antik yunan felsefesi

• milattan önce 6. yüzyılda antik yunan, bugünkü yunanistan ve anadolu’nun akdeniz ve ege kıyılarında şehir devletleri yapılaşmalarıyla yaşamlarını sürdürmekteydi. diğer medeniyetlerin düşünüş, bilim, teknik ve matematik gibi alanlarındaki etkinliklerini kendilerinin bu alandaki ürünleriyle sentezlemişlerdir. bu sentezin o dönemin inancı olan mitoloji ile kaynaşması felsefeyi ortaya çıkarmıştır. felsefeyi farklı kılan; yaşam ve evrene ilişkin ‘’açıklama’’ çabasını efsanelere değil, akıl yürütmeye vgerekçelendirmeye dayalı olarak gerçekleştirmesidir.
  
  mitos’tan logos’a geçişi en geniş tanımıyla doğa olaylarını, evreni ve insanı anlamlandırmak için mitlerle yetinmeyerek; bunların oluşumu ve sebepleriyle ilgili akla dayalı bir düşünce yapısı ortaya çıkarmak olarak açıklayabiliriz. thales; insanın varolduğundan beri mitsel düşünce ile cevaplamaya çalıştığı tüm bu soruları akla dayalı olarak düşünen ilk insan, yani ilk filozof olarak kabul edilmektedir. thales yunan dininin ve mitolojisinin açıklamalarıyla yetinmeyip akla dayalı bir sistem
  geliştirmiş, açıklamalarını bu sistemle yaparak evrenin ilk ana maddesinin ne olduğu sorununa cevap aramıştır.
  
  insanın sorularına cevaplarını akla dayalı olarak araması için bir noktada mitsel düşüncenin yetersiz kaldığı bir ortam oluşması gerekti. i.ö. 6. yüzyılda, iyonya kentlerinde ortaya çıkan güçlü bir orta sınıf siyasal iktidar yolunda aristokratlarla kavga içindeydi. miletos’da halk aristokratları yenip yönetime geçmiş, aristokratların ailelerine ve kendilerine zarar vermişti. bu duruma karşı koyarak yönetimi
  tekrar ele geçiren aristokratlar, demokratları canlı bir meşale gibi yakarak kenti yanan ateşin ışığıyla aydınlatmışlardı. bu olaylar, mitloslara ters düşen ve mitolojik düşünüş ile açıklanamayan gelişmelerdi. böylece iyonyalılar’da mitolojik açıklamalara karşı bir kuşku doğdu. bu kuşku, ‘’felsefe’’ dediğimiz, akla dayalı düşünüşün temellerini attı. iyonya düşünürleri, aynı zamanda dinsel tabular sayıldıkları için olsa gerek, mitosların gerçekliği üzerine tartışmak yerine olayları, özellikle doğa olaylarını farklı bir biçimde açıklamaya çalıştılar. böylece doğan ‘’doğa felsefesi’’ ile felsefi düşünüş başlamış oldu.
• (bkz: sokrates)
  (bkz: plotinos)
  (bkz: platon)
  (bkz: aristoteles)
  (bkz: thales)
  (bkz: anaximandros)
  (bkz: anaximenes)
  (bkz: pythagoras)
  (bkz: demokritos)
  (bkz: gorgias)
  (bkz: empedokles)
  (bkz: heraklitos)
  (bkz: parmanides)
  (bkz: zenon)
• antik yunan felsefesindeki önemli kavramlardan bazıları:
  
  agathon
  
  iyi, iyi olan
  
  aisthesis
  
  algı, duyum
  
  aisthesis koine
  
  ortak duyum
  
  aletheia
  
  hakikat, doğruluk
  
  aperion
  
  sınırsız, biçimsiz, belirsiz, tanımsız
  
  arete
  
  erdem, fazilet, üstünlük
  
  arkhe
  
  başlangıç, ilke, hareket noktası
  
  ataraksia
  
  denge, ruh dinginliği
  
  athanatos
  
  ölümsüz
  
  atomon
  
  bölünmez zerre, maddecik, tanecik, atom
  
  daimon
  
  tanrıların altında, insanların üzerinde olan doğaüstü varlıklar. platon bu tabiri her insanın bir daimon'u bulunur şeklinde yorumlayarak esin perileri benzeri bir "şeye" gönderme yapar. bu varlıklar hem kötü olabilirler (bakınız: demon) (tembellik verebilirler, yoldan çıkarabilirler), hem de iyi olabilirler (ilham verebilirler, iyiliğe yöneltebilirler) bu nedenle herkesin daimon'u vardır.
  
  dianoia
  
  anlama, kavrama kabiliyeti, anlama yetisi
  
  doksa
  
  kanı, kanaat, yargı
  
  platon'da doksa, çizgi analojisinin en alt iki kademesini gösterir onlar da: inanç ve hayalgücüdür, episteme'nin alanı dışındadır.
  
