moğolistan

• moğolistan'da bir sene gezindim arkadaşlar. söyleyeceğim çok fazla şey var dile kolay bir sene...
  bu bir senede iki ajanda doldurdum öğrendiklerimle, siz de hak verirsiniz ki hepsini buraya aktarmam mümkün değil. aklıma gelenlerden aktarım yapacağım...
  
  - moğolistan'ı iki kısıma ayıralım başkent ulanbatur ve diğer geri kalan kısmı. çünkü 3 milyonluk nüfusun yarısı başkentteyken diğer kalan yarısı tüm ülkeye yayılmış durumda ki ülke yüzölçüm olarak türkiye'nin 2 katı büyüklüğünde.
  - ulanbatur 500 bin nüfusa göre kuruluyor fakat şimdi nüfus neredeyse planlananın 3 katı. o sebeple altyapı problemleri had safhada. trafiği istanbul trafiğine rahmet okutur. araçların plaka numaralarına göre sokağa çıkma yasakları var (mesela plakasının sonu 1-2 olanlar pazartesi günü çıkamaz, 3-4 salı...) haftasonları herkes çıkar
  - moğolistan'da sadece kağıt paralar var, madeni para yok. en küçük para bile kağıt para olduğu için cüzdanlar çok fazla şiş duruyor. pandemi ile beraber revaçta olan temassız ödeme, telefondan ödeme gibi sistemler moğolistan'da yıllardır kullanılıyor. bankacılık sistemi acayip derecede gelişmiş (nüfusun az olması etkin olabilir bunda)
  - 2019 yılında ulanbatur dünyanın en pis havasına sahip başkentti (belki de şehir, emin olamadım). bunu gözle görmeniz mümkün; beyaz bir giysiyle dışarıda 3-4 saat gezerek...
  - insanlar gösterişe çok önem veriyor. maaşını alıp araç ve elbise kiralayarak bir hafta on gün kral gibi gezip sonrasında maaşa kadar borç arananlar çok fazla. bu gösteriş konusunda en garibime giden bankadan yeni çıkmış paraları ederinden fazlaya satanlar var. (mesela 2021 basımı 20 tl'nin 25'e satılması gibi)
  - moğolistan vatandaşlığı en zor alınan ülkelerden birisi. son 15-20 yılda tek bir kişi vatandaşlık alabilmiş o da saddam'ın bir büyükelçisi
  - yeraltı zenginlikleri çok fazla ve bunları başka milletlere çıkarttırıyorlar. ihaleyle verilen bu işlerde ihale bedelinin bir kısmı vatandaşlara eşit şekilde dağıtılıyor
  - daha önceleri bizde vergi iadesi olarak fiş doldurulurdu bunu hatırlayanlar vardır. moğolistan'da da her fişte bir bandrol var ve bu bandrolleri akıllı telefonlara okutarak vergi iadesi alınıyor. vergi kaçırma olmaması için her ay devlet tarafından bir nevi piyango çekilişi yapılarak bu fişlerden birkaçı ödüllendiriliyor, böylece halk alışverişinde fiş talep ediyor
  - et çok ucuz (bir koyun 20 dolar civarı) sebze pahalı demek isterdim ama bizdeki zamlardan ve paramızın değer kaybından dolayı (evet moğol parası tugrik'e karşı da değer kaybettik) sebze fiyatlarımız denk gibi ama ne yalan söyleyeyim sebzeleri plastikvari.
  - ülkede 70 milyondan fazla büyükbaş ve küçükbaş hayvan var fakat hayvancılık için öyle kapalı ahırlar, yedirilecek yemler felan yok. bir nevi yılkı hayatı yaşıyor hayvanlar. kış aylarında büyük telefat oluyor, kışı atlatanlar ise bir deri bir kemik karşılıyor baharı
  - kış aylarında havalar soğuk, baya baya soğuk, yalnız iyi soğuk. 2019 yılında -50 gördüm ben. yaz olarak adlandırılan da 35-45 gün
  - bizdeki akşam liseleri gibi orada da akşam üniversiteleri var
  - gobi çölünü 2 kere otobüsle 2 kere kendi aracımla olmak üzere 4 kere geçtim. çölde 6 gece yattım. bir çin firması gobi çölüne asfalt yol yapıyor. ben çölü geçtiğim zamanlarda toplamda 80 kilometresi yapılmamıştı ve o 80 kilometre hayatımın en bitmez ve en yorucu yolculuğuydu. otobüs yolculuğum için de (bkz: #114792117)
  - moğolistan'a ilk gittiğim zaman 'ülke o kadar zengin ki her moğol'un kendine ait yolu vardır' demişlerdi esprili bir dille. ulanbatur'dan çıkınca asfaltın bittiği noktalarda dümdüz bir coğrafyada onlarca farklı yönde tekerlek izleri karşılıyor sizi. tabelaların olmadığı bu yerlerde dağları takip ederek yolları bulduğunu söylüyor şoförler.
  - olay çok dağıldı. aklımda bilgiler uçuşuyor. burada keseyim zamanla ekleme yaparım umarım. son olarak moğolistan'da misafirlere ikram edilen sütlü, tereyağlı çaydan baksedeyim (bkz: #115921793)
  
