hindsight bias

• ülkemizin en önemli meselelerinden olan "spor değil skor yazarlarının her yerde oluşu" sorunsalını analiz etmekte başvurulması gereken psikoloji şeysi.
  
  insan denen hayvanın, olmuş olayların olma ihtimalini olay olduktan sonra değerlendirirken olay olmadan önce değerlendireceğinden çok daha muhtemel olarak değerlendirmesi olayıdır.
  
  "fenerin bu kadroyla ilk 7-8 maçı kazanıp ondan sonra sürekli bir düşüşe gireceği baştan belliydi. yemin ediyom daha ligin başında aklımdan geçtiydi. daum bunu ben gibi önceden görüp önlemini almalıydı, ama benim gibi okuyamıyo işte herif ligi" " türünden cümleler, hindsight bias'tan ekmek yiyen mühim miktarda spor medyası mensubunun tipik cümleleridir.
  
  f(x)= x olacağı zaten belliydi, aklımdan da geçtiydi - fonksiyonuyla istenildiği kadar hb'li cümle üretilebilir.
• okurken aklıma burçlara inananları getiren eğilim. hindsight bias'a bir örnek verecek olursak; bir sınıftaki öğrencilerin yarısına, bir araştırmanın sonucuna göre zıt karakterli insanların birbirine daha çekici geldiği, diğer yarısına ise birbirine benzer karakterde insanların daha çekici geldiği söyleniyor. birçok öğrenci okudukları sonucun doğru olduğunu ve araştırmanın sonucunu okumasalardı da aynı sonuca ulaşacaklarını bildiriyor. tabi ki çelişen bu iki yargının da aynı anda doğru olma ihtimali yok( bir psikolojik araştırmaya göre çoğu durumda insanlar kendine benzer insanları çekici buluyor). buradaki problem bir araştırmadaki sonucu okuduktan sonra bu sonucu destekleyecek örnekleri düşünmemiz ve böylece daha inanılır görünmeleri. burçlarda da hindsight- biası gözlemleyebiliriz, kişi aslan burcu kıskançtır yargısını okuduktan sonra direkt cevredeki kıskanç ve aslan burcu olanları düşünüyor ve aslan burcu insanların kıskanç olduğuna kendini inandırıyor.
  kaynak:6.sayfada
• kısacası 'biliyordum amına koyim' .
• cumhurbaşkanlığı seçimi sonrasında çok güzel örnekleri sergilenen eğilim. "muhalefet şunu yapmalıydı, bunu yapmalıydı" derken iyi düşünmek lazım...
• geri görüş ön yargısı.
• (bkz: şerefsizim benim aklıma gelmişti)
• genel olarak üç farklı başlıkta (kognitiv, metakognitiv, motivierend) (bkz: bilişsel), (bkz: üstbilişsel) ve (bkz: motivasyon kaynaklı?) incelenen bir psikolojik yanılsama durumu. kısaca bir cinayet düşünelim. fail hakkında varsayımlar yapılırken yetkili birinin gelip ''fail x kişisidir'' demesi halinde, olaya şahitlik eden her birey zihninde ''evet, biliyordum. çünkü o saatte olay yerindeydi'', ''evet biliyordum çünkü olay yerinde onun sigarasının izmaritini görmüştüm'' şeklinde düşünmeye kadar gidebilecek imgeler imajine eder. zaman zaman bu düşünceler aslında yaşanmamış bir olayı düşünerek bu varsayımların altını doldurmaya kadar dahi gider. aynı yetkili kişinin daha sonra gelip ''elimizdeki belirli delillere dayanarak failin x kişi olmadığına kanaat getirdik'' demesi halinde bu kez algılar ''o olamazdı zaten, çok iyi birisi sonuçta'' veya buna benzer şekillerde biçim değiştirebilir. sosyal psikolojide kişilerin yaptıkları -bana göre- en büyük aldan/tmacadır aslında. borsada, pazarlamada ve hatta sağlık alanında yerine göre doktorların dahi sıkça iç içe olduğu bir durumdur.
  (bkz: sen kahin misin?)
• içinize tam sinmeyen bir şeyi yaptığınızda karşılaştığınız durum. kesinlikle öyle.
  
  çünkü içinizden bir his size yapma der ve siz yapınca ulaşılan sonuca ''ulan biliyordum'' dersiniz, ''niye böyle oldu ki?'' demezsiniz. hislerinizde biliyorsunuzdur.
• bugünkü bilginizle yapacağınız "keşke 2009 yılında 10 küsür cent gibi fiyatlardan tüm paramla bitcoin alıp, 2017 sonunda 19-20 bin dolardan satsaydım" gibi yakarışları içeren bir önyargı türüdür.
• (bkz: geri görüş önyargısı)
  (bkz: geriye dönük önyargı)
  
  ***
  ogan güner'i bilimvegelecek.com.tr'deki "ütopya ve distopya sarkacında siyah kuğu" başlıklı yazısından:
  
  öngörülemezlik ve derin etki bırakma dışında siyah kuğunun bir önemli boyutu daha var. siyah kuğu gerçekleştikten sonra geriye dönüp olaylar arasında bağlantılar kurarak aslında bunun öngörülebilir olduğuna dair analizlerin ortaya çıkması… taleb buna “geriye dönük önyargı” (hindsight bias) diyor. her şey geriye dönük olarak açıklanabilir olmalıdır. bunun olacağını biliyor olmalıydık. insan beyninin irrasyonal olanı sonradan rasyonalize ederek boşlukları doldurduğu bir mekanizmanın devreye girdiği retrospektif bir anlamlandırma çabası eşlik eder siyah kuğuya. taleb’e göre bugünden bakarak geçmişteki noktaları birleştirme çabası lafı güzaftan ibarettir. siyah kuğu oluvermiştir. siyah kuğu karşısında hepimiz şükran günü hindilerinden ibaretiz.
  şükran günü hindisi yine taleb’in kitapta verdiği örneklerden biri. bir aile şükran günü sofrası için 1 ay önceden bir hindi alır ve beslemeye başlar. hindinin gözünden baktığımızda hayat grafiği sürekli yukarıya doğru yükselmektedir, her şey güllük gülistandır. büyümekte, semirmekte, iyi bakılmaktadır. gelecek aydınlıktır onun için, bütün metrikler bunu göstermektedir. ta ki şükran günü’ne kadar… 30 gün boyunca istikrarlı bir şekilde yükselen hayat grafiği bir anda 90 derece çakılarak 0’a iner. elbette tabaktaki hindinin geriye dönüp başına gelenleri, geçmişteki ipuçlarını analiz ederek tekrar yorumlaması artık mümkün değildir. siyah kuğunun ziyaretiyle birlikte besine dönüşen hindi ile bizim tek farkımız budur belki. topyekûn yok olmaya yol açacak bir felaket olmadıkça yaşayanlar geçmişi analiz edip didiklemeye ve buradan yeni bir gelecek öngörüsü yapmaya devam edeceklerdir.
  
  ***