ay dede

• türk ve altay mitolojisinde kutsal olarak kabul edilen ayın adlandırılmasıdır. aslen ay ata olarak da adlandırılır.
  
  güneş kadındır günana ( bazen yaşık ana da denir, moğollar nar ece olarak da anar ) olarak adlandırılır.türklerle de bağlantılı bazı ön asya kültürlerinde dişil olarak algılanmıştır. günümüzde kızlara güneş adının verilmesinin nedenlerinden birisi de budur. türklerde güneş sıcağın ay ise soğuğun sembolüdür. ural batır (ural han) söylencesinde gök tanrısı samrav’ın iki karısı vardır birisinin adı kuyaş ana’dır.
  
  ay ise bir erkektir ay ata veya günümüzdeki adıyla ay dede olarak anılır. bu inanca göre gün ana insanların ilk büyük annesi ve ay dede ise ilk büyük babasıdır.ay, çocuklara ay dede olarak tanıtılmaktır. uyku ve uyku vakti ile özdeştirilir. çocuğa "yatağına yatarsa, ay dede sana masal anlatacak" denir ve çocuğun yanında ya masal kitabı okunur ya da bir masal anlatılır. türk tarihçisi aybek-üd devâdârî’nin türklerin kökeni üzerine anlattığı "ay atam efsanesi"nde mağarada türeyiş motifi yer alır. bu öyküye göre türklerin ilk atası olan ay ata, bir mağarada ortaya çıkmıştır.
  
  ziya gökalp şöyle demektedir: “eski türk telakkisine göre, hakanla hatun gök ile yerin evlatlarıydı. günes ana ile ay ata onların gök yüzündeki temsilcileri idi. hakanın mümessili olan ay ata, gök yüzünün altıncı katında, hatunun mümessili olan gün ana ise daha üstte, gökyüzünün yedinci katında idi.”