gözlemci etkisi

• elektronun gözlemci bakmadığı zaman dalga, baktığı zaman parçacık olarak davranmasına sebep olur. gözlemcinin zihni hologramın eksik projeksiyonunu tamamlar ve varlık görünür hale gelir. yani arkandaki buzdolabı dönüp bakmadığın sürece orada değil.
• der ki:
  
  "genç şimdi deney yapıyosun güzel ama sen ne olup bittiğini anlayayım derken sisteme müdahele ediyosun, onun izolasyonunu bozuyosun, deneyin sonucunu da değiştiriyorsun."
  
  heisenberg belirsizlik ilkesi ve schrödinger'in kedisi bunun çok meşhur örnekleri. wikipedia'da gündelik hayatan güzel örnekler var; örneğin sıcaklık ölçerken cıvalı termometrenin de ortamdan biraz ısı çalması, ya da voltmetre ve ampermetrenin de ideal olamaması yüzünden devrede değişikliğe yol açması.
• ne biliyoruz ki belgeseli yüzünden her bir objeye uyarlanan ancak çok yanlış anlaşılan etki. bu sadece elektronlarda var. yani parçacık düzeyinde. aynı parçacıkların, heisenberg belirsizlik ilkesine göre nerede, ne zaman olduklarını da bilmiyoruz mesela. o zaman üstünde oturduğumuz sandalye de mi öyle? tabii ki hayır. ya da belgeselde dediği gibi arkamızda yere çarpan bir top her yerde olabilir mi? tabii ki hayır. eğer bir elektron değilseniz tabi... bu belgesel yüzünden aptal saptal kuantum fizikçileri çıktı ortaya işte. gerçek popüler bilim bu değil.
• mitolojik bir kokusu var bunun. yapma, etme, arkanı dönme, bakma, meydan okuma, görme, yeme, açma, elleme, bilme... kabaca davranmamaktan bahsediyorlar sıklıkla. sınırları aşmamaktan bahsediyorlar. bu yüzden zanaatkarlık en güzel meslek. işine bakıyorsun sadece. meditatif bir haldesin. kafa rahat. zikir çekmek gibi. tekrar eden basit hareketler var. yaptığın işle bedensel bir bütünlük var. tek kötü yanı biraz inzivayı anımsatıyor.
• gözlemci etkisi ile ilgili hem çok açıklayıcı hem de anlaması çok basit bir örneğe denk geldim bugün. işin parçacığına, elektronuna, young deneyine, felsefesine gelmeden önce verilmesi gereken girizgah niteliğinde bir örnek.
  
  --- örnek ---
  
  bir fabrikadaki üretim hattının aydınlatması ile verimlilk arasında bir ilişki olup olmadığı ölçmek için deney yapılıyor. aydınlatma iyileştiriliyor ve evet verimde de pozitif paralel bir gelişim gözlemleniyor. daha sonradan bunun tesadüf olup olmadığını ölçümlemek ve deneyi tekrar yapmak için aydınlatmayı eski haline getiriyorlar ama o da ne? işçilerin performansı daha da artıyor. haliyle gözlemciler buradan iki çıkarım yapıyorlar.
  
  1- aydınlatma ile verimlilik arasındaki ilişkinin, birebir aynı koşullarda, aynı zamanda, aynı şartlarda iki fabrika kurup farklı aydınlatmalar yapılmadığı sürece ölçülemeyeceği.
  
  2- gözlemci etkisinin işçi performansları üzerinde ne kadar büyük bir etkisi olduğu.
  
  --- örnek ---
  
  başta psikolojik ve sosyolojik deneyler olmak üzere birçok bilim dalının bugı resmen. tıpta da özellikle ilaç geliştirme sürecindeki aşamalı testlerin ne kadar güvenilir olduğunu sorgulatır bir etki. hele ki plasebo ile harmanlanırsa çık işinden içinden çıkabilirsen. plasebonun da plasebosu var üstelik. (#20506687)
• (bkz: measurement problem)
  
  eğer bir kuantum fizikçisinin gözlerinde korku görmek isterseniz, ona sadece “ölçme problemi” deyin.
• sosyal bilimlerde gözlemlendiğini bilen kişinin davranışını değiştirmesi olgusu hawthorne etkisi olarak adlandırılmaktadır. hem fizikte hem de sosyal bilimlerde geçerli olduğu için gözlemci etkisi aslında interdisipliner bir olgudur.
• çift yarık deneyinden ziyade delayed choice quantum eraser experiment'da ortaya çıkan bir durumdur. çift yarık deneyindekinin tutarlı bir açıklaması var, diğer deneyde gözlemci etkisi geçmişin değişmesine yol açıyor (olabilir).
  https://www.youtube.com/watch?v=iyn27r7udni
• genel geçer, kesin ölçülebilir bir gerçekliğin mümkün olmayabileceğini çünkü gözlemci ve gözlenen şey arasında sonsuz sayıda değişkenin bulunduğunu gösteren etkidir. bu anlamda determinizme darbe vurduğu gibi aynı zamanda fenomenolojinin ve olumsallık'ın önemini gösterir bize.
• "gözlemlediğimiz şey doğanın kendisi değildir, doğanın sadece yönelttiğimiz sorulara verdiği cevaptır."^*