  edit: moğolistan'a gitmeyi düşünen arkadaşlar için;
  - thy moğolistan'a uçuş gerçekleştiriyor. 1 saat bişkek molalı 11 saatlik bir yolculukla ulanbatur'a ulaşabilirsiniz
  - aeroflot ile rusya üzerinden aktarmalı olarak ulaşım sağlayabilirsiniz fakat dikkat edin havaalanı değiştirmeli bir aktarma olmasın
  - 2019 sonlarına doğru scat, nursultan-ulanbatur uçuşlarına başladı. nursultan üzerinden ulaşım sağlayabilirsiniz
  - moğolistan türk vatandaşlarından 30 güne kadar vize talep etmiyor. havalimanında ufak bir form doldurmanız yeterli. moğolistan içerisinde 90 güne kadar vizenizi uzatabilirsiniz (işi bilen birisi şart) daha fazlası için ise bir şekilde vize almalısınız (eğitim, iş, yatırımcı...) ama unutmayın şu an pandemi sebebiyle ülke yabancılara tamamen kapalı
  - her yıl mart ayının başında (sanırım mart ayının ilk cumartesi veya pazar günüydü) ulanbatur'a çok yakın bir yerde kartal festivali ve yine her ekim ayında altın kartal festivali yapılıyor. gidecek arkadaşlara bu festivalleri şiddetle tavsiye edebilirim
  festivalden
  festivalden-dombra
  festivalden-kartal gösterisinden
  
  - kayak sporu oldukça ucuz. pistleri efsane sayılmaz ama kış aylarında giderseniz kayak yapın
  - etleri gerçekten çok lezzetli (hormonsuz, ilaçsız, küspesiz et ne olacaktı ki!) ama şiddetle tavsiye ediyorum kurutulmuş et alın
  - moğollara bunu kabul ettiremedim kazakistan'daki ve kırgızistan'daki kımız daha lezzetli (kazakistan'ın ve kırgızistan'ın daha yeşil olması sebebiyle bence) ama siz yine de bol bol kımız için ki hem sizi sıcak tutacak hemde kafasını yaşayın isterim
  - ismi bir türlü aklıma gelmedi ama tarif edeyim; bir günden daha fazla süre ateşte bekletilen taşlarla etler ve patatesler aynı kovaya konulup çevriliyor. etler o taşların ısısıyla yavaş yavaş pişiyor, mutlaka deneyin.
  - zaten bol bol buuz (moğol mantısı) ve hoşur (bizim çibörek gibi) yersiniz.
  yemeğin adı khorkhog... @lord of the cakars'a teşekkürler
  - imkanınız olursa dukha türkleri'ni ziyaret edin. yüzyıllardır bağımız olmamasına rağmen hala daha ortak kelimelerimizin olmasıyla dilin gücünü keşfetmiş olursunuz hemde geyik sırtında yolculuklarınız olur
  - tonyukuk anıtlarını (ulanbatur'a 90 km) ve orhun anıtlarını (ulanbatur'a 400 km) ziyaret edin (bkz: #114679358)
  - mutlaka moğol çadırında konaklayın
  - turistik eşyalar satan mağazalarda imitasyon şeylere para harcamayın. ulanbatur'da çok büyük bir pazar var oraya gidin. tarihi birçok şeyle karşılaşacaksınız. kılıçlar, müzik aletleri, oklar-yaylar ve daha bir çok şey. hepsi orijinal ve en az 70-80 yıllık şeyler. ben de bu kılıcı aldım. unutmayın böyle bir ürün alırsanız belge hazırlatın ki uçakta problem çıkmasın... gidecek olanlara bir aylık bir yolculuk için önerilerde bulundum daha fazla kalacaklar için keşfedilecek çok şey var elbette
  
