yelken devrinde osmanlı donanması

• yelkenli gemilerin altın çağında faaliyet gösteren osmanlı donanmasıdır.
  
  girit savaşı ile beraber kadırga devrinin kapanmasıyla osmanlı donanması teknolojisini değiştirerek yelken donanmasına geçer. ilk kalyonlar girit savaşında inşa edilirler lakin savaşın bitiminde bu gemiler çürümeye terkedilir. izleyen kırk yıla yakın barış döneminde çekirdek bir kadırga gücünün arşipeli ve doğu akdenizi devriye gezmek için yeterli olduğu düşünülür. ancak kalyonlarla donanmış kuzey avrupalı korsanların ve ödül avcılarının akdenize inerek osmanlı gemiciliğine büyük zararlar vermeleri, kadırgaların da karşı koymakta yetersiz kalmaları üzerine sürekli bir kalyon filosunun kurulması için adımlar atılır. girit savaşından sonraki ilk kalyon melek ahmet paşa tarafından 1682 yılında inşa ettirilir. ancak kalyonculuk konusundaki asıl itki batı avrupayla devletleriyle sürekli cihatta bulunan garp ocaklarından gelecektir. garp ocakları resmi osmanlı donanmasından çok önce kalyonlara geçmişlerdir. işte buradan yetişen bir büyük denizci, mezomorto hüseyin paşa, osmanlı kalyon filosunun babası kabul edilir.
  
  1686-99 yılları arasında devam eden birinci mora savaşında osmanlı kalyon filosu ilk defa ana savaş gücünü teşkil etti. özellikle 1694 yılında mezamorta'nın kaptan-ı derya oluşundan sonra venediğin tecrübeli yelkenli donanmasına karşı başarılı savunma savaşları verildi. ne yazık ki filonun çabaları ikinci viyana kuşatması yenilgisi ile başlayan bozgunlar silsilesinin etkilerini kapatamadı ve mora venediklilere bırakıldı. ancak yelkenli gemiler artık osmanlı donanmasının belkemiği haline gelmişlerdi. mezamorta hazırladığı iki bahriye kanunnamesi ile kalyonculuk teşkilatını resmen kurmuş oldu.
  
  1715-18 ikinci mora savaşında osmanlı donanması çok daha hazırlıklı ve yetkin bir güçtü. venedik donanması korfu ve matapan muharebelerinde bozguna uğratıldı. mora geri alındı. ancak yetkin bir savaş gücü haline gelen osmanlı donanmasının bu noktadan sonra aşağı gidişi başladı. 1718-70 yılları arası doğu akdenizde uzun bir barış dönemiydi. bu durağanlık osmanlı donanmasına yaramadı. venedik de bir güç olarak gerilemekteydi. osmanlılar teknolojik ve taktik gelişmeleri hep venedik üzerinden takip ettikleri için kuzey avrupayla ara iyice açıldı. doğu akdenize uzun yıllar sonra giren ilk büyük düşman donanması olan rus filosu 1770 yılında karşısında mürettebatı eğitimsiz, komutanları yetersiz demode bir güç buldu. netice çeşme faciası oldu.
  
  çeşme felaketinden sonra donanmanın ciddi bir reforma ihtiyaç duyduğu anlaşıldı. yine garp ocaklarından yetişme bir büyük denizci, cezayirli gazi hasan paşa görevi üstlendi. donanmanın teknolojisini yenilemek için başta fransa olarak, avrupadan gemi mühendisleri getirtildi. artık bilimsel bir uzmanlık alanı olan gemicilik ilmini layıkıyla öğrenecek subayları yetiştirmek üzere mühendishane-i bahr-i hümayun kuruldu. kasımpaşada eğitimli mürettebatları yetiştirmek üzere kalyoncu kışlası inşa ettirdi. donanma reformu nizam-ı cedit döneminin ilk projesi olmak açısından ayrıca önem taşır. yenilenen donanma 1788-92 rus savaşında karadeniz hakimiyetini ruslara kaptırmamış, izleyen napoleon savaşlarında da müttefik donanmalarla beraber levant sularında başarıyla faaliyet göstermiştir.
  
  1821 yılında yunan ayaklanmasının başlaması osmanlı donanmasının yeteneği için ciddi bir sınav oldu. asileri bastırmak için gönderilen orduların ikmali yoğunlukla denizden yapılıyordu. yunan korsanlarının iletişim hatlarını rahatsız etmeleri müzmin bir sorundu. bu tür bir deniz gerillası savaşı osmanlı donanması için alışılmadık bir durumdu ancak donanma bu yeni duruma ayak uydurmasını bildi ve arşipel büyük oranda kontrol altına alındı. ne var ki şark meselesine müdahelede bulunan avrupa devletlerinin ortak filosu osmanlı donanmasının büyük kısmını 1827 navarin baskınında batırdı. 60 yıl içinde osmanlı donanması ikinci kez yok ediliyordu. navarinden sonra donanma yavaş yavaş toparlanmaya başladı. ne var ki artık endüstri devrimi kendini göstermeye başlamış, buhar gücü ve yeni silahlar ahşap yelkenlilerin sonunu hazırlamaya başlamıştı. kırım savaşı yeni teknolojinin ilk güç gösterisi oldu. sinop baskınında osmanlı firkateynleri rusların obüs toplarıyla yok edildiler. sultan abdülaziz'in tahta çıkışıyla da osmanlı donanması yeni teknolojiye ayak uydurma çalışmasına başladı. 1853 yılı bu itibarla osmanlı donanmasında yelken çağının sonu kabul edilmektedir.
  
  gemiler:
  
  yelken devrinin savaş gemisi pruva hattı kalyonudur. osmanlılarda pruva hattı kalyonları iki türdü: üç ambarlı ve kapak kalyon. pruva hattına giren bu gemilerden başka devriye, keşif ve akıncı gemiler olarak fırkateyn, korvet, brik ve uskunalar mevcuttu.
  
  insanlar:
  
  kalyon mürettebatları kadırgalardan farklı olarak yüksek oranda entegre ve profesyonelleşmiş olmak durumundaydılar. bu yüzden kalyoncu ocağı ihdas edilmişti. gemilerin yelken donanımlarını kullanan mürettebat yoğunlukla arşipel rumlarından gelirken topçular ve muharipler müslüman ahaliden seçiliyordu. batı anadolu ve karadeniz bölgesi ahalisi donanmanın geleneksel insan deposydu. yunan ayaklanmasından sonra donanma tamamen müslüman mürettebatla donatılmaya başladı.
  
  organizasyon:
  
  aynen kadırga devrinde olduğu gibi istanbulda donatılan hassa filosu, eyaletlerden gelen bey gemileri ve garp ocaklarından gelen kıtalar imparatorluk donanmasını oluşturuyordu.
  
  tersaneler ve lojistik:
  
  istanbuldaki tersane-i amire imparatorluğun en büyük gemi inşa ve bakım merkeziydi. 18. yüzyılda kalyonları havuzlamak için gereken doklarla moderize edilmişti. eski kadırga inşa merkezleri olan bodrum, rodos, midilli, sinop ve ereğli de kalyon yapım merkezlerine dönüştürülmüştü.
  
  (bkz: osmanlı donanması)