hoca ishak efendi ^*

• "mühendishane başhocası ishak efendi: türkiye'de modern bilimin öncüsü
  
  mühendishane-i berri-i hümayun başhocası ve türkiye'de modern bilimlerin öncülerinden ishak efendi, 18. yüzyılın sonu, 19. yüzyılın ilk yarısında yaşamış, osmanlı modernleşme döneminde hazırlamış olduğu telif ve tercüme eserlerle modern fen bilimlerinin osmanlı'ya girişinde büyük katkılarda bulunmuş önde gelen mühendis ve bilim adamlarındandır. özellikle mühendislik yazımının oluşmasındaki katkıları, o güne kadar eğitimi yapılmayan bazı bilim dallarında ilk defa ders kitabı hazırlaması ve yeni bilimsel terimlerin türetilmesindeki öncülüğü ishak efendi'nin, türk bilim tarihindeki yerini belirleyen önemli özellikleridir32.
  
  ishak efendi, bugün yunanistan sınırları içinde kalan yanya'nın narda kasabasında doğmuştur. aslen musevi bir aileye mensup olup, küçük yaşta babasını kaybetmiş ve kardeşi esad efendi ile birlikte müslüman olmuştur33.
  ilk eğitiminden sonra kardeşi esad efendi ile yolları ayrılır. esad efendi, sonraları rumeli ordu-yı hümayun defterdarlığı'na kadar yükselirken ishak efendi, osmanlı devleti'nin yenileşme hareketleri ile kurulan mühendishane-i berri-i hümayun'a öğrenci olarak girer. ishak efendi'nin ibranice, yunanca bilmesi onun çevresi ve ailesi hakkındaki bilgileri doğruladığı gibi, türkçe yanında arapça ve farsça dillerini bilmesi ve daha sonraları mühendisha-ne'de isagoci (klasik mantık kitabı) okutması da, küçük yaşta medrese tahsili veya benzer bir eğitim gördüğüne delil oluşturur.
  
  1806-1815 yılları arasında mühendishane-i berri-i hümayun'da öğrenci olan ishak efendi'nin, 25 aralık 1806 tarihli mühendisha-ne silsilesinde (terfi listesi) bu kurumun üçüncü sınıfında mülazım (aday) iken bir üst sınıf olan ikinci sınıfa şakird (öğrenci) olarak yükseldiği görülmektedir. 1812'de ise aynı sınıfta üçüncü müla-zımlığa yükselir. 1813'te ikinci mülazımlığa, 1814'te de mezuniyet sınıfı olan sınıf-ı evvele (birinci sınıf) terfi eder.
  
  öğrenciliği sırasında zekâsı, bilgisi ve çalışkanlığıyla mühendishane-i berri-i hümayun başhocası hüseyin rıfkı tamanî'nin dikkatini çeker. kutsal binaların tamirat ve inşaat işleri ile görevlendirilen hocasının yanında medine'ye gider. hocası tamanî 1817'de medine'de ölünce haremeyn ağası (mekke ve medine'den sorumlu görevli), ishak efendi'nin onun yerine görevlendirilmesini tavsiye eder. ancak bu tavsiye dikkate alınmaz ve göreve sultan ii. mahmud tarafından istanbul'dan başka bir mühendis tayin edilir, ishak efendi de onun yardımcılığına getirilir. istanbul'a dönen ishak efendi, mühendishane'deki eğitimine kaldığı yerden devam eder.
  
  mühendishane-i berri-i hümayun hocalarından ve tercüme ka-lemi'nde tercüman olan bulgarîzade yahya naci efendi'nin ölümü üzerine, yerine temmuz 1824'te ishak efendi getirilir. mühendis-hane'deki kariyerine zarar gelmeden 1829 yılına kadar bu görevi yürüten ishak efendi, 1829 yılının sonlarına doğru balkan sahillerindeki istihkâmların kontrol ve tamirleriyle vazifelendirilir. fakat bu tayinin asıl sebebi sultan ii. mahmud'un onun hakkında göstermiş olduğu çekimser tutumu ve bir önlem olarak ishak efen-di'nin divan-ı hümayun tercümanlık hizmetinden uzaklaştırılmasıdır. zaten bu görevi sırasında her ne kadar bir kusuru görülmemiş ise de kendisine tam olarak güvenilmemiş ve devlet sırları açıklanmamıştır. ancak ishak efendi hakkında gösterilen tereddüt ve suçlamaların yersiz olduğu çok geçmeden anlaşılır. bir yıl sonra istanbul'a çağrılan ishak efendi, 1830 yılının son ayında mü-hendishane-i berri-i hümayun'un başhocalığına getirilir. bu görevi 1834 yılına kadar fiilen, 1836 yılına kadar ise resmen devam et-tirir34.
  
