enuma eliş

• enuma eliş hem mezopotamya mitolojileri için türünün en erken örneği, hem de evrenin, tanrıların yaratılışı üzerine yazılmış dünyadaki ilk bütünlüklü destandır. elimize geçen enuma eliş tabletleri yeni babil ve yeni asur dönemlerine tarihlenmesine rağmen (yak. m.ö. 650-600) destan aslında çok daha eski dönemlerde, ilk sümer destan ve edebi tabletlerinin ortaya çıktığı m.ö. 2700-2200 yılları arasında ortaya çıkmış mitlere dayanmaktadır. bu sümer destanlarında tanrıların ve evrenin yaratılışı hakkındaki mitler düzenli olarak verilmemesine rağmen, enuma eliş’te bu yaratılış mitleri belli bir kronolojik sıraya, hiyerarşiye dayanarak belli bir düzen içinde verilmiştir ve enuma eliş’i daha özel kılan şeylerin başında bu gelir. ancak bundan daha da önemlisi enuma eliş’in ilk olarak babil kentinin yükselişe geçtiği, mezopotamya’da belirgin bir babil hâkimiyetinin ortaya çıktığı dönemde (yak. m.ö. 1800) yazılmış olmasıdır.
  
  destan yeni asur ve yani babil dönemlerine tarihleniyor olsa da, tabletlerin birçok yerinde geçen “kopya, tabletin kopyası yapıldı, tablet tam olarak kopyalandı..” gibi ifadeler, metnin çok daha önceki zamanlarda yazıldığını ve bir kopyalama, çoğaltma geleneğinin oluştuğunu göstermektedir. bulunan tabletler de muhtemelen ilk metinlerden kopya edilerek çoğaltılmış tabletlerdir.
  
  enuma eliş tam olarak yedi tablettir ve yaklaşık bin satırdır. (binden biraz daha fazla.) gün ışığına çıkartılan ilk parçalar 1848 ile 1876 yılları arasında austen henry layard, hormuzd rassam ve george smith tarafından kral asurbanipal’in ninova’daki (ya da ninive) büyük saray kütüphanesi’nde bulunmuştur. 1902’den 1914’e kadar, asur imparatorluğu’nun başkenti assur’da yapılan kazılarda da destanın asurca farklı versiyonları bulunmuştur. (bu versiyonlarda tanrıların kralı marduk değil, tanrı assur’dur.) devam eden yıllarda 1924-25’te kiş’te, 1928-29’da uruk’ta bulunan tabletlerle destan neredeyse tamamlanmıştır. tek eksik ise beşinci tablettir. bu tabletin büyük bir bölümü kırık olduğundan destanın ilgili kısmı hala eksiktir.
  
  destanın birçok yerde babil yaratılış destanı olarak adlandırılmasının sebebi de, babil’in politik yükselişinin izlerinin destanda açıkça görülüyor olması ve destanın babil'e özgü olmasıdır. çünkü burada sümer destanlarındaki durumun aksine, tanrıların tanrısı, tanrıların kralı, en büyük tanrı olarak marduk görülür. öyle ki marduk, m.ö. 1800’lü yıllardan pers istilası’na dek (m.ö. 550) babil’in ulusal tanrısı olarak tanımlanacak kadar yükselmiştir.
  
  enuma eliş hakkındaki en büyük sorunlarımızdan biri bahsettiğim gibi destanın ilk kopyalarına ulaşamamış olmamızdır. babil kenti, m.ö. 19. ve 18. yüzyılda batılı sami topluluklarının (amurru), mezopotamya’ya yaptığı yoğun göçler sonrasında bu coğrafyadaki yeni ve büyük bir siyasi güç olamaya başlamıştı. bu güç, aslen amurrulu olan kral hammurabi döneminde en yüksek seviyesine ulaştı. ancak mezopotamya’da yükselen sami kültüre rağmen sümer kültürü ve onun mirası hala çok büyük etkiye sahipti ve kesintisiz devam ettirilen ve hürmet edilen bir mirastı bu. bu durum, enuma eliş’te geçen mitlerin temelinin sümer mitlerine dayanmasında, birçok ismin sümerce olmasında ve aslen sümer yaratılış fikrine, anlayışına sadık kalınmasında açıkça görülmektedir. dolayısıyla enuma eliş’in büyük oranda sümer mitlerine dayandığını, ancak babil’in siyasi yükselişini meşru kılmak, pekiştirmek ve edebi olarak yaymak ve desteklemek amacıyla, özel olarak kaleme alınmış, değiştirilerek ve eklemeler-çıkarmalar yapılarak yazılmış yeni bir versiyon olduğunu söylemek yanlış değildir.
  
  enuma eliş, tam olarak babil hâkimiyetinin politik ve kültürel çıkarları için yazılmış bir destandır. özellikle marduk’un diğer bütün sümer kökenli tanrılardan daha yüce gösterilmesi, onların bazılarına karşı savaşıp, onları yenip yerlerine geçmesi, bazılarına ise hiç savaşmadan üstün gelmesi bu durumun bir kanıtı, babil yükselişinin tanrısal betimlemesidir.
  
  ayrıca enuma eliş'e kaynaklık eden bazı mitler için,
  
  (bkz: sümer mitolojisi/@ludvigboltzmann)