üst paleolitik çağ

• manav aydinlarinin ustunde otorite sahibi oldugu cag imis. iddia edilen bu. lahanadan, kerevizden salata yapip ustune yogurt dokerek yiyen de kendisi halbuse. yuzune ayna tutsaniz da gorecegini zannetmem. cunku bam teline dokunduk sinirden kopuruyor. soylediklerim cok net: ilk hiyerarsi ve is bolumu ust paleolitik'te gorulmedi. ornek de veriyorum ama dimagi ucanlar ustune alamiyor.
  
  ayrica anlayisi o kadar zayiflamis ki, marx'i ve marxist kulliyati bu isin disinda tuttugumu zannetmis. ya da demoghjadgada yapiyor (bence bu olasilik daha baskin). yapilan sey suydu, gunceli adim adim takip etmeniz gereken bir konu icin kalkmis kac yilinin kitaplarindan (donemin calismalariyla beslenmis) ornek veriyorsunuz. itiraz ediliyor. bu itiraza karsilik e ne yani ben simdi marx'tan ornek versem ne diyeceksin, suresi bitti mi diyecen dendi. aghdad. komik olan bu. marx'in ise karismasi degildi problem. marxist kulliyat oyle gunluk, haftalik, yillik kesiflerle degismez ama prehistoryaya dair her sey yarin aciklanacak bilimsel duyuru ile degisir. bu cagi sabitlediginiz zaman araliklari dahi geriye cekilebilir. ama kapitalist uretim kaportasini degistirse, kendini makyajlasa bile motor dinamigi hemen hemen ayni. bundan oturu sistemi analiz eden yuzyil gecmis marxist kulliyatin, -konu bu oldugu icin- 20 yili geckin arkeolojik kulliyat ile guncellik uzerinden karsilastirilmasi komik olan. kafa basmaz zorlama senin icin yazmadim.
  
  marxist kulliyattan devam edeceksek, toplum ve toplumsal olan icin ortada uretimin olmasi gerekir (bunun altini ustunu sagini solunu cizin). bu uretim ise toprak, maden ve fabrika-atolye tipi toplumsal uretim araclarinin (mulkiyetinin kimde oldugu onemli degil) faaliyetiyle meydana gelir. ortada arti degerin olmasi da cabasi. ama oysa ne ust paleolitik'te ne de paleolitik'in tum evresinde bu tipte bir uretim sozkonusu degil. o halde marxist ekonomik yaklasimin yanina baska seyler ilave etmeliyiz. is sadece arti deger yaratan uretim araclarindan ibaret degilmis. ki buraya parantez acip paleolitik icin formulize edilen arti deger modellerinden bahsedilebilir. paleolitik avci-toplayici klan, yilin belirli aylarinda yapmis oldugu buyuk avlardan elde ettigi etin (ornegin bir buyuk mamut indirildi) o an icin tuketemeyecegi kismini tutsuleyerek birkac ayligina saklayabilir. bu da an icindeki tuketimin disinda kalan fazla uretim oldugundan arti deger sifatini kazanabilir.
  neyse devam edelim. madem paleolitik donemde toplumsal uretim aracindan yoksunuz o halde elimizde baska seyler olmali bir insansi grubu ''toplum'', yarattigi ve surekliligi olan davranis sekillerini ''toplumsal'' olarak tanimlamak icin. iste burda da uzmanliklar, is bolumu, bunlarin orgutlenmesi ve nihayetinde bu orgutlulugun herkes tarafindan kabul edilmesine olanak saglayan ''kutsal'' bir akide olmali.
  