  edit 2: gelen sorulara verdiğim cevapları buraya da taşımak adına editliyorum.
  - ortaasya'da her ülkede bulundum neredeyse. ortaasya ülkelerinde polis yabancı olduğunuzu hissettiği an (ki bu hiç zor değildir) sizden para koparabilmek adına komikçe şeyler yapar (mesela kazakistan'da 20-30 km sizi takip eder ve nihayetinde aracın lastiği çizgiye deydi diye büyük bir olaymış gibi sizi ürkütür ve para koparmaya çalışır) ama moğolistan'da kesinlikle polis böyle komik olaylara girişmez ve rüşvet beklentisinde asla ama asla olmaz varsa cezası yazar gider
  - özellikle ulanbatur'da hırsızlık olaylarına dikkat edin. tüm ulusu suçlamak değil bu ama çok profesyoneller var hırsızlık konusunda. hatta sizlere çok garip gelecek bir durumu aktarayım; 7-8 kişilik ekipler kurularak türkiye'ye hırsızlığa geliyorlar. sağlık turizmi, eğitim turizmi gibi hırsızlık turizmi de var yani
  - giysiler çok pahallı moğolistan'da ama ülke tam bir kaşmir cenneti. kaşmir ürünler alacaksanız söylenen fiyatı yarıya indirmeye bakın
  - moğolistan'da 100 bin civarında kazak yaşıyor. kazakların çoğunluğu bayan ölgii şehrinde ve birçok kazak moğolca bilmiyor. bu şehirdeki devlet dairelerinde de çoğunlukla kazaklar çalışıyor ve devlet tarafından denetlemeye gelen bir moğol yanında tercüman ile bu şehre geliyor. adı konulmamış bir özerklik var gibi
  - benzin fiyatları türkiye ile aynı düzeyde denilebilir (yaklaşık 1 dolar) fakat araç fiyatları çok ucuz. şu toyota kluger 2009 model ve 3 bin dolar mesela. bu sebeple turizm firmalarına para vererek belirli alanlara turistik geziler yapmak yerine araç alarak keşfetmenizi tavsiye edebilirim (bu benim seyahat tercihimden kaynaklanabilir)
  - güvenlik anlamında hırsızlık durumundan bahsettim, gasp da olabilir ben hiç duymadım yada başıma gelmedi ama elbette olabilir. yalnız moğolların hiç kesici yada ateşli silahlı olayını duymadım. adamların silahları yumrukları, en azından tüfek icat oldu mertlik bozuldu gibi bir durum yok
  
  edit 3: şamanlar hakkında da deneyimlerim için (bkz: #117527044)
  
