pekiştireç tarifeleri

• ödül kalkınca sönme meydana gelir. sönmeyi geciktirmek için pekiştireç tarifeleri kullanılır.
  
  devamlı pekiştirme: en geçici öğrenme şeklidir. ödülün kesildiği daha çabuk farkedilir ve davranıştan çabuk vazgeçilir.
  
  aralıklı pekiştirme: öğrenme daha uzun sürelidir. 3’e ayrılır.
  a. sabit zamanlı: her iki saatte bir. devlet memuru maaşı. ne kadar iş yaptığın önemli değildir. zamanı gelince ödülünü alırsın. zamanı geldiğinde ödülü almazsan sönme meydana gelir.
  b. sabit oranlı: her on davranışta bir. satış pazarlama. pirim. parça başı ücret. ödülün kesildiği kolay anlaşılır.
  c. değişken aralıklı: değişen aralıklarla pekiştireç verilir. ödülün ne zaman kesildiği, kesilip kesilmediği anlaşılmaz. en uzun süreli öğrenme burada gerçekleşir. kumar. öğrenme en kalıcı sönme en geçtir.
• sahsi tercihim simgesel odulle pekiştirme dir.
  
  genel olarak pekiştirme, sureklı ve kesıntılı olarak 2 sekılde yapılır.yapılan her dogru davranısın pekıstırılmesınde sureklı pekıstırme,pekiştirmenin periyodık olarak yapıldıgı durumlarda ise kesıntılı pekıstırme soz konusudur.sureklı pekıstırme yenı davranısların ogrenılmesınde etkılı olarak kullanılabılır.davranıs ogrenıldıkten sonra kesıntılı pekıstırmeler daha yararlı olmaktadır.
  
  ayrıca:
  (bkz: premack ilkesi)
• skinner'in edimsel koşullanma kuramında davranışın görülme sıklığını arttıran (yani pekiştiren) faktör olan pekiştireçlerin, nasıl verilirse daha etkili olacağını merak etmesinden doğan pekiştireç sunma taktikleridir. daha kolay bir ifade ile:
  
  ödülü nasıl verirsem istendik davranışın görülme sıklığında artış olur? sorusuna cevap olabilecek pekiştireç (ödül) sunma yöntemleridir.
  
  skinner'e göre pekiştireçler 5 şekilde (tarifede) sunulabilirler.
  
  1. sürekli pekiştireç tarifesi: istenen her davranışın ardından pekiştireç verilir. böylece organizma istendik davranışın ne olduğunu kolayca pekiştireç getirmeyen davranışlardan ayırt ederek öğrenir.
  
  2. sabit aralıklı pekiştireç tarifesi: bu tarifede pekiştireç, organizma istendik davranışı yapmış olsa bile önceden belirlenmiş bir zaman dolmadan verilmez. örneğin, memurlar her gün işe gelirler ama 1 ay dolmadan maaşlarını alamazlar.
  
  memur demişken aklıma daha iyi bir örnek geldi:
  
  skinner bazı fareleri, içinde sadece basit pedal dışında hiç bir şey bulunmayan küçük bir kutunun içine koymuştur. fareden beklenen (istendik davranış yani) pedala basmasıdır. fare pedala basarsa skinner bir delikten peynir atmaktadır. sabit aralıklı pekiştireç kullanılırken deneye başlamadan skinner kendince bir süre belirlemiştir. örneğin bu süre 10 dakikada bir pekiştireç gibi sabit bir aralıktır. bu süre dolduğunda farenin en az bir kez pedala basmış olması şartı ile delikten peynir düşer.
  
  3. sabit oranlı pekiştireç tarifesi: istendik davranış için sabit sayıda bir kota belirlenir. mesela bu fare 17 defa bassın pedala o zaman peynir vereceğim denir. fare 17. defa bastığında hayret ki pekiştireç verilir. zaten de verilmesi lazımdı dikkat ederseniz.
  
  bu tarifeyi kredi kartları kampanyalarında bize paso uygulamaktadırlar. derler ki: 500 liralık alışveriş yapın yüzde 10 indirim kazanın. yani sabit sayıda istendik davranış gerçekleştirin biz size peyniri verelim. tabii başka örnekleri de var bu tarifenin: bilmemne ürününden 3 tane alın üçüncüsü bedava türünden kampanyalar da bu tarife ile davranış pekiştirmeye örnek verilebilir.
  
