orhun yazıtları ^*

• kaya üstüne göktürk alfebesi ile yazılmış mezartaşları ve anıtlar..
  8. yy da yazılmıştır bunlar, ilk türk yazılı belgesi diye geçer, ve fakat gavur bergamada 40.000 kitaplık kütüphane yapmış milattan da önce..
• moglistan'da turkiye cumhuriyeti tarafindan korunmakta olan yazitlar
• bundan önce de bir sürü yazılı belge olduğu ama günümüze ulaşmadığı tahmin edilmektedir çünkü burda kullanılan alfabe oldukça karmaşık bir alfabedir, bu alfabeyi yazıyı yeni kullanmaya başlamış bir toplumun yazmış olamıyacağı göz önüne alınarak böyle bir şey söylenmiştir. ayrıca bu yazıtlar tamamen tesadüf olarak bulunmuş olmakla birlikte üstündeki alfabenin çözülmesi yıllar almıştır.
• 3 tanedir :
  
  vezir bilge tonyukuk yazıtı
  
  kültigin yazıtı
  
  bilge kağan yazıtı
• ilki (tonyukuk) 4 tarafli iki tastan olusmakta ve ilk tasta 35, diger tasta 27 satir yazi bulunmaktaydi.. tonyukuk tarafindan olumunden bi sure once 720 yilinda diktirilmisti.. bu kitabede tonyukuk'tan ileri goruslu , devletini seven ve anlayisli bir devlet adami olarak soz edilmekteydi..
  ikincisi kül tigin adina, kardesi bilge kaan tarafindan yazdirilmis olup, orhun yazitlari arasinda en saglami ve en okunulabiliriydi.. 730 yilinda diktirilmisti ve piramit seklindeydi.. 3 tarafi turkce, 1 tarafi cince'ydi..
  sonuncusu 732 yilinda bilge kaan'in oglu tarafindan bilge kaan adina diktirildi.. ucuncusu hakkinda pek fazla bilgi yoktur..
  
  hepsi 8. yuzyil'da dikilmistir ve yazili turk edebiyatimizin yenisey kitabeleriyle birlikte ilk eserlerinden sayilmaktadirlar.. gokturkce dili kullanilarak yazilmislardir..
  vs. vs.
• tonyukuk, kültigin ve bilge kağan'ın o çağlarda ekşi sözlük henüz varolmadığı için fikirlerini gelecek nesillere aktarmak için kullandıkları platform.
  tonyukuk yazdıklarıyla daha çok kendi niteliklerini övdüğü için birçok entrysi yazıtlar admini sesege han tarafından çöpe gönderilmiştir. kültigin'in bazı entryleri "yazıtın resmi dili türkçedir" kuralına ters düşmesine rağmen bilge kağan'ın araya girmesiyle barış sağlanmış ve her çince entry için üç kat türkçe enrty girme zorunluluğu getirilmiştir.
  yazıtların üçüncü bölümü bilge kağan'ın başka diyarlara göçmesinin^* ardından adına açılan entrylerden oluşmaktadır.
  kültigin'in amca oğlu amortigin kadınların kımız içememesi sorunsalı başlığı altına girdiği manasız entryler yüzünden yazıtlardan atılan ilk yuser -yazıt user- olarak türk tarihine geçmiştir.
• orhun yazıtları, bengü taşları, moğolistan'ın kuzeyinde, orhun ırmağı kıyısındaki altı yazılı taştır.
  türk dili, tarihi, edebiyatı, sanatı, töresi hakkında önemli bilgiler vermektedirler. türk ve türkçe adı, ilk kez doğu göktürkler dönemine ait bu yazıtlarda geçmektedir. 1893 yılında danimarkalı bilgin vilhelm thomsen, 38 harfli alfabeyi çözerek yazıtları okumayı başarmıştır. yazıtların üçü çok önemlidir. iki taştan oluşan tonyukuk (716), köl tigin (kültigin) (732), bilge kağan (735) yılında dikilmiştir. köl tigin (kültigin) yazıtı, bilge kağan'ın ağzından yazılmıştır.
• bu yazitlar siyasetname anı ve soylev niteligindedir.
• yazıtların yazıldığı alfabenin (göktürk alfabesi veya runik türk alfabesi) dünyadaki tanımlanmış yazılardan sadece iskandinav runik alfabesine benzemesi dolayısıyla batılılarca ilk bulunduğunda (1600'ler sanırım pek emin değilim) vikinglerin zamanında buralara kadar gelip bu bölgeleri yönettiklerini ve bu yazıtları geriye bıraktıklarını sandılar. ama 1800lerin sonunda yazıtların eski bir türkçe lehçesiyle yazıldıkları belli oldu. (alfabenin de harflerin şekli dışında okunuş vs olarak iskandinav runik alfabesiyle bi alakası yoktur)
• (bkz: yenisey)