  edit 4: sağolun mesajlarınızla teveccüh gösterdiniz, daha çok bilgi vermemi rica edenler oldu. notlarımdan aktarayım, siz de ilgi alanınıza yada merak ettiklerinize göre sorularınızı yöneltirseniz bilgim dahilinde cevaplayama çalışırım.
  - moğolistan'da araçların neredeyse yarısı toyota prius. çok fazla tercih edilen bir araç prius ve hibrid motorlu bir araç
  - moğolistan'da köylerin toyu (düğünü) oluyor. mesela kuruluşunun sekseninci yılı olan bir köy toyuna katılmıştım. bu düğünler festival havasında geçiyor. düğünlerde moğol güreşleri, 40-50 km parkurlu at yarışları yapılıyor (yerine göre köyün zengini bu müsabakalarda dereceye girenlere yüklü miktarda ödüller verebiliyor). yine o senenin hatırası olarak köyde yaşayan herkesin soyunu içeren soy kütükleri basılıyor ve herkese hediye ediliyor. (aynı düğünler şehirler için de yapılıyor)
  - at yarışlarında, hafif olmaları sebebiyle 5-10 yaşlarındaki çocuklar binicilik yapıyor. yarışlarda hayatını kaybeden çocuklar olması sebebiyle 7 yaşından küçük çocuklara binicilik yaptırılmadığı söylense de 5 yaşında 5 şampiyonluğu olan bir çocukla tanışmıştım.
  - naadam festivali tüm ülkede ve iç moğolistan'da kutlanan bir nevi bayramdır ve 'erkeklerin üç oyunu' olarak da bilinir. bu oyunlar moğol güreşi, at yarışı ve okçuluktur. kadınlar da at yarışına ve okçuluğa katılabiliyor ama güreşlere katılamıyorlar.
  - bu gece itibariyle (ulanbatur ile saat farkımız 5 saat) kutlanan tsagaan sar, moğol yılbaşıdır. devamındaki bir hafta tatil olup insanların bir çoğu krediler çekerek önündeki bir seneyi bu bir haftada tüketiyor.
  tsagaan sar bayramında herkes yerel kıyafetlerini giyerek büyüklerini ziyaret ediyor ve onlarla vakit geçiriyor. ben oradayken başbakan annesinin çadırına gitmişti (evet başbakanın annesi çadırda yaşıyor)
  - şehirlerde tanıştığım birçok moğol -özellikle biraz yaşlı olanlar- evlerde rahat etmediklerini ve uykularını alamadıklarından şikayetçilerdi. çadırlarında uyuyacakları günleri hasretle bekliyorlardı
  edit 5: moğolistan'da misafirleri olduğum türk halkları için
  (bkz: #129732991)
  (bkz: #129441753)
• başkentin dışına çıktığınızda tamamen değişen bir dünya ile fantastik öğeler sunan soğuk ülke...
  soğuk derken ruslar için bile soğuk o seviye...
  geçen yılın kışında -45 dereceyi görmüşlüğümüz vardır.
  ulaanbaatar ise tamamen farklıdır. teknoloji manyağı insanların memleketidir demesem de buna oldukça yakındır.
  avm lerde hayatımda ilk defa hipermarket girişindeki kasalarda anahtar ya da şifre yerine yüz tanıma sistemini burada görmüşümdür mesela..ki 30 dan fazla ülke görmüşlüğüm vardır ...beni şaşırtmıştır
  ülke aşırı güvenli olduğu için nerde ise nüfüsün %80 i telefonla ödeme yapar...
  şehrin biraz dışına çıktığınızda ise geleneksel moğol çadırlarında yaşayıp soba yakan fakir ama güçlü halk karşınıza çıkar. ata binerler kartal terbiye ederler vs...
  biraz daha içlere gittiğinizde ise elektrik, yoktur internet yoktur, telefon yoktur...tuvalet evlerin ya da çadırların dışındadır...suyu kuyudan çekersiniz..köpeklerin kar yediğini görürsünüz
  
  yaşadığım 2 yıl boyunca bende değişik etkiler değişik dostluklar bırakmış bir ülkedir moğolistan
• çinin üstünde rusyanın altında afganistana yakın stratejik bir alanda yüzölçümü bakımından hayli büyük bir yer tutmasına rağmen hiç bir uluslararası sorunda moğolistan şöyle yaptı böyle dedi bunu istedi diye bir haber duymadığım,bunun yanında ne sanatta ne sporda herhangi bi başarılarını işitmediğim,cengiz hanın torunlarına yakışmayacak derecede pasif insanların ülkesi.okuldaki bir moğol öğrencinin okuduğu üzerinde cengiz hanın kurduğu büyük imparatorluğun haritası bulunan bir kartı görmemle insanlarının halen geçmişleriyle avunduğunu anladığım bu bakımdan bize benzeyen ülke
• devasa mogol topraklarinda sadece iki milyon kisi yasamaktadir. tek sehirleri ulan batur, onun da nufusu altiyuzbin'dir. rusya'dan sonra komunist olan ikinci ulkedir. kirsal kesimde yasayan halkin cogu gocebedir, hayvancilik yaparlar, hemen herkes ata binmeyi cok iyi bilir. ana besinleri ettir. koyun, keci, domuz, inek ayirt etmeden neseyle yer mogol kardeslerimiz. kisi basina yilda 120kg. et duser. icinde et olmayan yemegi, yemekten saymazlar. mogolistan'in en buyuk sorunu asiri soguklardir. sicaklik kisin eksi 50 dereceye kadar duser. milyonlarca hayvan telef olur.
  
