hesabın var mı? giriş yap

  • dün itibariyle yengemle yolculuğumla ilgili konuşurken yaşanmıştır:

    -bu arada uçaktaki erkek kabin memuru da çok tatlıydı yenge yaa, arkasını dönünce sen ne şirinsin öyle dedim o derece

    -nasıldı ki?

    -çok güzel gülümsüyordu, cin cin bakıyordu, ses tonu süperdi, yanakları sıkılası şirin bir elemandı işte; yani aslında pek alıcı gözüyle bakamadım.

    -belli belli, verici gözüyle bakmışsın :))

  • eskiden ms'dim. hayatıma giren, ancak ilginç şekilde hayatımdan çıkan hastalık. bu cümleyi kurabilen kaç kişi var bilmiyorum ancak benim için durum bu. 4 yıl önce ms tanısı almıştım, 3 senedir iğne tedavisi görüyordum. bu tedaviler sırasında anafilaktik şoklar geçirdim, cildimde yaralar açıldı. zaman içinde kendimi daha kötü hissetmeye başladım, ms'in ilerlediğini düşündüm. oysa...

    ankara üniversitesi biyoloji bölümünde doktora yapmaktayım. danışman hocam prof. dr çetin ile keneler üzerinde yaptığım araştırmalar sonucunda türkiye'de çok az olduğu düşünülen lyme hastalığının aslında çok yaygın olduğunu ancak yetersiz labaratuvar imkanları ve doktorların bu hastalığı göz ardı etmesi nedeniyle lyme hastalarına yanlış teşhis konduğunu gördüm. daha da ilginci lyme hastalığı beyindeki lezyonlar dahil olmak üzere ms hastalığını birebir taklit edebilen tuhaf bir hastalıktı. kenelerden bulaşıyordu, ancak ms benzeri görüntüyü bulaştıktan 20-30 yıl sonra gösterebiliyordu. acaba bende de lyme olabilir mi düşüncesi ile bu hastalığı dah aayrıntılı şekilde araştırmaya başladım ve nihayetinde test yaptırmaya karar verdim. 5 yaşımdayken yapışan kenenin 30 yaşımdayken bana bu sıkıntıları yaşatacağına inanmak zordu. ancak test yaptırdım ve sonuç pozitif çıktı. ms hastası değildim, lyme hastasıydım. 25 sene önce yapışan kene yüzünden senelerdir yanlış tedavi görüyordum. hatta bu tedaviler nedeniyle ölümden dönüyordum.

    yakın zamanda hastanede antibiyotik tedavisine başlanacak. bir kaç ay içerisinde sağlığıma tamamen kavuşacakmışım. daha da ilginci çevremdeki diğer ms hastalarını da bu testi yönlendirdiğimde, tek lyme hastasının ben olmadığımı gördüm. şu anda ms hastaları yoğun şekilde lyme testi yaptırıyor ve ciddi bir kısmı benim gibi tedavi olabilecekleri bir hastalığa sahip olduklarını öğreniyor.

    kim derdi ki akademik araştırmaların sonucunda ömür boyu taşıyacağımı düşündüğüm bir hastalıktan kurtulacağım. kim derdi ki kendimi kurtarmakla kalmayacağım, bir çok insanın kaderinin değişmesine ön ayak olacağım. sağduyulu doktorlar verdiğim bilgilerin ardından tüm türkiye'deki ms hastalarının lyme testi yaptırması gerektiğini söylemeye başladılar.

    dahası bu lyme denilen hastalık sadece ms'i değil, romatizmayı, fibromialjiyi, als'yi, lupus'u, kalp hastalıklarını taklit edebiliyor. eğer hatırladığınız bir kene geçmişi varsa ve bu hastalıklardan birine sahipseniz mutlaka test yaptırın. kene geçmişiniz yoksa bile (başka bulaşma yolları da var) eğer bu hastalıklardan birine sahip olmanıza rağmen sıradışı semptomlarınız ya da içinizde bir şüphe varsa mutlaka bu testi yaptırın.

    yapılması gereken test kronik aşama için western blot (borrelia burgdorferi) testidir. elisa testinde sonuç alınamamaktadır.

    doktorlar bu araştırmalarımın sonuçları uyarınca hastalarını yönlendirmeye başladılar, ancak siz de, geç kalmamak adına bu testi yaptırıp sonucu ile önce kendinize sonra doktorunuza sürpriz yapabilirsiniz.

    dipnot : bu bilgiler önümüzdeki günlerde çeşitli medya kuruluşlarında ve bazı bilimsel dergilerde yer alacaktır.

    sonnot : test yaptırıp pozitiflik yakalanırsa, çay ve yemek ikramları kabulümdür.

