh-i âl-i abâda müstakim ol kemterî
  gösterir vahdet elin kalktıkça kesret perdesi
  
  açıklaması:
  görünen perdedeki güzellikler (tanrının) yarattığı şekillerin sembolüdür
  hakikat perdesi tanrının ezelî hükmünden başka bir şey değildir
  dış görünüşte iç anlamı görme olanağı vardır, dış görünüş kalp gözüyle seyredenlerin gerçeği görmesine engel olmaz
  gaflet uykusu perdesi dünyayı kaplamış fakat her neye iman ile (kalp gözü ile) baksan her şey aşikar olur
  marifet bir hayalden başka bir şey olmayan dünyayı gözden geçirmektir
  bu gaflet uykusu (dış görünüşe aldanma cahilliği) nice kara gözleri mahvetti
  aşk mumuyla yanıp geçen tasvir senin vücudundur (perde arkasında yanan mumun görünür kıldığı tasvirler aslında seni temsil eder), bu perde (dünya) insanın bir süreliğine gelip geçtiğini temsil eder
  hangi cisme sığınsan yok olmaz ki, sen asıl bu muhabbet perdesini kurup oynatan üstadı görmeye çalış (her şeyin arakasındaki yaratıcıyı görmeye çalış)
  ey kemterî (perde gazelini yazan kişinin mahlası), muhammed soyunun dergâhında doğru ol, çokluk perdesi ortadan kalkınca birlik (vahdet-i vücud- tek varlık,tanrı) görünür.
  
  off hay hak
  temâşâ-i hayâl erbabına özge temâşâdır
  meâli ehline mâlum olur ise de sırrı muammadır
  ne anlar cahil-i nâdân olan sırrı muammadan
  bakar zâhir gözüyle sanki mîr-atı mücellâdır
  verâsın fehm-ü idrâk eyleyen yârâna aşk olsun
  değildir ehl-i irfâna hafî zâhir hüveydadır
  misâl etmiş onu şeyh küşterî gülzâr-ı dünyâya
  anınçün sâbıka zıll-i hâyâl ile müsemmâdır
  ul-ül ebsâr olan çeşm-i faziletle nigâh eyler
  cihâna ibret gözüyle bakmayan zahirde âmâdır.
  
  açıklaması:
  hayal (karagöz) oyunu erbabının anlayabileceği bir oyundur
  ki anlatmak istediği şey ancak o anlayabilir ama işin sırrı bilinemez
  bilgisizler (kalp gözüyle görmesini bilmeyenler) ne anlar bu sırrı
  bir aynaya bakar gibi dış görünüşü seyreder
  görünüşün ardındaki iç anlamı anlayabilen dostlara aşk olsun
  bu anlam bilgili (kalp gözüyle görmesini bilenler) kişiler için ortadadır
  şeyh küşterî (perde gazelini yazan kişinin mahlası) onu dünyanın gül bahçesine benzetmiştir
  onun için hâyâl gölgesi diye adlandırmıştır
  görmeyi bilenler dünyaya bilgi gözüyle (kalp gözüyle) bakarlar
  dünyaya ibret gözüyle bakmayanlar aslında kördür.
  
  off hay hak
  şem-i bahtım yanmadan şûlelenir perdemiz
  erbâb-ı zârif olana cilvelenir perdemiz
  perdeyi kaldır gözden hisse al sen bu sözden
  perdeyi sanma bezden kemâlâttır perdemiz
  bu dünya bir zıll-i hâyâl bilmeyene bilmek muhal
  eyleme hiç kıyl-û kaâl göz önünde perdemiz
  çıkıp pûş perdeden ben hacı evhad kulunuz
  gelse o çeşm-i siyâhım handelenir perdemiz
  
  açıklaması:
  kaderimin mumu yanmadan perdemiz aydınlanır
  anlayanlara zevk verir perdemiz
  perdeyi kaldır gözden (kalp gözünü aç, görünenin ardındaki görünmeyeni anlamaya çalış) konuşmalardan ders çıkart
  bu dünya bir gölge oyunudur, bunu bilmeyenler de bilmelidir
  dedikodu yapma, her şey göz önünde
  ben hacı evhad perdede görününce
  o karagözüm de gelirse şenlenir perdemiz.
  