  dünamis
  
  etkin ve edilgin güç. iki güç tanımını da kapsar hem kuvve olarak hem de kuvvet olarak (sözlük manasında) alınabilir (gizil güç).
  
  eidos
  
  görüntü, görünüş, şekil, form, biçim. meşhur idealar dediğimiz şey işte.
  
  eksoterikoi logoi
  
  kamuya açık seslenme, konuşma ya da anlatı
  
  energeia
  
  etkinlik, fiil, edimsellik, gerçekleşme (aristoteles'te etkinlik durumunda olma hali)
  
  entelekheia
  
  mükemmellik hali, edimsellik, gerçeklik
  
  energeia ile arasındaki fark: energeia süreç bildirirken, entelekheia sonucu bildirir. aristoteles ruh'u tanımlarken eidos'un yerine bu kavramı koyar.
  
  enthousiasmos
  
  bu o kadar önemli değil ama hoş bir terim. şu demek: içi tanrısal esinle dolma
  
  epagoge
  
  sürüme, sürüyerek götürme, gütme, indüksiyoın (tümevarım). "tikellerden tümele, ve bilinenlerden bilinmeyene götürme" (top. viii, 156a)
  
  episteme
  
  hakikatlilik. platon için kavrayış ve düşünme alanını kapsayan gerçek bilgi türüdür. noesis ve noetik edimlerle tanımlanabilir (bakınız: nous)
  
  az daha detaylı bilgi için:
  
  (bkz: #121405666)
  
  ethos
  
  karakter, alışılmış olan hayat biçimi
  
  eudaimonia
  
  mutluluk (daimon kökenine dikat ediniz)
  
  gnosis
  
  bilgi, bilme, tanıma
  
  heksis
  
  hal, durum, karakter, karakteristik özellik, alışkanlık. aristoteles'te heksis duygulanımların yani pathosların karşısındaki durumu bildirir. stoa'da ise "şeyleri" birbirine bağlayan dört güçten biridir: heksis, phüsis, psukhe, nous.
  
  hen
  
  bir, (başındaki b büyük harfle: bir)
  
  bu hem arkhe'ye hem panta'ya gönderme yapan açık bir terim. parmenides'in yolu takip edilebilir elbette daha farklı biçimde arkheciler de takip edilebilir.
  
  holon
  
  bütün, evren. bunu fiziksel evren (kosmos) olarak değil bir'in altındaki bir tartışma olarak da düşünebilirsiniz. parça ve bütün ilişkisi göz önünde bulundurulabilir.
  
  homoiosis
  
  pütagorasçı bir terim olarak benzeme, tanrıya benzer hale gelme'yi tanımlar.
  
  hüle
  
  kelime itibarı ile: malzeme, gereç, madde. ars.= "form fiil ise, madde kuvvedir"
  
  hüpokeimenon
  
  altta yatan, dayanak, taşıyoco, töz.
  
  hüpolepsis
  
  yargı, yargılama, hüküm
  
  hüponoia
  
  temelde yatan anlam, gizli anlam
  
  kenon
  
  boşluk, boş. pütagorasçıların kdoğalar ve sayılar arasında olduğunu kabul ettiği ancak parmenides'in saldırdığı düşünce.
  
  kinesis
  
  hareket, devinim.
  
  kinoun
  
  hareket ettirici, muharrik, fail. (özellikle aristoteles felsefesindeki yerine bakınız)
  
  kosmos noetos
  
  düşünülebilir, akledilebilir dünya ya da evren, zihinsel dünya.
  
  logistikon
  
  akılsal yeti. (ratio) ( ek olarak: logos)
  
  logos
  
  konuşma, açıklama, akıl, tanım, akıl yetisi.
  
  mantike
  
  kehanet, bilicilik, fal.
  
  mania
  
  platon'da: tanrısal esinli delilik. işte buraya bir aracı vasıtasıyla ulaşma üstteki mantike'yi karşılar.
  
  metheksis
  
  pay alma. platon'da duyulur tikeller ile idealar arasındaki ilişkiyi anlatmak için kullanılır. mimesis ile karışmasın.
  
  mimesis
  
  bu kavrama özellikle şuradan bakınız: platon'un bölünmüş çizgi analojisi
  
  noesis
  
  nous'un (akıl) işleyişidir, faaliyetidir. (nous, noeton, phronesis ve aisthesis ile birlikte düşünülmeli)
  
  nous
  
  yunan felsefesindeki en önemli ilk 10 terimden birisi olabilir. zeka, akıl, zihin. içkin ve kosmik olarak platon tarafından ikiye ayrılır ve genesis ile düşünülür yani kosmos noetos. aristoteles'te ise bir ayrılık üzerinden okunmalıdır: kinoun, sümpatheia ve yine proton kinoun da bu sözcük dahilinde düşünülmelidir.
  
  oikeiosis
  
  kendine alma, kendinin kılma, kendini sevme. (oikeioo ve oikos ile düşünülebilir oradan da ekonomi kelimesine kadar gelebilirsiniz.
  