  4. değişen zaman aralıklı pekiştireç tarifesi: bu tarifede istendik davranışın "ne zaman" pekiştirileceği belli değildir. skinnerin deneyi şöyle yapmış olması muhtemeldir. pekiştireç deneyine başlamadan önce kendince tesadüfi aralıklar belirlemiştir. mesela demiştir ki bu hayvan, her bir aralıkta en az bir kez pedala basmış olması şartıyla önce 5 dakika sonra, sonra aradan 25 dakika geçince, sonra 1 dakika sonra, daha sonra ise 15 dakika sonra pekiştireç alacaktır.
  
  günlük hayatımızda var mıdır bu türden pekiştireçler bakalım:
  
  özel şirketlerin pek çoğunda hele ki kriz dönemlerinde maaşların ne zaman ödeneceği belli midir? değildir. bazen her ay ödenirken bazen 2 ayda bir bazen 3 ayda bir bazen para girişi olursa iki maaş aynı ay içinde ödenir. ne zaman geleceği belli olmayan maşlar aralıklı pekiştireç tarifesine örnektir.
  
  5. değişen oran aralıklı pekiştireç tarifesi: eğer pekiştirecin "kaç davranıştan sonra" geleceği belli değilse bu pekiştireç tarifesine değişen oran aralıklı tarife denir. fare örneğini yeniden düşünün: farenin pekiştireci alabilmesi için bazen 10 kez bazen 13 kez bazen 8 kez bazen 100 kez basması gerekiyorsa bu tarife değişen oran aralıkllı olur.
  
  günlük hayatın en önemli örneği kumardır. kaç kez oynadığınızda kazanacağınız belli değildir, kaçıncıyı kazıdığınızda (kaç kez pedal basınca) ikramiye alacağınız belli değildir.
  
  pekiştireç tarifelerinin önemi yukarıda anlatılanlar değildir. çünkü pekiştireç tarifelerinin asıl önemi istendik davranışın kalıcılığını sağlamada etkili olmalarıdır. bu tarifelerde bazıları davranışın beyne çiviyle kazımasını sağlarken bazıları pekiştireç kesilir kesilmez davranışın ortadan kalkmasına da yol açabilmektedir. kalıcı yerleştirme istediğiniz davranışlar sözkonusu ise doğru pekiştireç tarifesinin seçilmesinde yukarıdakiler yardımcı olmaktadır.
  
  pekiştireç tarifelerinin istendik davranışın ortadan kalkmasına (sönmeye) dirençleri bakımından sıralanışı şöyledir. en dirençliden en dirençsize doğru sıralarsak:
  
  değişen oran aralıklı
  değişen zaman aralıklı
  sabit oran aralıklı
  sabit zaman aralıklı
  sürekli
  
  görüleceği gibi kalıcı davranışlar oluşturmak için değişen oran aralıklı tarifeyi kullanmak yararlıdır.
  
  sürekli pekiştireç tarifesi kesildiğinde davranış anında ortadan kalkmaktadır. düşünsenize her gün kapıyı açtığınız anahtarın ucu eğrilip artık kapıyı açmaz hale gelse o anahtarı kapıyı açsın diye ne kadar zorlardınız. (anahtarla kapıyı açmak: istendik davranış ------- kapının açılması pekiştireç olarak düşünün)
  
  değişen oran aralıklı tarife ile pekiştirilen kumar davranışının bırakılamamasının sebebi işte bu tarife ile pekiştirilmesidir. hatta size şöyle bir tedavi yönteminden bahsedeyim. kumar bağımlısı kişi alınır, özel bir klinikte pekiştireç tarifesi yukarıdaki sırayla yavaş yavaş değiştirilerek kontrollü olarak kumar oynatılır. son aşamada sürekli pekiştireç tarifesi ile bir süre kazanması sağlanır. sonra sürekli pekiştireç kesilir. ne olmasını beklersiniz. beklemeyin. herifler kumarı bırakıyorlar.
  