  milli ickileri votkadir. sek icerler, cok icerler, saglam icerler. yeni sise actiklarinda kotu ruhlari kovmak icin, ickiye (siseye dokunmadan) parmaklarini sokup, islak parmagi arkaya sallarlar. milli sporlari gures, guresten sonra en populer olanda basketboldur. basketbolda pek basarili olmasalar da japon sumo liginde 30 kadar mogol guresci vardir. yeni sampiyon da 21 yasinda bir mogoldur(asashooryuu).
  
  ekonomileri cok zayiftir, issizligin iyice artmasiyla suc oranlari da yukselmistir. ruslari cok severler, cinlilerden nefret ederler, genelleme yaparlar, candirlar, bir tanedirler, harbiden saglam icerler.
• sonunda hayalimi gerçekleştirip bir kısmını gezdiğim ülke, ıssızlığın sözlük tanımı.
  
  gitmek isteyen olursa bilgi vereyim biraz.
  
  gitme kararı aldığımızda ilk iş vizeyi araştırmıştım. bizim pasaporta vize istemiyorlar. 30 güne kadar kalabilirsiniz. uçakta dolduracağınız küçük bir form ile kolayca halloluyor. moğolistan için ya aeroflot ya da thy tercih edeceksiniz. aeroflot moskova aktarmalı(moskova sonrası miat ile devam ediyorsunuz), thy ise bişkek aktarmalı. ikisi de yaklaşık 10 saat sürüyor. aktarmada geçireceğiniz süreye göre bu artabiliyor. biz aeroflot ile moskova aktarmalı gittik. genel anlamda memnun kaldık. ülkenin tek uluslararası havalimanı ulaanbaatar'da. küçük bir havalimanı burası. şehre yaklaşık 45 dakika uzaklıkta. genelde oteller ve hosteller havalimanı servisi veriyorlar.
  
  bizim turumuz 8 günlük orta moğolistan ve gobi çölü turuydu. orta moğolistan'da karakorum, orhun vadisi, orhun şelalesi, göktürk yazıtları ve semi-gobi dedikleri yer vardı. orhun vadisi ve orhun şelalesi doğası bakımından muazzam. biz 1 gece kaldık ancak 3-4 gece kalınabilecek kadar muhteşem bir yer. göktürk yazıtları, karakorum şehrine 1 saat uzaklıkta. yolunu tika asfaltlamış. müzesi var. orijinal yazıtlar müzenin içinde. yazıtların bulunduğu yerlere de replikaları yapılmış. müzede hem yazıtlar hem de yazıtların çevresinde bulunan küçük şeyler var.
  
  semi-gobi dedikleri yer ise küçük kum tepeciklerinin olduğu bir yer. manzarası ve doğasıyla değişik bir yer. bir yanda yemyeşil stepler, bir yanda kum tepecikleri.
  
  gobi çölünde ise bayanzag tepecikleri, khongoryn els kum tepesi ve yolyn kanyonu var. orhun vadisinden gobi çölüne geçiş için bir gece bir yerde kalmak şart. yol üzerinde ongii manastırı var. ancak bu manastır 1920li yıllardaki komunist devrim sırasında yıkılmış. şu an 2 bina ayakta sadece. biz burada konakladık bir gece. sonrasında gobi çölüne doğru devam ettik.
  
  gobi çölündeki bayanzag tepecikleri, hem renginden hem de güneşin vurma açısından dolayı kırmızı görünen tepecikler. zamanında burada büyük arkeolojik kazılar yapılmış. bir sürü dinozor fosili avrupa'ya kaçırılmış buradan. çölü ilk hissettiğiniz nokta buralar.
  
  khongoryn els kum tepesi, gobi çölündeki kum kısmının kuzeybatısında. rehberimiz 400m yükseklikte olduğunu söyledi. tepeye çıkması 1-1.5 saat sürüyor. çıkınca göreceğiniz manzara harika. gidecekler için söylüyorum. şort giymeyin, ayağınızdaki ayakkabıyı çıkarın. daha rahat edeceksiniz. gobi çölünün kum kısmı yine rehberin söylediğine göre yaklaşık 10 km genişlik ve 100 km uzunluğunda bir şerit şeklinde. kuzeyden gelirken bu şeridin bir kısmını göreceksiniz. burada bir çadırda kum tepecikleri manzaralı bir sabaha uyanmak harika bir şey.
  
  yolyn kanyonu ise gobi çölünün sınırında sık yamaçların arasında içinden su akan yaklaşık 1 km uzunluğunda bir kanyon. bitki örtüsü ve güneşin dağlara çarpıp yansımasıyla değişik renkler meydana çıkıyor.
  
