serapis

• kökenini mısırlı isis ve osiris kültlerinden alan ve ptolemaios iktidarının mısır'daki hakimiyetini meşrulaştırmak niyetiyle icad edilmiş bir gizem dini. serapis kültü, tanrı ve ilahi dünya ile ptolemaios hanedanı arasında ritüel bir bağlantı kurmuş ve özellikle iskenderiye aristokrasisi için kraliyete bağlılığı ifade eden bir pratik olarak yaşamıştır. antik grek kaynaklarında isis ve osiris kültünden, ı. ptolemaios soter’in iskenderiye’de serapis kültünü kurduğu m.ö. 3. yüzyıldan önce yalnızca herodotos’da bahsedilir. herodotos mısır tanrılarını anlattığı pasajlarda isis’ten bahseder ve hellas’taki io ve demeter’e benzeterek isis’i bu tanrıçalarla bağdaştırır. osiris’i ise dionysos’a benzetir ve ona duyulan saygının ve onuruna yapılan tapınımların dionysos kültüyle bağdaştığını söyler.
  
  hellenistik dönemden önce isis ve serapis kültünün anadolu’da var olduğuna dair herhangi bir bulgu olmamasına karşın, isis kültünün m.ö. 4. yüzyılda hellas’ta peiraieus’ta yaşayan mısırlı kolonistler tarafından kurulduğunu biliyoruz. öte yandan, herodotos’un isis’i demeter ile özdeşleştirmesinin yanında, erken hellenistik çağda, anadolu’da henüz isis tapınımı görülmezken, grek dünyasının isis’i aphrodite ile bir tuttuğunu da söyleyebiliriz. dolayısıyla soter'in icadı serapis, grek dünyasına mısır'dan giren ilk ezoterik tanrı değildir.
  
  m.ö. 4. yüzyılda iskenderiye’de ortaya çıkan serapis kültü, bizzat ptolemaios soter’in kurduğu bir külttür. ptolemaios’un mısır’a tanıttığı bu yeni tanrı, göründüğü kadarıyla memphis’te kültü bulunan karma bir tanrıdan, osiris-apis’ten türemiştir. ptolemaios soter’in böyle yeni bir kült kurmadaki amacı, muhtemelen iskenderiye halkına o zaman kadar yoksun bulunduğu bir koruyucu tanrı sunmaktı. yeni tanrının mısırlı yönleri kuşkusuz kentteki yunanlı ve mısırlı aristokrat grupları birleştirmek açısından da önemliydi. serapis kültü kısa zamanda diğer grek kentlerine de yayıldı.
  
  serapis mısır’ın ölüler tanrısı osiris’in yerel özelliklerini içinde barındırmaktaydı ve bu iki tanrının kültü çoğu zaman birbirleriyle bağlantılıydı. bu nedenle serapis kimi zaman hades (pluton) ile de özdeşleştirilmiştir. serapis ayrıca sağaltıcı bir tanrı niteliği kazanmış, asklepios ile bir tutulmuş ve bu özelliği ile diğer kült merkezlerine de yayılmıştır. serapis ayrıca başka tanrılarla da, örneğin zeus ve helios ile de özdeşleştirilir. tanrıça isis serapis’in karısı, harpokrates veya orijinal mısır versiyonuna göre horus onların çocuğu, ölülerin ruhlarını osiris’e veya serapis’e götüren anubis ise onların sadık yoldaşı sayılmıştır. m.ö. 246-221 yılları arasında hüküm süren ııı. ptolemaios euergetes, iskederiye’de serapis adına çok büyük bir tapınak, serapeion yaptırmıştır.
  
  bunların yanında hem ptolemaios döneminde hem de anadolu’daki tezahüründe serapis’in özellikle yönetici veya üst sınıftan yunanlıların, başka bir deyişle kral hanedanıyla yakın ilişkisi olanların taptığı bir tanrı olduğunu da söylemek gerek. zira serapis, özellikle iskenderiye’den akdeniz dünyasına yayılmaya başladığı dönemde özellikle “hanedanın tanrısı” olarak görülmeye başlanmıştır. bu bağlamda, tıpkı roma’da isis kültüne benzer bir şekilde elitist bir yapısının olduğu ve dolayısıyla bu külte/mezhebe dahil olmanın kişilerin kendi inisiyatiflerinde gerçekleşemediği söylenebilir.
  
  isis kültüne gelince, isis hali hazırda mısır’da en eski devirlerden beri tapınım gören bir tanrıçaydı ve hellenistik çağda serapis kültüyle birlikte yer aldı. osiris ile bir bütünün parçasını oluşturan tanrıça isis, hellenistik dönemde orijinal mısırlı özelliklerini korumasının yanında, grek inanç sisteminden öğelerle birleşti ve bünyesinde demeter, ıo ve aphrodite’in özelliklerini taşıyan ve serapis'in yoldaşı sayılan bir tanrıçaya dönüştü.