  iskender pala arada bir televizyonda aşk söz konusu olduğunda genç kız öğencilerine şu öğüdü verdiğini söylüyor. cep telefonlarınızı hep açık tutmayın. arada bir bilinçli şekilde ulaşılmaz olun. böylece maşuğunuz (siz aşık olan kişi) sizi arar bulamaz daha çok arama isteği duyar. haklı mı hoca. kesinlikle haklı. biliyor mu bilmiyorum ama kızlara şu öğüdü veriyor: sevgililerinize kendinizi değişen oran aralıklı pekiştireç tarifesi ile sununuz. böylece size yönelme davranışının sıklığını arttırmış ve sönmesini de engellemiş olursunuz. bence siz de deneyin. bu tarifeyle pekiştirilen farelere pekiştireç bir daha verilmemek üzere kesildikten sonra ne olmuş biliyor musunuz. pedal manyağı olmuşlar. ön patilerini (pati mi onun adı, ayaktır kesin) hiç çekmeden sürekli pedala basıp duruyorlarmış. belki bu sefer bin kere basmam gerekiyor diye düşünerek. haa asıl bir de marketlerde kendini yerden yere vurarak ağlayan çocuk vardır ki anne babası tarafından arada bir uzunca arada bir kısaca arada bir uzuuun uzuuun ağladıktan sonra pekiştirilmişlerdir ki bu nedenden hiç susmadan ağlamaktadırlar. çünkü yeterli derecede davranışı tamamladıklarında pekiştirecin geleceğine dair öğrenme çoktan anne baba tarafından gerçekleştirilmiştir. bu durumda çocuğa kızmayınız mümkünse anne babaya dalınız.
  
  değişen zaman aralıklı tarife ise davranışın sıklığını değil belki ama davranışın sürekliliğini sağlayan bir faktördür. skinner'in kutuda değişen zaman aralıklı tarifeyle ödüllendirdiği fareler pekiştireç artık hiç verilmemek üzere kesilmesine rağmen pedalın yanından ayrılmamışlar ve arada bir yine pedala dokunmuşlardır. bunun sebebi farelerin pekiştirecin ne zaman geleceğini bilememeleridir. o nedenle arada bir pedala basmakta ve pedalın yanından hiç ayrılmayarak belki de bu sefer 1 yıl beklemem gerekiyor umuduyla beklemişlerdir. hatırlarsanız eski aşıklar da böyle sevgilileri ne zaman cama çıkacak diye beklerlerdi. gece boyu evin etrafında gezinenler olduğu söylenir sevgiliyi bir kez görme uğruna. ya da özel şirketlerde maaşın ne zaman geleceği belli değildir ama gidiyorum ulan, ayrıldım işten ben diyemez çoğu kişi. orada takılır kalır. işe devam eder. pekiştireç tarifesi işte.
  
  diğerlerinin sönmeye direnci ise aşağı yukarı aynıdır. pekiştireç kesildiğinde davranış da kısa bir süre sonra ortadan kalkar.
  
  unutmadan söyleyelim, sürekli pekiştireç tarifesi öğretilecek davranışın farkettirilmesi, diğer davranışlardan ayırt edilebilmesinin sağlanması açısından yararlıdır. fakat davranışın kalıcılığını sağlamaz. peki ne yapmak lazım. önce sürekli pekiştireç tarifesi ile başlanır, kısa süre sonra aralıklı mümkünse değişen oran aralıklı tarifeye geçilerek davranışın kalıcılığı sağlanır.
• (bkz: artan aralıklı pekiştirme)
  (bkz: katışık pekiştirme)^{* *}
  (bkz: değişken aralıklı pekiştirme)
  (bkz: değişken oranlı pekiştirme)
  (bkz: sabit oranlı pekiştirme)
  (bkz: sabit aralıklı pekiştirme)
  (bkz: simgesel ödülle pekiştirme)