  bunlara ek olarak terelj park ve white stupa dedikleri yerleri de gördük. terelj park, başkentin hemen doğusunda cengiz han'ın devasa heykeline çok yakın bir doğal park. başkente yakın olduğu için de biraz daha kalabalık diğer yerlere göre. moğolistan'daki çoğu yere göre daha fazla yeşil barındıran bir yer. burada turtle rock ya da praying lama rock dedikleri bir kaya var. aryaval meditasyon manastırı da yine bu parkın içinde.
  
  white stupa ise tam olarak kapadokya'nın henüz peri bacası olamamış hali diyebiliriz. budist manastırlarındaki bulunan stupa'lara benzerlikleri dolayısıyla white stupa adını vermişler.
  
  ve başkent ulaanbaatar. ülke nüfusunun 3'te 1'i başkentte yaşıyor. başkent çok geniş bir alana kurulmuş ancak başkentteki tüm olay tek bir cadde ve bunun çevresinde dönüyor. bu cadde peace avenue. türk büyükelçiliği de bu cadde üzerinde. baya uzun bir cadde. zaten bu caddeye paralel olan tourist street dedikleri yer harici bir yerleri yok.
  
  birkaç bilgi daha vermek gerekirse;
  
  - 1 tl yaklaşık 695 tugrik yapıyor. marketlerde 1500 tugrik'e bira bulabiliyorsunuz. mekanlarda ise 3000 tugrik civarında. içtiğimiz en pahalı bira hard rock cafe'deydi. o da 5000 tugrikti. yemek fiyatları ise gittiğiniz mekana göre değişiyor ancak 5000-6000 tugrik ile başlayıp 15000 tugrik'e kadar çıkıyor.
  
  - tur ayarlayacaksanız facebook, couchsurfing ve tripadvisor üzerinden araştırabilirsiniz. bu coğrafya için tur ayarlamak sizin isteklerinize bağlı. yani kişi başı 400 dolara da tur bulabilirsiniz, 2000 dolara da. tabi ne kadar kişi olursa tur fiyatı o kadar düşüyor. iyice konuşup anlaşmak lazım. tabi bazıları da önce oraya gidiyor, orada tur ayarlamaya çalışıyor. bu da bir yöntem. bunu da yukarıda bahsettiğim peace avenue'da bulabilirsiniz.
  
  - şehirde, ülkede ingilizce bilen sayısı çok az. basit bi moğol konuşma sözlüğü işe yarayabilir.
  
  - bol bol nemlendirici alın. özellikle güneyi çok kuru. alışık değilseniz teniniz de çöle dönüyor.
  
  - kırsala çıktığınızda tuvalet şartları pek iyi değil. tabi eğer lüks turist kamplarında kalırsanız bu dediğim geçerli değil. göçebelerin çadırlarında kalırsanız muhtemelen 2m derinlikteki bir kuyuda işinizi halletmeye çalışacaksınız.
  
  - genelde tur şirketleri su ihtiyacını karşılıyor ancak karşılamazsa tur şirketine yola çıkmadan önce markete uğramasını söyleyin. hem su stoğunuzu yapın hem de atıştırmalık alın.
  
  - mesafeler çok uzak ve yollar asfalt değil çoğu yerde. bunu göz önünde bulundurun. hangi arabaya binerseniz binin bu yollar sizi yoracak. araba kiralamanın iyi bir yöntem olduğunu düşünmüyorum. zira hiç tabela yok. moğol şoförler resmen içgüdüleri ile hareket ediyorlar. araba tamirinden anlamıyorsanız yine sıkıntı çıkabilir zira yollardan dolayı araçlar çok kolay bozuluyor.
  
  - moğollar geleneklerine çok bağlılar. özellikle göçebe çadırlarında rehberlerinizin direktiflerini uygulayın. insanların kutsallarına saygı göstermek gerekiyor.
  
  - ülkede deve, ren geyiği, koyun, keçi, at, inek ve yak hayvanları besleniyor. deve için ya semi-gobi ya da gobi çölü tarafına gitmeniz gerekecek. yak daha çok orta moğolistan'da var. koyun, keçi, at ve inek her yerde var. ren geyiği yetiştiren göçebe aileler ise ülkenin kuzeyinde.
  
