merkezkaç kuvveti

• referans çerçevesi olarak otobüsü alirsak, fren sonucu ileri uçmamiz eylemsizlikten degil, aniden beliriveren gizemli bir kuvetten kaynaklanir. (zaten otobüsteyken bize öyle gelir hep.) ama bunu yapamayiz. yani referans çerçevemiz (ya da koordinat sistemimiz) ivmelenen bir çerçeve olamaz. yoksa bizi ileri firlatan "gizemli kuvvet"i açiklayamayiz, ve newtonun hareket yasalari geçerliligini yitirir. bu yüzden olaya disaridan bakmak zorundayiz. o zaman da aslinda bizi ileri firlatan bir kuvvetin olmadigini, bizim pasa pasa sabit hizda yolumuza devam ettigimizi görürüz. bizi, duran otobüsün içinde "ileri firlatan" da budur, yani eylemsizlik.
  
  merkezkaç kuvveti iddia edildigi gibi merkezcil kuvveti dengeleseydi, cisim çembersel hareket yapamazdi. çünkü çembersel hareket bir tür daimi ivmelenmedir (çünkü hareketin yönü sürekli degismektedir). ve ivmelenen cismin üzerine net bir kuvvet etki ediyor demektir (newton'un ikinci yasasi). merkezkaç ve merkezcil kuvvetler birbirini götürseydi cisim ivmelenemez, düz bir çizgi üzerinde sabit hizla ilerlerdi. etki-tepki yasasi geregi, ip yüzügü çektikçe, yüzük de ipi çeker. ayni sekilde, dünya ay'i kendine çektikçe, ay da dünya'yi çeker. ama her iki durumda da, dönen cisme etkiyen bir tek kuvvet vardir, o da merkezcil kuvvettir.
  
  ay'in dünya'ya çarpmama sebebine gelince... istanbul'da yüzü batiya dönük duran bi insan hayal edelim. bu insan batiya dogru, yere paralel bi sekilde, tüm gücüyle bir tas savuruyor. tas genis bir yay çizerek yere düsecektir. ve elbette, tas ne kadar güçlü savrulursa yere düsmesi o kadar zaman alacaktir. simdi biraz zoom out yapip dünyaya disaridan bakalim. adamimiz tasi öyle bir kuvvetle savuruyor ki tas atlantik'i asip amerika'ya düsüyor. yani tas neredeyse dünya yüzüne paralel gidiyor, çok çok yavas bi sekilde yere yaklasiyor, en sonunda taa amerika'da yere degiyor. tasi biraz daha kuvvetli firlatirsak, tas amerika'yi da geçip asya'da yere düsebilir, hatta dünya çevresinde bir tur atip adamin kafasina arkadan çarpabilir. iste bu durumda tas yörüngeye oturmustur. yani adam tasi kritik bir hizla firlatirsa, tas bir türlü yere degemeden dünya çevresinde dolanir durur. ay'in basina gelmis olan da böyle bir seydir, ve tipki örnekteki tas gibi, ay'in üzerine etkiyen tek kuvvet de yerçekimidir. merkezkaç falan yoktur.
  
  ayrica, yüzük örneginde, merkezcil kuvveti yaratan ipin gerginligidir, peki ya merkezkaç kuvvetini ne yaratir? ya da ay'i dünya'ya çeken kütleçekimidir, dünya'dan iten nedir?