asch deneyi

• insani genelleyici ve karamsar cikarimlara meyledecek cinsten guzel bir deney serisi. fakat nuremberg durusmalarinda "emirleri uyguluyordum" savunmalarina, milgram deneyine, yahut insanlarin koyun surusu kivamindayken kasapliga soyunduklari her turlu vahset olayina fazla da paralellik cekmemek lazim.
  
  birincisi, deneklerin grup uyumu yerine dogru cevabi secmeleri icin hicbir sebep yok ortada. milgram deneyinin aksine alt tarafi cubuklarin boyunu olcuyorsun ve yanlis yaparsan kimse zarar gormuyor. prensipli olup dogru bildigini soylersen de odulu yok, en cok dogru cevabi veren bisiklet kazanmiyor. aksine dogruyu soylemenin zarari var, gruptan dislaniyoruz, luzumsuz bir konu icin normalde notr olman gereken insanlarla gerilim dolu dakikalar yasiyoruz.
  
  e bu basit bir formul: a davranisinin odulu de zarari da yok, b davranisinin odulu yok ama zarari varsa, a'yi yaparim.
  
  burada ahlaki gerekceler, ucuncu sahislarin haklari (milgram) falan isin icine girmiyor (birtakim cubuklarin uzunlugunu dogru soylemeyerek gercege ihanet ettigimizi, ampirik felsefeye gonul vermis dostlari uzup mezarlarinda dondurdugumuzu dusunecek kadar idealist (hasta ruhlu) degilsek)
  
  asch da deneyini yapmis zaten: sesli soylemek yerine kagida yazinca konformizm uc kat azaliyor ve 8 soruda 1 yanlisa dusuyor.
  
  kaldi ki o 1 yanlisi da aciklarken sunu gozardi etmemek lazim: her denek her sorudaki dogru cevaptan emin degil. burada sorular mumkun oldugunca basit tutulmus ki yanlis cevap verenlerin bunu bilerek yaptiklarini dusunerek conformity/koyunluk literaturune katkilar yapalim. lakin gozlem ne kadar basit ve bariz olursa olsun, bir gercekligi birinci elden tecrube edilmesi sadece gozlerinle gordugunden ibaret degil, ayni ortamda baskalarinin da gozleriyle gordukleri de o tecrubenin bir parcasi. her 10 dis hekiminden 9'u ipananin rengi beyazdir diyor ve sen de siyah goruyorsan (siyah dis macunu icin http://www.youtube.com/watch?v=5y7eg0rexzm ), mantikli bir insan olarak duyularindan, akil sagligindan suphe edersin.
  
  [artik entrylerime reklam aliyorum. urun linkinizi en can alici yorumlarimin tam ortasina yerlestiririm. fiyatlar uygundur. yakinda ascii karakterleriyle logo reklami da almaya basliyoruz]
  
  bu serideki en ilginc deney bence su: onca adam arasinda, dogru cevabi soyleyen baskasi olursa, bizimkisi bundan cesaret alip dogruyu soyluyor. burasi tamam, hem gruptan dislanma riski hafifledigi icin hem de duyularimizdan artik suphe etmedigimiz icin bu beklendik. fakat simdi o destek cikan adam grubun geri kalanindan farkli ama yine de yanlis bir cevap soylesin. bizim denek o zaman da dogru cevabi veriyor, cikintinin yanlis cevabini degil. ve grup 5 kisi de olsa, 15 kisi de olsa, bir tane cikintilik yapan oldugu surece (yanlis olsa dahi), asil denegin dogruyu soyleme olasiligi cok artiyor. bir cikintiyla 5 cikintinin etkisi arasinda fark yok yani.
  
  dolayisiyla hemen yukarda bahsettigim olasilik hesabi etkisi, gruptan dislanmama istegine kiyasla zayif kaliyor. yani 16 kisi elma derken biz de yuzde 37 ihtimalle elma diyerek yanlis cevabi veriyoruz (yazili yapilirsa yuzde 12), fakat 15 kisi elma, 1 kisi de armut derse biz dogru cevabi veriyoruz ^*. eger duyularimizdan cok suphe ediyorsak bu senaryoda da elma derdik. onun yerine artik yanliz kalmadigimiz icin dogruyu soyluyoruz. aslinda bu da tam dogru degil; hala yanliziz (veya yalniziz, useniyorum) dogru cevabi tek biz verdigimiz icin, fakat artik grubun tek olasi dusmani degiliz, gerilim paylasiliyor.
  
  merak ettigim deney kombinasyonuysa su: bu tek yanlisci cikinti destekciyi, bizim asil denek cevaplarini soylerken degil yazarken de araya katsalar. acaba bu sefer yanlis cevap orani yuzde 12'den sifira duser mi? belki yapmislardir bunu da, bulamadim simdi. bilen varsa soylesin.
  
  son olarak madem bir bilene sorduk, sunu da ekleyeyim: muhtemelen bu deneyin milyon tane varyasyonu vardir. basta bahsettigim gibi, maliyeti/odulu fazla olacak bir senaryoyla uygulanmis midir acaba? ornegin 9'u isbirlikci toplam 10 kisiyi toplayip, cubuk boyu olcturmek yerine yan odadaki baska birine ciglik attiracak kadar elektrik akimi uygulamak icin oylama yapsalar, yine ayni derecede konformist olunuyor mu?
  
  benim tahminim, eger oylama aciksa, cogunluk esasina goreyse ve 9 isbirlikci de evet oyu veriyorlarsa, nasil olsa sonucu degistiremeyecegimiz icin biz de evet oyu veririz, grubu karsimiza almamak adina. kapaliysa, her halukarda hayir oyu verilmesi lazim. ama asil ilginci, eger oylama cogunluk esasina degil de unanimitye bagliysa, yani elektrik icin herkesin evet oyu gerekiyor ve acik oylamada 9 evet sonrasinda karar bizim denege kalmissa ne olacagi. bu, sadece gruba rest cekmek degil, ayni zamanda onlari engellemek demek. gormedigi bir insanin hakki icin, hemen cevredeki insanlarin dusmanligini goze alabilir miyiz? peki bu oylamalari tekrarlarsak cevaplar ne sekilde degisiyor, gruptan alinan feedback'e gore direncimiz kiriliyor mu? yoksa elektrik akimi arttikca, bir noktadan sonra gruba siktiri cekiyor muyuz? acik oylamada birkac kez evet dedikten sonra isbirlikcilerden biri cikintilik ederse biz de ona katiliyor muyuz yoksa donek damgasi yememek icin ikinci, ucuncu cikintiyi mi bekliyoruz?
  
  milgram'da denekler otoriteyi sucluyorlardi ve yaptiklari kotu seyi caresizlik kalkaniyla rasyonelize etmeye calisiyorlardi. boyle bir deneyde ise belirli bir otorite yok, sonuclar cok daha ilginc olacaktir. yapilmisi varsa soyleyin, yoksa da siz yapin. makalenizin ortasina bir yere linkimi koymak karsiliginda (veya abstract kisminin tek bold yazisi nickim olabilir)