  • 10/10 rezalettir.

    kendi hatalarından kaynaklanan bir sorun yüzünden üstüne bir de cayma bedeli talep edilmesi düpedüz dolandırıcılıktır. superonline çözemezse ve ısrarla cayma bedeli isterse tüketici hakem heyeti bu sorunu lehinize çözer.

  • kimse yazmamis, tarihi hakkinda biraz bilgi vereyim istedim. yapan ne yaptigini bilsin, yapmayan da aslinda isin ne oldugunu, neye neden/ne dendigini ogrensin diye.

    50'li yillarda amerika'da alexander shulgin (aka sasha) adi verilen bir bilim adami, 16 yasinda harvard'dan (kimya veya biyoloji dallarindan birinde, net hatirlayamiyorum) burs kazaniyor. bir süre sonra kendi calismalarina odaklanmak icin okulu birakiyor- tam bir klasik zeki adam tribi yani. bu calismalar ise genellikle saykadelik psikoloji üzerine. her seyi, bütün kimyasal reaksiyonlardan teorik islere kadar her seyi kendi laboratuarinda yapiyor ve bu sekilde bir sürü saykadelik ilac cesidi üretmeye basliyor. yamulmuyorsam karisinin beyanina göre yilda 200 farkli cesit demisti bir ropörtajda. bunlari da kendi ve karisi üzerinde deniyor ama halka dagitima gecmiyor bunlar.

    sasha fazlasiyle zeki birisi ve bu ilaclarin insan beyni (brain degil tabi bundan kasit, mind) üzerindeki etkilerini cok ilginc buluyor. 1976 yilina kadar hem kendi individual calismalarina hem de dow adi verilen bir firmada calismalarina devam ediyor -hatta bir süre de ordu icin calisarak karsi ülkelerin askerlerinin üzerinde savas sirasinda halüsünasyon/fiziksel kontrolsüzlük gibi semptomlar olusturan ilaclar da kesfediyor.

    1976 yilinda ise, ilk olarak 1910’lu yillarda kabaca bulunmus olan mdma, kendisine, ögrencilerinden biri tarafindan üzerinde calismasi icin öneriliyor. mdma üzerinde calismalari sonuc veriyor ve zamaninda tam dogru olarak kesfedilememis olan mdma, kendisi tarafindan yeniden kesfediliyor, farkli bir formül farkli bir yöntemle. ılk mdma tecrübesini ise sasha su sekilde anlatiyor (ingilizce):

    ''ıt was a new type of action. ı found myself able to remain completely clear, completely lucid, ı had excellent recall. ı had none of the cloudiness of recall that sometimes does come with some of the delusional drugs. none of that was there at all. ı found myself being able to think honestly. that's a strange term because you think of honesty as interaction between two people. but to be able to be honest with yourself and think, 'why did ı do that? well, ı'll tell you, ı did that because of such and such', was fantastic. ıt was an honest answer in an area where we're so used to denial or to disavowing, or to just hiding our feelings. ı felt myself come open. ı found it extremely exhilarating because ı'd discovered a completely magical place. as it began dropping - after about an hour and a half the effects very quickly went away - ı found myself thinking that ı'd been in a remarkable place which ı would probably visit again. but first, ı wanted to find out more about what happens to mdma in me and what happens to me as a consequence of the interaction. ı had to study that before ı could go much further with it. ''

    bir belgeselde izledigim özetiyle diyor ki: ‘kendimi kafa olarak cok temiz hissettim ve tamamen dürüst olabiliyordum. birisi bana bir sey sordugunda normalde yalan söyledigim konularin aksine kendimi yanlislarimla kabul edebilip bunlari cok daha kolay dillendirebiliyordum, bu da bana ikili iliskilerimde inanilmaz bir dürüstlük, temizlik ve ilerleme kaydetmeme yardim ediyordu’. kendisi saykodelik ilaclarin en cok empati kismina önem veren, o kismindan etkilenen bir kisi idi. ve empatiyi bu seviyelere getirip insanin kendisini tanimasina yardimci oluyor olmasi onun icin en önemli etkenlerdi. sasha’nin esi ise mdma’i aldigi zaman kitabini yazmaktan cok keyif aldigindan, kendisine düsünce temizligi sagladigini söylüyor.

    ardindan mdma bu etkileri sebebiyle psikoterapide kullanmaya baslaniyor ve etkileri 83% oraninda pozitif oluyor. eski zamanlardan kalma videolar var bu konuda internette. mdma alan cok sorunlu bir ciftin etki altindaki videolari ve iletisimleri gercekten ilgi cekici.