  ishak efendi'nin çalışmaları ve eserlerinin bir değerlendirmesini yapmak gerekirse o, özellikle mühendishane-i berri-i hümayun başhocalığına tayin olunduktan sonra, bu kurumda görülen aksaklıkları düzeltmek ve eğitimin seviyesini yükseltmek için çalışmıştır. başhocalığa tayin olur olmaz burada birçok değişiklik yapma ve düzeni sağlama yoluna gitmiş ve ilk olarak yetersiz hocaların işine son vermiştir.
  
  mühendishane'deki dersleri ve öğretimi düzene sokmaya gayret eder. ishak efendi, ilk iş olarak talebelerin sandalyelerde oturarak ders yapması sağlar. başhocalığı zamanında mühendishane son sınıfında yapılan günlük öğretimine ilişkin takvim-i vekayi gazetesinde şu şekilde aktarılır:
  ¦ birinci sınıfta (son sınıf) biri uygulamalı beş ders yapılır.
  ¦ 36 mühendis adayı her sabah erkenden kütüphaneye gelerek kendilerine ait sandalyelerine oturarak derse başlar.
  ¦ öğrenciler üçlü takımlara ayrılır ve her takım nöbetleşe o günkü dersin hesap, yazı ve şekillerini sınıftaki büyük kara tahtaya işler.
  ¦ önce ishak efendi dersi anlatır, nöbetçi takım bunu tahtaya yazar, talebeler de ellerindeki küçük yazı tahtalarına bunları kopya eder.
  ¦ daha sonra bunu hocanın değerlendirmesi, işlemlerin yapılması ve soru-cevap şeklindeki alıştırmalar takip eder ve talebeler ikinci derse kadar odalarına çekilir.
  ¦ ishak efendi, ilk derste etienne bézout'nun matematik kitabından (cours de mathématiques) fransızca kısa bir metin çevisinden sonra yine bu kitaptan hidrolik konusunu işler.
  ¦ ikinci derste ise ishak efendi, kendi eseri mecmua-i ulum-ı riyaziye'den ilm-i cerr-i eskal (mekanik) okutur.
  ¦ camide öğle namazından sonra üçüncü derste isagoci kitabı okutur.
  ¦ dördüncü derste hocanın yine kendi telifi olan usul-ı siya-ga'dan (top dökümcülüğü) ders işlenir, beşinci derste ise uygulama yapılır.
  
  ishak efendi, 1834 yılında kutsal yapıların tamiri için gönderildiği medine'deki görevinden dönüş yolunda iskenderiye'de şubat 1836'da vefat eder. öğrencileri onun, hatırasına hasköy'deki mezarlıkta üzerinde "divan-ı hümayun sabık ser-halifesi ve mühendishane-i berri-i hümayun başhocası el-hac hafız ishak efendi" ibaresi bulunan bir taş dikerler. böylece 1816'da medine'de başlayan resmî görevi 20 yıl sonra 1836'da medine'de son bulur.
  
  divan-ı hümayun tercümanlığı ve mühendishane-i berri-i hümayun başhocalığı gibi devleti için çok önemli iki kurumun yeniden canlanmasında etkili olan ishak efendi, kişilik olarak çok çalışkan ve vaktini boşa geçirmeyen bir kimsedir. kuran-ı kerim'i üç ay gibi kısa bir zamanda ezberlediği aktarılır. hicaz'a ilk gidişinde hacı olur ve el-hac hafız ishak efendi olarak anılır. güçlü bir şahsiyete sahip olan ishak efendi, çevresindeki kimselerin hayranlığını kazanmış bir bilim adamıdır. 1831-32 yıllarında istanbul'da bulunan seyyah j. de kay, onun için "ishak türkler arasında çok takdir edilen bir adamdır" demiştir35. bu parlak şahsiyeti bir taraftan da bazı çekemezlerin düşmanlığına yol açar. devrin kaynaklarından ve bazı olayların analizinden onun hırslı olduğu, paraya ve şöhrete karşı zayıflığı bulunduğu anlaşılır. bu iki yüzüyle ishak efendi devlet adamları tarafından çalışkanlığı, bilgi ve yeteneği nedeniyle takdir edilip görevlerinde desteklenirken, zayıflıkları sebebiyle de tam bir güven layık görülmez. özellikle sultan ii. mahmud onun hakkında çekinceli davranmıştır.
  
  dönemin kaynaklarına göre, yavuz selim semtinde, çukurbostan mahallesinde kardeşi esad efendi ile birlikte bir evde oturan ishak efendi'nin baha ve sami efendi adlarında iki oğlu ve tercüman halil esrar efendi ile evli bir kız çocuğu vardır. kendisine has bazı huyları ve merakları olan ishak efendi, özellikle nargile içmeyi sever36. ishak efendi, dokuz sene gibi kısa bir zamanda diğer vazifeleri yanında 13 cilt eser hazırlar. yazdığı çok sayıdaki eseriyle, öğrencilerinin yetişmesine katkıda bulunduğu gibi türk bilim ve eğitimine getirdiği yenilikler, onu devrin diğer bilim adamlarından ayırır.
  