  - şamanlar çok yaygın değil. moğolistan denince herkesin aklına şaman geliyor ancak şamanizm'e inanan sayısı ülkenin yüzde 3'ü. onlar da genel anlamda ülkenin kuzeyinde yaşıyor. ülkenin yüzde 90'ı budist. yüzde 5 ise müslüman. müslümanlar ülkenin batısında yaşayan kazaklar.
  
  - ülkeden alabileceğiniz en önemli hediye kaşmir. türkiye'de fiyatlar nasıl bilmiyorum ancak ortalama kalitede bir yerden bir bere, bir atkı 50 dolar civarında. keçe ve yak yününden yapılan kıyafetler de kaşmir ile birlikte satılıyor.
  
  - moğollar bulmacalara ve puzzle'lara çok meraklılar. bununla ilgili sattıkları küçük çaplı şeyler var. hatta bunun için başkentte müze bile var. müzenin küçük mağazasında puzzle ve bulmaca satın alabilirsiniz.
  
  - vejeteryanlar için biraz zor bir gezi olabilir. zira tüm mutfakları et üzerine kurulu. deli gibi et tüketiliyor. etleri de çok lezzetli. tur yaparsanız khorkhog yemeyi unutmayın.
  
  - kımız (airag), suutei tsai (sütlü tuzlu çay) için ev yapımı kurabiyelerden ve deve peynirinden tadın.
  
  özetle gezmesi zor ama çok zevkli bir asya ülkesi. gördüğünüz manzaralara değiyor. ufuk çizgisinden güneşin doğuşunu da batışını görebiliyorsunuz. alabildiğine düzlük, alabildiğine ıssız.
• türkiyenin kaç katı büyüklüğünde bir yer ve nüfus sadece 3 milyon kişi. kişi başına düşen at sayısı 13.
  her yere atla gidiyorlar.
  rüya gibi.
• dünya haritasını önüme aldığım zaman gözlerimin üzerine düştüğü ülke. uçsuz bucaksız stepleri ile masmavi gökyüzü insana özgürlük ve korku hissi veriyor. sonra nepal, bhutan, aşağısı hindistan, daha sonra urumçi...
  
  bir marco polo olamam belki ama asya'yı, uzak doğu'yu ve insanlarını çok merak ediyorum.
• doğa severler için harikalar diyarı. normalde doğa ve kültürü hakkında bir şeyler paylaşmaya gelmiştim ama başlık altındaki yalan yanlış bir sürü zırvayı görünce el atmadan duramadım.
  
  bir sürü zırvalık var ama bir tanesi çok orijinal. moğol olduğunu iddia eden bir arkadaş var ki düşman başına. bu arkadaş bir entarisinde moğolların bağımsız kaldıklarıyla övünürken türk soylu devletlerin sovyet köpeği olduğunu iddia ediyor. adama demezler mi, be pezevenk o zaman ne sikime hala kiril alfabesi kullanıyorsun? doksanlı yılların sonuna kadar can sıkıntısından mı rusça konuştun? hayır bir de götü kurtarmak için sovyetlerle bir olmamış, buna rağmen yüzölçümü türkiye'den daha büyük olan ve bugün iç moğolistan olarak adlandırılan bölgeyi komünist çin'e kaptırmış, yıllarca moskova'nın emirlerini ben dinlemişim gibi konuşuyor. işin garibi bugün iç moğolistan halkı özgür moğolistan insanından daha milliyetçi. mao'nun kültür devrimine rağmen kendini daha saf tutmayı başarmış. en azından kendi dillerini konuşuyor, kendi alfabelerini kullanıyorlar.
  
  demek ki tarihi hakkında bilip bilmeden konuşan tek millet türkler değilmiş. çomar her yerde çomarmış. bir de tarih hakkında herkes çok bilgili anasını satayım. kimse de demiyor ki hangi moğoldan bahsediyorsunuz? türk halkları bu kadar çeşitliyken moğollar tek bir halk olarak mı kaldılar sanıyorsunuz. almlar altı üstü bir kaç sene ele geçirdikleri ülkelerde demografik yapıya etki edecek kadar atmık bırakmışken asırlarca dünyanın yarısına çökmüş olan moğollar prezervatif mi kullanıyordu.
  