  bunun bir cizelgesi var. bir noktada bakildiginda hominid-pongid catali da gorunebiliyor. neolitik cag'da bir birey gunluk enerji tuketimini (karin doyurma meselesi) karsilamasi icin gunun 15 saatini bu ise vermeli. bu saat dip paleolitik'e gidene kadar 24 saatin fistik icin, yabani bitki koku ve les toplamak icin harcanmasina ulasir. mousterin gelenekli bir neanderthal klanini (toplum-toplumsal olanin cag ici adlandirmasi bu, kapis) dusunelim. bu klana ait x yerlesimini kazdigimizda su kadar sus esyasi ele gecti cesitli maddelerden yapilma (kemik, devekusu kabugu, deniz kabugu vb). bunun disinda ciddi bir alet teknolojisi ve yine hastalanan bireylerin tedavisinde kullanilan bitki polenleri ele gecti (ki bu bir varsayim degil kazi sonucu). klan icindeki bir birey sus yapiminda uzmanlasiyorsa isbu birey icin yiyecek toplama-enerji yenileme suresini onun adina karsilayacak, yani isbu uzman icin de yiyecek toplayacak-avlayacak kisilerin olmasi gerekiyor. ayni durum sifali bitkinin nerde yetistigini, en iyi kirmizi rengi veren ocr'un nerde oldugunu bilen ve boya yapiminda uzmanlasmis kisiler icin de gecerli. teknik acidan diger bireylerden daha yetkin kisilerin digerlerine -deger sirasina oranla- kurmus oldugu bir iktidar var. iste tum bunlarin ortasindaki ''kutsal'' akide ne olabilirdi. hiyerarsiyi duzenleyen temel sey neydi bu net degil. magara resimlerine bakip bir yandan da gunumuz avci-toplayicilarina bakip bir cesit saman oldugu ve toplumu samanin koydugu kurallarin ilerlettigi iddia edilebilir. bir baskasi ise saygi elde etme methotlu. ornegin klana tum kis boyunca yetecek buyuklukteki mamut'un avlanmasinda tecrubesi ve cesareti ile onderlik eden sahsa duyulan, belki de av buyugu-lideri demeli, ''saygi'' merkez oluyordu. kesin olan sey ise paleolitik topluluklarda, uzmanlardan ve onlarin ustunde yer alan ''kutsal'' akideden olusma primitif bir sinif iktidari oldugudur. deniz kabugu, sus esyasi, boya, yine buna dahil edebilecegimiz gomuler... iste bunlarin goruldugu bir yerlesmede bu cesit, simdiye oranla farkli-primitif bir toplumsal (klan, klan bu, anlamaniz icin) orgutlenme, primitif siniflar ve yonetici mercileri var. bu buluntularin varligi ust paleolitik'ten eskidir, ornekleri onceki entrylerde (qafzeh) verdim. o halde donem icin toplumsal isleyis, is bolumu ve hiyerarsi ust paleolitik'ten eskidir. tum bunlar ilk kez ust paleolitik'te oldu demek yanlistir. ilk toplumsal, ilk hiyerarsi, ilk otorite ezberini ust paleolitik uzerinden yapan papagana degil laflarim anlayis sahiplerine.
  
  toplumsal-toplum bilmem ne seklinde tutturan sahislarin ust paleolitik cag ile bundan daha eskiye dayanan caglari toplumsa mi?! degil mi?! seklinde yorumlamasini olanakli kilan seyler bile ortak ustelik. ust paleolitik'te bulunan (ve ilk olarak adlandirilan) uzmanlasma, orta paleolitik'te de var. o halde nasil oluyor da bu seyin ilki ust paleolitik'te meydana gelmis oluyor. hani burdan su sekilde kivirabilirler (kivrilmis olani var uzaklara gitme): belirgin degildi. oysa ben diyorum ki akdeniz-levant koridoruna kumelenmis bircok mousterian yerlesiminde bu seyler baskin. acin gugil'i, keywords: mousterian, levant, shell, ocr. sayim mi. net. qafzeh'le cok eglendi bazisi biraz da skhul magarasi ile eglensin. burada bulunan deniz kabugundan yapilma sus esyalarina baskin. ciktisini alip cerceveletsin falan. yukaridaki pasaja donelim, uzun olunca bazisinda film kopuyor cunku. ne dedik, uzmanliklar ve zorunlu karin doyurma hedesi. eger bir yerde saydigimiz uzmanliklar varsa klan icinde is bolumu vardir ve kisinin (uzmanin) doyurulmasi gerekiyor. yani topluahdbgaj orgutlenme. hiyerarsi.
  
  netlestirdigimizi dusunuyorum. ilk degil onculu var. simdi bir kez de soylemimi sadelestireyim. zat-i sahanemin bir itirazi bu ilk'e iken, digeri bu orgutlenmenin (adini nasil isimlendirdiginiz, hangi ekolden baktiginiz bir yere kadar onemli) ust paleolitik cag'da yayginlik kazandigina dair bir mesaj tasiyan ''sembolik patlama'ya idi. bir baska ornek ya da pasajla aciklamak istemiyorum sudur meramim anlasilmayacak bi sey yok: ''b. denilmek istenen sey: tum bu saydiklarimiz (sembolizm, soyutlama yetisi vb) bu cagda egemen oldu ise, dit-diiiiit. error. patlama denilen sey, elde ettigimiz, gunumuze kadar doganin yipratici etkisinden korunmus kultur objelerinin sayisi-sayisal ustunlugudur (upper paleo'ya ait bu tip buluntu sayisi). bu tip buluntularin yapilacak yeni kazilar-arastirmalar ile (devam eden bircok arastirma pat-pat patlatiyor sonuclarini zati) gecmis caglardan (upper oncesi) bulunmasi-bulunabilmesi ve sayisinin her gecen gun artmasi, artacak olmasi normal bir sey ve baska bir sey, gecmisi simdinin dusunme sekliyle tahayyul etme hastaliginin kisilerde yarattigi sayiklama etkisine de deginmeli.''
  
