uygur türkçesi

• (bkz: nejat uygur türkçesi)
• (bkz: uygurca)
• eski türkçenin 9-11. y.y arasındaki ikinci tarihi şivesidir. hem zaman hem de bazı dil özellikleri bakımından orhun türkçesinden farklıdır. uygur türkleri kendilerine mahsus bir yazı dili meydana getirmişlerdir.
• uygurların kullandığı alfabeler:
  uygurlar zamanında oluşan yeni din çevreleri peşinden yeni alfabeleri de getirmiştir. türkler, kabul ettikleri yeni dinlerin kutsal metinlerinin yazıldığı alfabeleri alıp dillerinin yazımına uyarlamasını bilmişlerdir.
  maniheist türkler arasında mani(manihey) ve uygur alfabesi olmak üzere iki temel alfabe kullanmıştır.
  budist türklerden kalma yazıların çoğu soğd yazısından geliştirilenuygur alfabesi ile yazılmıştırş.
  uygur alfabesi geç dönem soğd alfabesi (bkz: soğdca) diye adlandırılan soğdların işlek el yazısından (kurviz) harf eklemeleri birleştirmeler ile ufak değişiklikler ile alınarak türkçe için kullanılmış bir yazı sistemidir. uygur alfabesi denilmiştir. uygur alfabesinin yaygınlık kazandığına delil olarak kaşgarlı mahmut'un bağdat'ta yazıp abbasi halifesine sunduğu divanu lugati't türk(1072) bu alfabe için kullandığı 'türk alfabesi' sözü yeterlidir.
  
  uygur alfabesinin kullanımı:
  uygur alfabesini türkçenin yazıya geçirilmesi için ilk kullananlar uygurlar değil, diğer türk boylarıdır. uygur alfabesinin ne zamandan beri türkler tarafından kullanıldığı kesin olarak bilinmemektedir. işlek soğd el yazısı 7.yy'dda ortaya çıkmıştır.
  uygur alfabesi turfan ve çevresinde 15.yy'a kadar kullanılmış, ondan sonra yerini arap alfabesine bırakmıştır. budist uygur eserleri arasında geçen altun yaruk'un 1687'de yazılmış bir nüshası ve su-çou şehrinde 1702'de yazılmış bir budizm metni ele geçirilmiştir.
  müslüman türklerin yaşadığı fakat moğolların hakim olduğu ülkelerde uygur alfabesi kullanılmaya devam etmiştir.
  bu 14.yy'da başlamış ve 15.yy'da artarak devam etmiştir. uygur yazsının 15.yy'da osmanlı sarayında da kullanıldığı bilinmektedir.
  büyük moğol devleti çöktükten sonra da ara sıra uygur harfleriyle yazmak 15-16.yy'a kadar devam etmiştir.
  uygur alfabesi, islami dönem eserlerinin bazı nüshalarının yazımında da kullanılmıştır. kutadgu bilig'in üç nüshasından biri olan viyana nüshası uygur harfleriyle yazılmış, 1439'da herat'ta istinsah edilmiştir. kutadgu bilig ile aynı dönemin, yani karahanlı döneminin eseri olan 'atabetü'l-hakayık'ın en iyi nüshası, uygur yazsı ile ünlü hattat zeynü'l-abidin bin sultanbaht cürcani tarafından 1444'te semerkand'da istinsah edilmiştir. bunlar dışında mi'rac-name, tezkiretü'l-evliya, bahtiyar-name, muhabbet-name, letafet-name, siracü'l-kulub gibi eserlerin nüshaları ile 15.yy çağatay şairlerinden lutfi ve sekkaki'nin ili alfabe ile yazılmış şiirlerinin nüshaları vardır.
  uygur alfabesi başka milletler tarafından da kullanılmıştır. 13.yy da moğolların resmi yazısı olmuş ve vu durum 20.yy'a kadar devam etmiştir.
  tunguz halklarından mançular da çin'de 1644'te hanedanlarını kurunca kendi dilleri için resmi bir alfabeyi gerekli görüp moğol alfabesini almışlar ve bazı değişikliklerle kendi dillerine uyarlamışlardır. bu şekildeki mançu yazısı 20.yy başlarına kadar kullanılmıştır.
  