  osmanlı bilim ve eğitimine fen bilimlerine ait temel ders kitaplarını çeviri veya uyarlama yoluyla kazandırılmasında büyük katkısıolan ishak efendi, eserlerini iki ayrı dönemde yazar. bunların büyük kısmını başhocalığı zamanında hazırlar. ancak rekz ve nas-bu'l-hıyam (konaklama yeri belirlenmesi ve çadır kurulması, der-saadet 1242/1826) ve tuhfetü'l-ümera fi hıfz-ı kıla (kale savunması konusunda komutanlara bilgiler, de rsaadet 1243/1827) adlı iki eserini, divan-ı hümayun tercümanlığı sırasında hazırlayıp bastırır.
  
  ishak efendi, mühendishane başhocalığına gelir gelmez hazırladığı medhal fi'l- coğrafya (coğrafyaya giriş) adlı eseri, 1831 yılında basılır. bu eser, hocası hüseyin rıfkı tamanî'nin astronomi konusundaki kitabının coğrafyaya ilişkin kısmını özetler. yine 1831 yılında fransızca kitaplardan aktarma yoluyla hazırladığı top dökümü konusundaki usulü's-siyaga adlı eseri, osmanlı bilim yazımında bu konuda osmanlıca hazırlanmış ilk eserdir.
  
  ishak efendi haklı şöhretini, dönemin avrupa fen kitaplarından faydalanarak hazırladığı mecmua-i ulum-ı riyaziye adlı dört ciltlik büyük eseriyle kazanır. eser, 1831-1834 yılları arasında ii. mah-mud'un emriyle matbaa-yı amire'de basılır. 1831'e kadar yayımlanmış osmanlı bilim yazını göz önüne alındığında, matematik, fizik, modern astronomi, biyoloji, botanik, zooloji ve mineraloji gibi doğa ve matematiksel bilimlerin basılı türkçe metinlerini bir arada sunar. eser, modern kimya konusunda türkiye'de basılan ilk türkçe makaleyi de içerir. bilimsel açıdan avrupa'da yayınlanmış olan benzer eserlere yakın seviyede olan mecmua-i ulum-ı riyaziye, 1841-1845 yılları arasında mısır'da da basılır ve orada da mühendislik eğitiminde etkili olur.
  
  ishak efendi'nin diğer eserleri arasında, 1832'de tamamlayıp ancak 1834'te basılan ve fransız matematikçi gulliaume leblond'un eléments des fortifications (paris 1786) adlı eserinden çevirdiği usul-ı istihkâmat'ı (istihkâmcılık) sayılabilir. 461 sayfa ve 21 tablodan oluşan tek ciltlik bu eser, üç makale halinde düzenlenmiştir. bunlardan birinci makalede harp sanatı, muharebe, orduların kurulması, ikinci makalede hafif istihkâmlar ve üçüncü makalede ise ağır istihkâmlar ele alınır. bu eser de mühendishane'de ders kitabı olarak okutulmuştur. yine 1832'de yazdığı, 1835'te basılan aksü'l-merâyâ fi ahzi'z-zevâyâ adlı kitabı, 122 sayfa ve dört tablo ve üç bölümden oluşur. eser, oktant, sekstant ve daire-i inikas (cercle archomatique) gibi yükseklik ve uzaklık ölçmeye yarayan mühendislik aletlerinin kullanımı ile ilgili bilgileri kapsar37.
  
  yazma halindeki eserleri ise şunlardır: arazi ölçme kurallarından ve uygulamalarından bahseden kavaid-i ressamiye (i.t.ü mustafa inan kütüphanesi, nadir eserler) zaman tespiti konusundaki eseri risale-i ceyb (istanbul üniversitesi merkez kütüphanesi, türkçe yazmalar, nr. 714) ve buharlı gemilerin mucidi, ilk uskur-lu (arkadan pervaneli) denizaltıyı yapan amerikalı gemi mühendisi robert fulton'ın (1765-1815) torpedo war and submarine explosions adlı eserinin fransızca'sından (le torpode, ou moyen de faire sauter en mer les navires ennemis) çevirdiği el-risalat el-barki-ye fi alat el-ra'diyye (kandilli rasathanesi kütüphanesi, nr. 168/2 yap. 21b-49b)38.
  
  yirmi yıla yakın bir süre içerisinde değişik görevlerde ve farklı konumlarda görev yapan ishak efendi, 1830'da başhoca olunca kendisi için bir nişan talep etmiş, hatta madalyasının resmini bizzat kendisi tasarlayıp padişaha sunmuştur. ancak ii. mahmud, daha az gösterişli bir başka madalya hazırlatıp ishak efendi'ye verilmesini emretmiştir."
  
  bilgiye yatırım birlikteliğin gücü adlı kitaptan
  
  .