    bir süre sadece psikolog muayenehanelerinde kullanilan bu ilac bir noktada tabi ki disariya sicriyor. halka. yavas yavas insanlar gece kulüplerinde, danslarda, festivallerde bu ilaci kullanmaya basliyor ve cok seviyorlar. sokak adi ecstasy tabi, icine katilan baska seyler ile beraber saf mdma olmaktan cikiyor. bu kullanim artisi devleti rahatsiz ediyor, bunun sebebi ise ‘insanlarin bu kadar yüksek bir sekilde bu kadar cok eglenmesinin tehlikeli olabilecegi’, ancak ironiktir ki terapide kullanilirken kimseyi rahatsiz etmiyordu bu ilac, yani aslinda bu noktada saykadelik ilaclara (veya spesifik olarak mdma/ecstasy’ye) olan karsi görüsün neden ciktigini ve neden bu kadar sertlestigini anlamak cok mümkün degil. kendini eglendirmekten keyif alan insanlarin eglencesinden rahatsiz olan devlet büyükleri sorunun basi oluyor. ki o noktada mdma’in kanitlanmis yan etkileri yok bile.

    neyse bunlarin üzerinden bir süre geciyor, bu süre boyunca da insanlar cilginca egleniyorlar, her sey cok güzel. ama sonunda tabi ki ecstasy’nin yasaklanmasi ciddi olarak konusulmaya baslaniyor. buna tepki olarak ise insanlar amerikada bir festivalde toplanip hep beraber ex almaya karar veriyorlar. burda söyle ufak bir komplikasyon oluyor; bu festivaldeki haplar, oradaki kisilerin bilgisi dahilinde olmadan, icermesi gerekenden 5 kat fazla madde iceriyor ve alan kisilerin cogu icin bu miktar haliyle cok fazla. gecenin sonu cok fazla sayida kisi icin hastanede ates nöbetleriyle geciyor ve hayat kayiplari da yasaniyor. ecstasy tamamen yasaklaniyor. bu noktadan sonra alttan gelen nesil icin ise drug denilen sey bir tabu oluyor, zira halka kötülemesi/negatif empozesi o kadar iyi yapiliyor ki, distopyalarda bebeklere elektrik vererek egitme sisteminden cok farkli olmuyor bu durumun. polislerin bakis acisindan ise sadece bir yükselme hirsi oluyor uyusturucular. kimse bunun ne oldugunu arastirmiyor ve sadece bunu engelleyip devlet adamlarinin/üstlerinin gözlerine girmek derdine giriyorlar. bu da bize sasha’nin basta hedefledigi seyin ne kadar uzagina geldigini gösteriyor konunun.

    sasha calismalarini paylasmaktan hic cekinmeyen bir kisi, kendisine sorulan sorulara acik acik uzun uzun cevap vermesi de ecstasy’nin yayilmasinda önemli bir etken. kendisi, aksine, calismalarini paylasmak ve buldugu bu seyden dünyanin mahrem kalmamasini istiyor. bunun icin ise, pihkal adi altinda bir kitapta bütün arastirmalarini, calismalarini, deneylerini ve sonuclarini en ince ayrintisina kadar yayimlamak istiyor. yayimevinden reddediliyor, esiyle beraber kendileri basiyorlar.

    sasha’ya, o zamana kadar calismalari bilimsel amacli ve ilerlemeye yönelik olduklari icin müdahele etmeyen dea, pihkal sebebiyle müdahele ediyor ve kendisinin lisansi alinarak calismalari sonlandiriliyor. 3 adet incelemeye ragmen pihkal’de herhangi aykiri bir sey bulamiyorlar. ancak bu kitap bircok baskin mekaninda cookbook olarak kullanilirken bulunuyor.

    sasha 2014 yilinda, 88 yasinda ölüyor.

    bu günlerde ise mdma eski savas veteranlari üzerinde psikoterapide deneniyor. afganistan’da ırak’ta savasta travmaya maruz kalmis askerler üzerinde yine 80%‘in üzerinde bir basari sagliyor, saglamakta. yillardir ailesiyle iletisim kuramayan, geceleri halüsinasyon ve rüyalardan uyuyamayan kisilerin travmalarini ve halüsinasyonlarini bitirmekten, iletisimsizlikten bitme seviyesine gelmis evliliklerini kurtarmaya kadar gidiyor mdma’in basarilari. bunun disinda artik mdma üzerinde calismak legal. institülerde,üniversitelerde calismalar yapilabiliyor, ve artik bir ilac olarak receteyle yazilabilecek noktaya 2021 yili icerisinde gelmesi bekleniyor.