  uygur yazı sistemi:
  uygurca türkçesinin 8 ünlüsü, arap alfabesindeki ünlülerle söyleyecek olursak elif, vav, ye harfleriyel yazılır.söz başı/a/ ünlüsü elif+elif(çoğunlukla tek elif);/e/ ünlüsü ile tek elif;/o/,/u/ ünlüleri elif+vav; /ö/, /ü/ ünlüleri elif+vav+ye(çoğu zaman elif+vav) ile yazılır. köktürk alfabesinde kalın ve ince ünlüler yazdıan ayırt edilmezdi, fakat ünlüler konusunda ki bu eksiklik ünsüzler konusunda kalın ve ince ünlülerle ayrı ses işaretleriyle belirtilen ünsüzlerle giderilmişti.
  uygur alfabesi her ne kadar soğd kökenli olsa da bazı ünlülerin gösterilmesi bakımından soğd yazısı ile uygur yazısı arasında farklar vardır. soğd yazısı söz içi ünlüleri çoğu kez söz başı ünlüleri gibi elif'li yazıldığı halde uygur yazısında bir tür tasarrufa gidilmiş ve yuvarlak ünlüler (/o/,/ö/,/u/,/ü/)bir vav ile, /ı/,/i/ ünlüleri de sadece ye ile gösterilmiştir.yalnız, uygur yazısında et'öz ''vücut''(et+öz) birleşik sözcüğünde, ikinci sözdeki söz başı yuvarlak ünlüsü (/ö/),elif+vav+ye ile yazılmıştır.
  uygur alfabesi aslen 14 harften ibarettir, fakat okunaklı ancak dört,beş harfi tanımlayabiliyoruz. diğerleri hep bu dört,beş harften oluşmuştur.
• türkçe türetme faaliyetlerinin en yogun olarak yapıldığı dönemdir. bu dönem türkçenin entelektüel açıdan zirve dönemi olarak adlandırılır ve bu dönemde 12bin madde başı kelime bulunmaktadır. ayrıca dildeki yabancı kökenli kelimelerin oranı %5tir.
  
  (bkz: türk dili tarihi)
  (bkz: ahmet bican ercilasun)
• uygur t. - türkiye t.
  men - ben
  sen - sen
  u - o
  biz - biz
  siler - siz
  ular - onlar
  
  geniş zaman
  
  kelimen - gelirim
  kelisen - gelirsin
  kelidu - gelir
  kelimiz - geliriz
  kelisiler - gelirsiniz
  kelidu - gelirler
  
  kaynak: http://www.gokturkce.net/dosya/2011/03/uygurca.pdf
• ingilizce kaynak:
  
  a handbook of modern uyghur
  https://kuscholarworks.ku.edu/…ll_10.pdf;sequence=3 (çok iyi, etraflıca detaylı bir eser.)
• uygur türkçesinde “yaratıcı”ya verildiğini tespit edilen adlar şunlardır:
  
  1) alp sü?üş: bir ilah yahut şeytan adı.
  2) arvık tengri: tanrılardan birinin adı.
  3) burkan: yaratan, hâlık, şaman, ilah, tanrı.
  4) horug: ilah adı.
  5) hormuzta: manihaizmde ilk insan, tanrı adı: hormuzta tengri beş tengri
  6) hroştag: ilah, tanrı adıdır. “çağrılmış, manihaizmde çağrı tanrısı”: hroştag padvahtag tengri.
  7) ıduk: tanrı, rab.
  8) ige: yer ve su perisi, tanrısı.
  9) mandraspant: manihay tanrılarından birinin adı.
  10) ogan: allah, tanrı.
  11) padvahtag: tanrı adı. “cevaplanmış, manihaizmde cevaptanrısı”: hroştag padvahtag tengri.
  12) ratnakuşpi: tanrı adı.
  13) tengri: tanrı. “ tanrı, gökyüzü, sema”: hormuzta tengri. kün tengrining yarukı
  14) ugan: tanrı, allah.
  15) vadzivanta: bir tanrı adı.
  16) vaişravani:bir tanrı.
  17) vakşik: ruh, kut, ilah.
  18) vinayaki: bir ilah adı.
  19) virup akşi: bir ilah.
  20) vruni: ilah adı.
  21) vuşanti: tanrı adı.
  22) yam: bir tanrı adı.
  23) yirsuv: tanrı.
  24) zrua: zervan (ilah)
  
  uygur türkçesi dönemine ait eserlerde yaratıcıya verilen adlardan türkçe olanlar “alpsü?üş, arvık tengri, ıduk, ige, ogan ~ ugan, te?ri, yirsuv”dur. diğer adlar ise mani ve buda dinine ait olup alıntıdır.
  uygur türkçesi
• orhun türkçesinin devamı niteliğindedir.
  
  orhun türkçesinde gelecek zaman çekimi -daçı, -çı, -sık ekleri ile yapılırken uygur türkçesinde bu eklerin yanı sıra -gay eki de kullanılmıştır.