  türklerle kan bağı öncesinde değilse bile sonrasında var. bugün bildiğimiz bir çok halk cengiz, dolayısı ile moğol soyundan geliyor. en basit örneği kazaklar ve nogaylar. kazak hanlığının kurucusu kerey han bizzat cengiz soyundandır. çağatay hanlığının lideri timur gibi gözükse de cengiz soyundan olmadığı için devleti resmi olarak isen buga yönetmiştir. isen buga (esenboğa) cengiz soyundan olduğu için göstermelik devlet yöneticisi olmuştur. moğolların budizmi kabul edişi, mançu ve tunguzlarla karışması türk halkları ile moğolları birbirinden ayırmıştır. kubilay han ile başlayan çin etkisi ise sürecin başlangıcıdır.
  
  hele hele moğollar bir doğu asya halkıdır demek ben malım demekle eşdeğerdir. ne genetik, ne coğrafi, ne tarihi ne de kültürel olarak moğolların diğer sarı ırklarla uzaktan yakından alakası yoktur. eskimolardan geliyoruz demek bile şu bağlamda daha doğru kalır. günümüzde hala halkın hatırı sayılır bir kısmı göçebe olan moğolları en yakını 2000 yıl önce yerleşik hayata geçmiş asya halklarıyla bağlamaya çalışmak abesle iştigaldir. aynı düz mantıkla konuşacak olursak uygurlar bile daha doğu asya halkı sayılır.
  
  özetlemek babında çok basit bir örnek vereyim. cengiz'in ordusunun büyük kısmı kan ve kültür bağı kurduğu orta asya halklarından oluşmaktadır. kazak ismini 15.yy'da almış olan halk aslında toplama bir halktır. günümüz kazak boyları içerisinde cengiz han'ın can düşmanı olan merkitler, bunun yanı sıra en büyük askeri güçlerinden birisi olan naymanlar da vardır. bu halklar o kadar karışmıştır ki yeni bir millet ortaya çıkmıştır. altınorda devleti ise başlı başına bir orta asya kokteylidir. başta cengiz han torunları moğollar olmak üzere içeriğinde kıpçak, tatar, özbek, kırgız, kazak, nogay vs. ne ararsanız vardır. o dönem konuşulan moğol dili de günümüzden farklıdır. bu kadar çeşitli halkların bir araya kolayca gelmesi mümkün olmadığı gibi asırlarca bölgeyi domine etmek için ortak bir dil kullandıklarını idrak etmek zor olmasa gerek. yani ortak bir dil ve kültür olmadan bu halklar bir araya gelemezdi.
  
  muhteviyatının yarısından fazlası türk lehçelerini konuşmuş ve günümüze taşımışken herkesin günümüz moğolcası konuşmadığını tahmin edersiniz. zaten altınorda yönetiminin de bir tür tatar türkçesi konuştukları gerek rus ve çin kaynaklarında, gerekse sağlam kalan resmi evraklarda ayan beyan ortadadır. bunların dışında bahsi geçen bütün halklarda cengiz soyundan gelmekle övünülür. cengiz han'ın göktürkler'den esinlendiği, onların ise atalarından kalan bozkır yasaları bugün hala bu halklar tarafından büyük saygı ile tatbik edilir. yani bir nogaya bugün "ulu kır ayızı" veya kazağa "ulu dala zanı" nedir diye sorarsanız size en azından cengiz han'dan kalan yasayı anlatacaktır.
  
  anlayacağınız moğollar 17.yy itibari ile bu halklardan uzaklaşmışlardır. bugün en yakın akrabaları veya ortak kökenleri oldukları iddia edilen halklarla ilişkileri tarih boyunca türk halklarıyla olandan daha güçsüz olmuştur. en yakın örneği jungar ve kalmukların kazaklar tarafından kılıçtan geçirilmesine cengiz torunlarının ses etmemiş olması, aksine destek vermiş olmalarıdır.
• turkce'ye dilleri cok yatkin ,cok hizli ogrenebiliyorlar, ural-altay dil ailesini kullanmalari en onemli etken olsa gerek.
  turkce ogrenmek bir ara bayagi modaymis, turk kolejlerinin etkisi olsa gerek bunda da.
  
  aslinda tembel olduklari dusunmuyorum pek de caliskanlar fakat imkanlari o derece sinirli ki ellerinden ancak bu kadari geliyor demek daha dogru olacaktir.
• türkiye'de bilecik neyse, dünya'da moğolistan odur.