  yeni perde gazellerinden bazı örnekler:
  
  off hay hak
  gönlümüzden bir kumaştır tertemizdir perdemiz
  her basitlikten uzaktır pek titizdir perdemiz
  gölgeler oynar da oynar söyleyip gerçekleri
  bir düşün bin hisse al dünyadan izdir perdemiz
  gelmedi hiç kimse kara gözüme hayran diye
  sevgidir her bir hâyal hem sevgimizdir perdemiz
  bir ışık menbaıdır aydınlatır her çehreyi
  seyrine dal inci bul engin denizdir perdemiz
  hak sözü söyler asırlardır emînim ben buna
  ey ömer gel sen de dinle bir azizdir perdemiz.
  
  (bu perde gazeli ömer salman tarafından aruz vezni ile yazılmıştır. vezin kalıbı: failatun failatun failatun failun)
  
  off hay hak
  ibret perdesinde yaktık ışığı
  acıyı tatlıya katar karagöz
  tanrıya şükreder kapınca kaşığı
  lafını kantarlı atar karagöz
  doğruluk dosttur açıktır gözü
  dobra dobra söyler söylerse sözü
  boş yere sallamaz elinde gürzü
  düşene sarılır tutar karagöz
  herkes dünyada ektiğini biçer
  karagöz doğruyu yanlışı seçer
  ona kim gül der, koklayıp geçer
  kimine dikendir batar karagöz
  sırayı bilir gözetir yasayı
  doğruluk yolunda sevmez tasayı
  fark eder paris’le bizim bursa’yı
  sanma rast gelene çatar karagöz
  dikkat et kulağında kalsın bu söz
  ibretle seyret açık kaldıkça göz
  işık sönünce kaybolur karagöz
  yalan dünyaya örnektir karagöz.
  
  (bu perde gazeli, benim de ustam olan metin özlen tarafından hece vezni ile yazılmıştır)
  
  off hay hak
  çiçeklerle süslenmiş bahara benzer perdemiz
  seyredenler zevk alır gülzâra benzer perdemiz
  etrafına toplanınca mini mini yavrular
  kelebekler çiçeklere üşmüşe benzer perdemiz
  dilerim ulu tanrıdan gülen yüzünüz solmasın
  sizin gülen yüzünüzle güle benzer perdemiz.
  
  (bu perde gazeli karagöz sanatının gelmiş geçmiş en büyük ustası olarak kabul edilen hâyali küçük ali tarafından yazılmıştır)^*
• (bkz: all the world is a stage)
• tarafımdan yazılmış bir örneği şöyledir.
  
  off hay hak!
  
  işığın cümbüşüyle oluşan gölgelerdir
  şeyh küşteri'nin hayal perdesi
  
  gören gözlere rehberdir
  geçmişten geleceğe ibret perdesi
  
  tasvirler senden ve benden örnektir
  kardeşten yakın suret perdesi
  
  kah acı, kah tatlı bir kahvedir
  dosta muhabbet perdesi
  
  hayata aykırı bakan bir taklittir
  ustalık ister maharet perdesi
  
  aynaya can verenden gizemdir
  uyanık olana hakikat perdesi
  
  yar bana bir eğlence! yar bana bir eğlence!
  meded ey amaan!
• izleyiciyi gölge gösterisinin sadece eğlenceli taraflarına değil, içindeki hikmetlere de odaklanması yönünde teşvik eden açılış şiirleridir.
  
  şöyle denir mesela;
  
  perdeyi kaldır gözden, hisse al sen bu sözden
  perdeyi sanma bezden, kemâlattır perdemiz.
  
  yine kubbealtı lügatında istişhad olarak görülen bir beyitte şöyle deniyor:
  
  eğerçi sûr-geh de sûretâ bâzîçedir ammâ / hayâl-i zıl hakayık-bîne a’lâ cây-ı ibrettir
  
  (eğlence yerinde oynanan bir oyun gibi gözükür ama / gölge oyunu gerçekleri gören göz için çok iyi bir ibret kaynağıdır.)
• golden horn ensemble'nin 1996 tarihli karagöz'ün şarkısı adlı albümünün giriş şarkısında hayali küçük ali tarafından icra edilen perde gazelini dinlemek için bkz: link spotify link