  • erbakan'ın başbakan, tansu çiller'in dışişleri bakanı olduğu bir dönemdir. sincan'da düzenlenen kudüs gecesinde lübnan'daki hizbullah liderlerinin posterlerinin asılması ve iran büyükelçisinin bu törene katılması üzerine tatbikattan dönen tanklar buradan geçirilmiştir. 28 şubat 1997'de olağan olarak toplanan mgk'nda askeri kanat 8 yıllık zorunlu eğitim gibi bazı kararların hayata geçirilmesini istemiştir. genelkurmay'ın batı çalışma grubunu kurması üzerine bir darbe beklentisi oluşmuştur. sonrasında erbakan'ın çiller'e hükümeti teslim etmesi gerekirken cumhurbaşkanı anayasada böyle bir şey olmadığını belirterek görevi mesut yılmaz'a vermiştir. sonuçta sessiz bir darbe gerçekleştirilmiş oldu. ayrıca postmodern darbe kavramıyla tanışmamıza da neden olmuştur.
    (bkz: postmodern darbe)

  • ege denizi balıklarındır.
    bu nasıl bir laf ?
    sen ne güzel adamsın ya!
    biz de ucubelerle uğraşıyoruz. şansımıza tüküreyim.

  • şivesinden ve yüzünün bir kısmından hangi ırka mensup olduğu besbelli.
    bu devirde kimseye güvenilmeyeceğinin örneği, tam da omurilikten vurmuş muhtemelen taksici felç kalmıştır.

  • elinde bıçakla kalabalığa doğru yardıran genç içeren görüntüler.

    mermiden hızlı koşamamış ve muhtemelen demirden zannettiği, etten kemikten bedeni delinmiş.

    demek ki neymiş; karşında devlet ve görevlileri varsa, çakallığın alemi yokmuş. artizlik mermiden korumazmış. "nasılsa silah kullanamaz" diye, molotof atıp yaktığınız, bıçakla satırla kestiğiniz kolluk güçleri artık silah kullanıyormuş.

  • ve sonra salona mehter takımı giriyor, söz alamayan adam dombıra söyleyerek sahneye çıkıyor. akademisyen kadın kelime-i şaadet getiriyor ve müslüman oluyor. herkes ağlamaya başlıyor.

  • bazen sözlükte yazılanları şaşkınlıkla okuyorum.

    bu kadar basit bir sebep ile birini dövmenin neresini savunuyorsunuz lan. cocugun belki maskesi yırtıldı yoktu. belki de kaybetti o an maskesini. hepsini geçtim takmamış olabilir maskesini. hemen direkt dövmekmi lazım, maske takmadı diye öldürseler onu savunacaksınız.

    burada eleştirecegim tek şey yürüyen merdiven var iken asansörle cıkmalarıdır. ben sirkeci marmaray istasyonunda bile asansör kullanmıyorum adamlar osmanbey durağında asansör kullanıyor. o zaman biri de cıkıp desin ki ulan ibneler ayagınız yok mu, hamile değilsiniz, engelli değilsiniz ne işiniz var asansörde şeklinde bağırıp hepsini dövseydi. ne değişik insanlarsınız.

  • büyük romantizmdir casillas'ınki. televizyon sahteliğine çalımdır hem de bir kaleciden. kızın yaşadığı dumur ve casillas'ın öpmeden önceki tereddüt hali çok samimidir. evlenir bunlar.

  • urfa ilinde neolitik çağdan kalma taştan yapıların bulunduğu ören yeri.

    internet sanalında göbeklitepe ile ilgili o kadar çok spekülasyona denk geldim ki, işbu entrinin sebebi sadece, artık galat-ı meşhur haline gelmiş yanlışları düzeltmek olsun. tabi ki bahsettiğim düzeltmeler maddi hatalara ilişkin değil. zaten uzmanı da değilim. daha çok göbeklitepe kültürünün anlamı ve önemi üzerine yanlış çıkarımlardan bahsedeceğim.

    yazarlarından biri olduğum, bir sanat sitesinde altamira, lascaux, chauvet gibi mağara adamı sanatının örnekleri ile ilgili bir yazım yayınlanmıştı. ekinde 34.000 bin yıl öncesinden günümüze kalan sanat eserlerine dair fotoğraflar da vardı. şöyle bir okuyucu yorumu gördüm. "hocam 34.000 yıl falan ne anlatıyorsun ? göbeklitepe bile en fazla 12.000 yıl geriye gidiyor." insan elinden çıkmış en eski eserlerin göbeklitepe’ye izafe edildiğini, daha yaşlı yapı, sanat eseri hatta insan yapımı alet olmadığını sanıyordu sanırım. sonra farkettim ki bu arkadaş yalnız değil. meraklıların büyük kısmı göbeklitepe'nin ne ifade ettiğini hiç anlamamış. kahir ekserisi "tarihin sıfır noktası" söylemini yanlış anlamlara tevil etmiş. gerçi o tabir de (kim bulduysa) ne demek anlamış değilim. terminolojide tarihin sıfır noktası yazının icadıdır. yazının icadından sonrasına tarih çağları, öncesine pre-historia (tarih öncesi) denir. yani samuel noah kramer gibi söylersek tarih sümer'de başlar. tarihin sıfır noktasıyla kastedilen medeniyetin başlangıcı demekse, medeniyet yerleşik toplum ve şehirler ile başlar. birazdan göreceğimiz gibi göbeklitepe'yi yapanlar yerleşik öncesi avcı toplayıcı göçebelerdir.