  analojinin uzanamayacagi yerler var. sembolik dusunce seklini, ya da tinsel/dinsel inanisi bir yere kadar kanitlayan venus figurinleri ornegin. bunlar gunumuze yakin, tipki gunumuzde oldugu gibi plastik sanatlarla yapilan, sonuc veren seyler. bunlarin yoklugunda, ornegin 202 yerlesimi kazisinda, doneme dair her seyi buldunuz ama tinsel/dinsel yapiyi kanitlayan figurinleri bulamadiniz. bu 202 yerlesiminde tinsel/dinsel bir yapinin olmadigi anlamina gelmez. siz bunu bulamadiniz sadece. ve gecmise dogru gittikce surecleri anlamak daha da zorlasir cunku insan sirri belki de hic bir zaman cozulemeyecek bir canlidir. en en en anlamli bir anda en en en anlamsiz seyi (anlamli ve anlamsizi sizin durdugunuz zaman dilimi belirliyor bu arada) yapmis olabilitesi cok yuksek. ol nedenle magara resimleri, takilar, gomuler vb uzerinden kanitlamaya calistigimiz daha eski caglarda ayni islem icin kullanilmayan seyler olabilir. tum bunlar, bulunanlar uzerinden (upper paleo) bu seyler (hiyerarsi, inanis vb) ust paleolitik'te tavan yapti-patladi anlamina gelmez yanisi.
  
  tartismanin basi-sonu beni ilgilendirmiyor su saatten sonra. cunku cahil oldugunu kabul etmeyen bir cahil var. herseyist olma hastaligina yakalanmis yurdum aydin kulupcusu var ve fikrinde olanlari (ego kirilma hedesi) karsidakine isnat ediyor. onun dusuncesiymis gibi lanse ediyor.
  
  cok basit:
  
  1. hiyerarsi/otorite kavrami ve isleyisi, yani bunlari kanitlamada kullanilan kulturel objeler ilk kez bu cagda kesfedilmiyor. mazisi daha eski (qafzeh, skhul, blombos, levant koridoru, akdeniz cevresine yayilan mousterin, uzak asya'daki gostergeler-chouki ti en).
  
  2. sembolik patlama olarak sunulan sey bir donem cok revacta olan ve populer bilim kitaplarinda da gecen bir tanimlama cesididir. bu sey olsa olsa artik kendini guncellemeyen kisi-kurum ve varsa kursulerde zikrediliyordur.
  
  eger bu tanim kullaniliyorsa, patlama olan sey: upper paleo yerlesimlerinde rastlanan ozel objelerin kesfedilme sayisinda yasananlari ifade eder. kazilarda ustyapiyla ilgili birtakim seylerin kanitlanmasinda kullanilan ozel objelere daha sik rastlaniyor. patlama olan sey bu. insan ve oncullerinin bu cagda soyutlama-sembolik dusunme sekline tamamen gectigi-ya da buna benzer artis oranlarini niteleyen seyler yanlistir. buna sebep, bir, devam eden bir kesif suresi (bu aksini iddia edenler icin iyi olaniydi), bir ikincisi, bulunamayan ve teknik olarak bulunmasi asla mumkun olmayan ve yine simdi ile alakasi cok-cok kisitli olan davranis sekillerinden ve madde biriktirme edimlerinden kaynaklanir. bir kung! san yerlisinden olasi bir felaket sonrasi pek az seyin gelecege aktarilacagi gibi.
  
  3. soyutlama-biokulturel evrim sadece bunlarla sinirli degildir. alet yapim teknikleri de insanin bu yetilerindeki ilerleyisi gosterir. levalloisen alet yapim teknigi basli basina bir muhendislik surectir, soyutlama kabiliyetidir. ulasilmak istenen tas sekline cekirdegin ustunde karar verip yongalama yapilir. ve bu teknik ust paleolitik'ten cok eskidir.
  
  editos: imla.