  on
  
  var olan, varlık, (v'si büyük varlık)
  
  palingenesia
  
  yeniden doğuş, yeniden diriliş
  
  pathos
  
  olay, vaka, hadise, yaşantı, duygu, tutku, heyecan, sıfat, nitelik, sıfat.
  
  phronesis
  
  bilgelik ama nousvari değil de daha çok pratik bilgelik. roma'da roma'lı gibi davranabilme becerisi diyelim. :)
  
  phüsis
  
  doğa
  
  pistis
  
  inanç
  
  plethos
  
  çokluk, çok, çoğulluk
  
  pneuma
  
  nefes, soluk, tin (tümüyle ruh manasında değil ama dönem dönem ruh manasında kullanıldığı da olmuş) (yan anlam için: diogenes ve aer)
  
  proairesis
  
  düşünüp taşındıktan sonra yapılan seçim
  
  prolepsis
  
  ön kavrayış, ön sezi
  
  psükhe
  
  en önemli terimlerden bir diğeri: yaşam nefesi, ruh. (anima ile de bağlantılı) bu biraz daha kullandığımıza yakın anlamda bir "ruh" oluyor. (meraklısı ve buraya kadar okuyan zaten neyin ne olduğunu biliyordur ya da nereden bakacaını biliyordur)
  
  psükhe tou pantos
  
  dünya ruhu
  
  rhoe
  
  akıcı, akan, akışkan. popüler bir ifade vardı: panta rei buradan işte.
  
  sophrosüne
  
  ölçülülük, ılımlılık, otokontrol
  
  sümbebekos
  
  birlikte yürüme, man. ilinek, ilineksel
  
  sümpatheia
  
  ortak etkilenme, sempati.
  
  sünekheia
  
  süreklilik
  
  tekhne
  
  beceri, ustalık, zanaat
  
  telos
  
  tamamlanma, tamamına erme, erek, amaç
  
  theos
  
  tanrı
  
  topos
  
  yer. aristoteles bunu: çevreleyip zarf olan cismin (çevrelenip mazruf kılınan cisme kenetlendiği) sabit sınırı olarak tanımlıyor (imiş).
  
  zoon
  
  diri, canlı, canlı varlık, hayvan. (zoe ile ortak kök)
  
  detaylı merak eden varsa adres belli (ve benim aldığım yer):
  
  francis e. peters, antik yunan felsefesi terimleri sözlüğü
  
  (kendim için yazarken buraya da atmış oldum, uzun olduğuna bakmayın çoğu yerde açıklama verilmemiş, basit bi tekrar)
• tüpsüz dalış yapmak isteyenler için (bkz: ömer aygün) --> youtube kanalı
• giriş niteliğinde kitap tavsiyesi olanlar varsa çok makbule geçer.
• lisans eğitimim sürecinde en çok zevk aldığım alandı antik yunan felsefesi. özellikle arke problemleri, ahlak ve siyaset üzerine geliştirilen kuramlar, ve en güzeli de mitolojisi ile antik yunan felsefesi, okurken en çok zevk aldığım alan olmuştu.
  bu arada kuramsal anlamda teorileri ile ilkçağ yunan felsefesi içerisinde bana en çok mantıklı gelen de atom fiziğinin babası sayılacak demokritos'tu.
• antik yunan'da özgürlük, polis ve hırsızlık üzerine kısa bir pasaj:
  https://journals.sagepub.com/…0309?journalcode=pjxa
• kabaca mitos ve logos arasında cereyan eden tartışmalar bütünü. birde mit ve logosun iç içe olduğu bir ara dönemi vardır; herakleitos ve parmenides isimleri özelinde düşünülebilen. ilk akla gelen isimler platon ve aristoteles olsa da bana göre bu geleneğin harcı herakleitos ve parmenidestir. diğer ikisinin arasındaki tüm tartışma ve fikir ayrılıkları aslında ilk iki ismi yanlış anlamaları nedeniyle ortaya çıkıyor. evet, felsefe koca bir yanlış anlamalar tarihidir ve iyi ki de öyledir. yani bana göre platon, sofist diyalogunda parmenides'e karşı çıktığı ölçüde herakleitosçu; aristoteles ise platon'u eleştirdiği ölçüde parmenidesçi sayılabilir. fakat aslına bakarsanız herakleitos ve parmenides bir ve aynı fikri farklı kültürel veçhelerden ifade etmiş iki isim sadece.
• yeni başlayanlar için şu tasnif epey iş görecektir:
  
  başlangıç: thales, anaksimandros, anaksimenes, pythagoras, ksenophanes
  
  tez: herakleitos >< parmenides
  
  uzlaştırma: empedokles, anaksagoras, demokritos
  
  çözülme: sofistler
  
  yeniden inşa: sokrates
  
  sentez: platon
  
  yöntem: aristoteles