    medeniyet sözcüğü arapça medine yani şehir kökünden gelir. medeni şehirli demektir. batı dillerindeki civilization, latince civitas yani yine şehir kökünden gelir. türkçedeki uygarlık sözcüğü ise ilk yerleşik hayata geçmiş türk toplumu olan uygurlardan türetilmiştir. şehir ve yerleşik kültür olmadan medeniyet olmaz.

    o zaman söyleyeyim insan elinden çıkmış ne teknik, ne pratik ne de sanatsal buluntuların en eskisi göbeklitepe değildir. sadece sanat eserlerinden gidelim.

    altamira bizonları, 17.000 yaşında görsel

    willendorf venüsü, 28.000 yaşında görsel

    chauvet atları, 32.000 yaşında görsel

    hohlenstein-stadel aslan adamı, 40.000 yaşında görsel

    tan tan figürini, yaklaşık 500.000 yaşında görsel

    daha eskileri de var üstelik.

    makapansgat manuportu, sıkı durun, yaklaşık 3 milyon yaşında görsel

    göbeklitepe'nin önemine gelirsek; önce şunu bilmek gerekir.

    en eski olduğu için bu kadar önemli değildir. onun ayırt edici özelliği ölçeğindedir. o büyüklükte kompleksler yapabilmek için çok sayıda insan gücü, sürekliliği sağlayacak kurumsal yapılar ve eşgüdümü sağlayacak organizasyon tecrübesi gereklidir. yani ancak yerleşik tarım toplumlarında olması beklenen kalifikasyonlar.

    genel kabul görmüş teori şudur. insanoğlu mağaralarda, ormanlarda, savanalarda, avcı toplayıcılığın hakim üretim tarzını temsil ettiği çağlar boyunca, küçük gruplar halinde yaşadı. üretimi ancak günübirlik ihtiyaçlarını karşılamaya yönelikti. fakat sonra avladığı bazı hayvanları öldürmek yerine sağ tutmaya, topladığı bazı bitkileri kendisi ekmeye başladığında sadece bir öğün sonrası için değil, daha uzun vadeli ihtiyaca yönelik yiyecek stoklamak mümkün oldu. yiyecek fazlası, her gün avlanmanın getirdiği iş yükünü azaltınca grup üyelerine daha çok zaman kaldı. teknik gelişti. yemek bol olunca daha büyük nüfusları beslemek mümkün oldu. popülasyon arttı. av sürülerinin peşinde göçer hayatı yaşamanın gereği kalmadı. yerleşiklik başatlaştı. yiyecek üretimini ilk kontrol edenler tarlalara, meralara sahip çıktı. mülkiyet böyle doğdu. stoğunu saklayabilmek için silolar, depolar yapmak gerekti. göçebelik yerine yerleşiklik öne çıkmaya başladığı için haneler, meskenler inşa edilmek istendi. böylece primitif mimari ve mühendislik doğdu. kalabalık gruplar halinde ve yerleşik halde yaşamak toplumda bazı ihtiyaçlar doğurdu. buna yönelik meslekler, zanaatlar, iş bölümü ve uzmanlaşma gelişti. ürün fazlasını kontrol eden gruplar zamanla politik iktidarı oluşturdu. artı ürünün kontrolü meselesinin yağmayı, hırsızlığı ve hazıra konmayı engelleyen işlevsel bir mekanizmayı da kapsaması gerekiyordu. politik iktidarın emrinde kolluk kuvvetleri ve adli müesseseler ilkel halleriyle tesis edildi. mülkiyet, sınıflaşma ve ekonomik katmanlar oluştu. güneşin, yağmurun, nehir baskınlarının zirai istihsale uygun seyretmesi için göksel üretici güçlere yakarılması, ürünün kutsanması, hasadın şenliklerle kutlanması gibi ritüeller, organize dinlerin yolunu açtı. avcı toplayıcı kabiledeki doğacı/animistik şifacının pozisyonu, tarım toplumunda ruhban sınıfına dönüştü. artı ürünün sayımı, dağıtımı, bölüştürülmesi, ticareti vs. hesap gerektiren ve kayıt tutulması gereken bir karmaşıklık düzeyine ulaştığında matematik ve yazı ortaya çıktı. (ilk yazılı eserler olan sümer tabletlerinin kahir ekserisi edebi değil ticari içeriklidir. muhasebe kayıtları, sözleşmeler ve bunun gibi)

    tüm bunların gelişimi binlerce yıl sürdü ama süreci başlatan kilit unsur tarım devrimiydi. yani önce üretim biçimlerinde ve üretim ilişkilerinde radikal bir dönüşüm yaşanmıştır. kurumlar, yapılar, dinler arkadan takip etmiştir. maddi koşulların (altyapı) kültürel strüktürü (üstyapı) belirlemesine dair yaklaşım marksist tarih teorisidir. arkeoloji ve antropoloji gibi disiplinler için kabul görmüş en tutarlı yaklaşımın sahibi de gordon childe adında marksist bir arkeologdur.

    şimdi yine teoriye göre tarım devrimine erişememiş ve yerleşik hayata geçememiş toplulukların büyük iş gücü isteyen ve karmaşık organizasyonlar gerektiren projelere girişememesi gerekirdi. göbeklitepe'yi ilginç kılan ise konut, ocak kalıntısı, çöp yığını gibi yerleşim izine rastlanmamasıdır. kazılarda, diğer iskan edilmiş alanlarda oldukça sık rastlanan kilden figürinler de çıkmamıştır. tam tersi, alanda bulunan binlerce yaban hayvanı kemiği yapı inşaatında çalışan işçilerin yiyeceklerini avlanarak ötelerden taşıdığına işaret etmektedir.

    tonlarca taşı belirli bir sıra ve düzen içinde taşımak, yerleştirmek ve şekillendirmek, uzun süreli ve çok miktarda işgücü ile bu işgücünün koordineli çalışmasını sağlayacak iş bölümü, uzmanlaşma, yöneticilik becerisi ister. bu saydığımız kalifikasyonlar geniş tarlaları birlikte işlemeleri gereken yahut sürülerle besi hayvanlarıyla uğraşmaları gereken toplumlar için mümkün olabilirdi ama teknik kapasitesi ok, yay ve mızraktan ibaret olan, işgücü değil, toplam nüfusu 150 kişiyi geçmeyen (antropologların koyduğu üst sınır) avcı toplayıcı kabileler için göbeklitepe gibi yapıların inşası mümkün olmamalıydı.

    aslında göbeklitepe gizeminin düğümü budur. tarım öncesi yarı göçebe bir topluluğun mega inşaatlar yapabildiğini kabul ettiğimizde, alt yapının üst yapıyı belirlediği, artık genel geçer kabul görmüş sosyoloji kuramlarına tereddütle yaklaşmak gerekecektir. yüzlerce belki de binlerce insanın işbölümü ve eşgüdüm ile çalışmasını sağlayabilen toplumsal yapının basit avcı toplayıcı kabilelerden beklenmeyecek kadar karmaşık, hiyerarşik ve çok katmanlı olması gerekir. bu durumda önce kültürel yapıda bir devrim gerçekleşmiş, tarım üretimi, şehirleşme arkadan gelmiş demektir.

    dahası arkeologlar göbeklitepe’yi öncü tapınak ya da kült alanı olarak sınıflandırdıklarında tarım toplumundan önce de organize dinlerin ve sınıfsal katmanların yerli yerinde olduğunu öğrenmiş oluruz. bu da kuram için ezber bozan diğer bir yorumdur. normalde tarım öncesi topluluklara dair ören yerlerinde kamusal yapı çıkmaz. tapınak, saray gibi yapılar sınıflı topluma yani dikey hiyerarşiye işarettir ki, böylesi sosyal strüktürler artı ürün ve mülkiyet kavramıyla ilişkilidir. avcı toplayıcı toplumların karakteristiği itibariyle ortaklaşacı, komünal ve sınıfsız olması gerekirdi.

    çatalhöyük mesela, şablona harika uyan bir ören yeridir. tarihi 9 bin yıl öncesine giden bu neolitik dönemden kalma buluntuların nerdeyse tamamı konutlardan ibaret olduğu için yerleşiklik başlamış demektir. büyük saraylar ve konaklar çıkmadığı için henüz sınıflı topluma geçmediklerini, avcı toplayıcılığın görece egaliter ve komünal yapısını kısmen muhafaza ettiklerini varsayabiliriz. alt katmanlarda kamu binalarının izine rastlanmazken üst katmanlara doğru bazı konutların çevresindekilere göre büyüklük açısından farklılaşması, bize sınıfsal tabakalaşmanın bin yıllara yayılan bir süreç içinde tedricen ortaya çıktığını gösterir. üstelik çatalhöyük’te tapınaklar yoktur, sadece kült binalar vardır. farkı ne derseniz tapınaklar başta işlevine uygun inşa edilmiş yapılardır, kült mekanlar ise başta ayin, tören, tapım gibi fonksiyonlar için inşa edilmemesine karşın sonradan kutsallaştırılmış yapılardır. bugün bir caminin ya da kilisenin planını ya da temelini bile görsek bu inşanın amacına dair fikir yürütebiliriz, en azından mesken olmadığını bir bakışta anlarız. çatalhöyük'e baktığımızda, dinsel ritüeller için kullanılmış olsa gerek diye düşündüğümüz yapıların en başta bu amaçla inşa edilmediğini, sağındaki ve solundakilerden farkı olmayan alelade bir konutun zaman içinde kült mekana dönüştüğünü yani kutsiyet kazandığını anlayabiliyoruz. ama çatalhöyük'ten yaklaşık 3 bin 500 yıl önce yaşamış, üstelik yerleşik yaşama geçmemiş göbeklitepe sakinlerinin elinden çıkma eserler kesinlikle kült yapı sınıfına girmiyor. belli ki göbeklitepe amacı her neydiyse ona uygun inşa edilmiş.

    işte yerleşik hayata ve tarım toplumuna geçmiş çatalhöyük’te bile sınıfsal hiyerarşi, organize dinler ve ruhban sınıfı teoriye uygun olarak peyderpey oluşuyorken, henüz tarım devrimini gerçekleştirmemiş avcı toplayıcı göbeklitepe sakinleri nasıl tapınak inşa etmiş olabilirler? soru budur?

    şimdi müsaadenizle naçizane kendi görüşümü ilave etmek istiyorum.

    en başta göbeklitepe tapınak mı, barınak mı, sığınak mı, meclis mi, rasathane mi, sanat galerisi mi, primitif emtianın trampa edildiği bir ticaret merkezi mi, seküler bir festival alanı mı ya da bambaşka amaçlara hizmet eden bir yapı mı bilmiyoruz. arkeolog ian morris'in naklettiği, meslektaşlar arasında yaygın bir şaka vardır. "kazıp çıkardığınız şeyin ne olduğunu çözemezsek dinsel deyip geçeriz" yapının tapınak yahut öncü tapınak olduğu kesin bulgu değil, en iyi tahminimiz. sonra tapınak ya da ayinlerin varlığı tek başına, bugünkü gibi kurumlarıyla, bütçesiyle, ruhban sınıfıyla, tastamam örgütlü bir dinin varlığını, dolayısıyla organize dinlerin var olabilme koşullarını giderecek (tarım devrimine atfedilen) karmaşık sosyal/siyasal hiyerarşinin mevcudiyetini kanıtlamaz.

    tartışmayı organize dinler var mıydı yok muydu ikileminden kurtaralım. bu çapta yapıların inşasının dinsel bir amaç taşısın taşımasın avcı toplayıcı toplulukların boyunu aşan bir pratik olması gerekirdi sorunundan gidelim. burada tahminimce yapılan hatalı yorumlar paleolitik çağların avcı toplayıcı ilkel kabilesinden tarım toplumlarına geçişte kesikli bir aşamacılık tahayyülünden kaynaklanıyor. bir anda ve kesin çizgilerle avcı toplayıcılık yerini tarıma, göçebelik ise yerleşik yaşama bırakmadı. tarım devrimi binlerce yıla sari, içinde iki ileri bir geri aşamalar barındıran tedrici ve girift bir süreçti. nasıl ki bugün sanayi toplumlarının içinde hala tarım toplumlarının unsurları devam ediyorsa, tarıma geçiş süreci de avcı toplayıcılığın birçok unsurunu bağrında yaşatmaya devam etmiş olmalı. tarım devrimini biteviye ve tekil bir süreç olarak ele aldığımızda avcı toplayıcılıkla arasına kesin bir çizgi çekmiş oluyoruz. bu durumda sosyal yapıdaki karmaşıklığa ve işbölümüne giden evrimi zaman çizelgesinde tek bir noktada görmek istiyoruz. halbuki, belirli bir bölgedeki yaban bitkileri ve hayvanlarını tükettikten sonra bufalo ya da mamut sürülerinin peşinde başka bir bölgeye göç eden, az nüfuslu göçebe ilkel kabile yaşantısı ile tarıma dayalı neolitik toplumların, siyasi erki de içeren şekliyle ilk tam gelişmiş örneği olan sümerler arasında yarı göçebelik, yarı yerleşiklik, konar göçerlik, pastoralizm, natufyen kültür gibi bir çok ara geçiş formu vardır.

    epipaleolitik çağda bile halklar bazı bitki ve hayvan türlerini evcilleştirerek yerleşimler kurmaya başlamışlardır. ki göbeklitepe'ye sanıyorum 40 km mesafede kazılan karahantepe'de bir yerleşiklik kanıtı olarak köy yaşantısına dair bulgular ortaya çıktı. yani henüz bilinen anlamıyla tarım (bitkilerin insan eliyle toprağa ekilerek hasat edilmesi) söz konusu değilken yabani tahıl türlerini devşirerek ve yaban keçisi, yaban koyunu gibi türleri evcilleştirerek kalabalık köyleri besleyecek kritik artı ürün stoğuna ulaşmış olmaları çok mümkündür. 12 bin yıl öncesi urfa ve çevresinin bitki örtüsü ve iklimini tahminleyen uzmanlar, milyonlarca av hayvanının büyük sürüler halinde otlayabildiği, natufyen kültür için çok uygun bir ortam tarif ediyor.

    her ne kadar ilke olarak yerleşik toplumu tarım devriminin bir fonksiyonu olarak kabul etsek de uygun çevresel avantajlarla zirai üretim tarzı başat duruma gelmeden yerleşik yaşama geçildiğini kabul etmek akla yatkındır. bu bakış açısı fikri takip bize şu çıkarımları verir. ilk yerleşimlerin tarihlenmesi tahmin ettiğimizden daha geriye çekilebilir. yerleşik yaşam için tarımsal üretim tarzının varlığı koşul olmaktan çıkarılabilir. avcı toplayıcılarda hiyerarşi ve sosyal örgütlenme meselesi yeniden gözden geçirilebilir. bunlar da az şey değildir. tarihe ve antropolojiye bakışımızda bazı parametreleri revize etmemizi gerektirir.

    ama altyapının üstyapıyı belirlediği savına dayanan oldukça kapsamlı ve tutarlı teoriyi hepten çöpe atmayı teklif eden yaklaşımlara katılamıyorum. "dinsel düşüncenin insanlık tarihinde maddi koşullar doğrultusunda biçimlenen bir görüngü değil, tersine bir motor güç işlevi gördüğü, yani devrimin önce insanın simgesel dünyasında yaşanmış, bu, gerçek dünyayı biçimlendirmiştir" şeklinde özetlenebilecek görüş dinin maddi dünyayı öncelediği fikrine dayandığı için neo-sağ çevrenin çok hoşuna gidiyor. farkındayım.

    insanın (tarih öncesi de dahil) zamansal derinlik içindeki yolculuğunu bugüne kadar en iyi açıklayan kuramın marksist tarih tezi olması bir kısım çevreler için oldukça rahatsız ediciydi. bana öyle geliyor ki göbeklitepe'den elde edilen bulguların klasik teoriyi çöpe attığını iddia etmekte bu kadar aceleci davranılmasının sebebi bu yargı yanlılığına dayanıyor.

    edit: tan tan figürini ve makapansgat çakılı için şöyle bir itiraz geldi. doğal süreçle oluşmuş insanların sembolik olarak kullanımına geçmişlerdir diye. aslında doğrudur. arkeologların buluntuların arasından kazıp çıkarabildikleri objelerin bazıları insan yapımı oldukları için değil, insan kullanımında oldukları için oradadır. ağırlıklı görüş de bu yöndeymiş zaten. gerçi anlatılmak istenen ana fikre zararı yok. arkeologların kesin olarak insan yapımı olduğunu bildikleri objelerin içinde 3.3 milyon yaşında lomekwi taş keskileri, 1.4 milyon yıllık olduvai baltası ya da 420 bin yıl öncesinden kalma clacton mızrağı gibi aparatlar vardır. son iki taşı listeden çıkarıp bu saydıklarımdan eklesem sanırım metnin mesajına bir zarar gelmez, sanat eserlerinden örnekleyerek gitmiş olmamızın bozulan insicamı dışında.

    bir de küçük bir not. göbeklitepe ile ilgili bulguları yorumları 20 yıla yakın zamandır dinlerken, kafamda bir fikir oluşuyordu ama uzman olmadığım için fikirlerim makul mü, saçma mı emin değildim. internet ortamında, gençlik yıllarımdan beri hayranı olduğum antropolog sibel özbudun'un, göbeklitepe hakkında bildiklerim ve düşündüklerime çok yakın görüşlerine denk gelmem görüşümü netleştirdi.