koçgiri ayaklanması

• 1920'lerde oluşmuş bir ayaklanmanında ismi
• (bkz: nilufer akbal) (bkz: yol)
• (bkz: koçgiri)
• yazılı kaynaklara göre, koçgiri ayaklanması “kürt ulusal” amaçlıdır. ayaklanmayı bastırmak üzere nurettin paşa görevlendirilmiştir. ayrıca bir çete reisi olan laz osman (topal osman) da çetesiyle birlikte sivas’a gönderilir. topal osman’ın hem alevi, hem kürt düşmanı olduğu halkın sözlü öykülerinden aktarılmaktadır. koçgiri aşireti’ne bağlı onlarca köy yağmalanarak yakılır, binlerce insan öldürülür. kadın ve kızlara tecavüz edilir. koçgiri köylerine ve halkına yapılan bu zulüm millet meclisi’nde sert eleştiri ve tartışmalara neden olmuştur.^*
• koçkiri ayaklanmasi (6 mart / 17 haziran 1921)
  hafik (koçhisar) , zara, imranli, susehri, refahiye, kemah, divrigi, kangal, ovacik, kuruçay çevresinde 135 köye ve iki bin kilometre karelik bir alanda 40.000 nüfusu olan koçkiri asiretinin ayaklanmasi ulusal mücadele için önemli bir tehlike oldu. bölgede türkçe ve kürtçe konusanlar bir arada yasamaktaydilar. asiret 16 köyde bütün nüfusa sahipti, fakat bazi yerlerde türklerle iç içe yasiyorlardi. yasadlklari köylerin bir özelligi de, bu köylerin çogunun isimlerinin "erkek, salur" gibi oguz türklerine ait olusu ve bu isimlerin yüzyillardan beri yasadigi idi. kendi içinde ve disa kapali yasayan ve hükümete bagli olan asiret baskani ö1ü mustafa pasa'nin oglu haydar bey'in ayaklanma girisimleriyle huzursuzluk basladi. haydar bey, mondros ateskekesi sirasinda "kürt teali ve teavün dernegi" (kürt yüksetme ve yardimlasma dernegi)ne girmis ve bu dernegin subesini kendi yöresinde açmisti. paris baris konferansi'na, hagimsiz ermenistan ve kürdistan tezleriyle basvuran ermeni bogos pasa ile kürt serif pasa anlastilar. haydar bey, seyit abdülkadir bey'le haberlesiyordu. haydar bey divrigi kaymakamligi'na atandiysa da, oraya gitmedi. ailesiyle tunceli'de (dersim) yerlesti. haydar bey, bölgedeki eskiya alisir'i yakalamakla görevlendirildiyse de, olayi anlasma ile çözdü. ankara ise bir yandan düsman, bir yandan da iç ayaklanmalarla ugrasiyordu. bu sebeple buraya yollayabilecegi kuvveti olmadigi için bu sonucu olumlu karsiladi. asker kaçaklarini ve eskiyayi yakalamak için 14 subat 1921'de imranli'ya gelen 6. süvari alayi'na karsi yogun bir propoganda basladi. asker kaçaklarini yakalamaya baslayan bir bölüge asiler saldirdilar, bölük zara'ya kaçti. bundan cesaret alan asi lideri zalim çavus, imranli'da bulunan alay komutanligi'na, kasabayi terk etmelerini bildirdi. kasabada bucak müdürü olan haydar bey ise bütün hareketin planlayicisi oldugu icin, olaylarin gelismesini seyrediyordu. alay, tehdide boyun egmeyince asiler kasabaya saldirdilar. alay agir kayip verdi, cephanesi de tükenince asilere teslim oldu ve asiler imranli'ya girdiler. haydar bey esir edilen subay ve memurlari misafir etmek bahanesiyle fakat gerçekte rehin almak için evine götürdü. diger yandan asiretlere mektup yazip her kabileden 50 atli istedi. fakat bir mektubu hükümet'in eline geçince durum anlasildi. haydar bey'in adami alisan 500 silahli ile yardima geldi.
  sivas valisi bölge seyhlerine ve asiret baskanlarina çagri yaparak, olayin yatistirilmasina yardimci olmalarini istedi. fakat asiret bakanlari ve seyhleri, ordunun bir süredir sayim yaptigini, hükümetin ermenilere yaptigi gibi, kürtleri de yok etmek niyetinde oldugu endisesiyle koçkiri asireti'nin ayaklanmis oldugu yanitini verdiler. yalan propogandalarin ne kadar etkili oldugu görülüyordu. bunun üzerine asilere nasihat etmek ve bu asilsiz iddialara inanmamalarini saglamak için taninmis kisiler gönderildi. fakat asiler zaman kazanmak için oyalama yapiyorlardi. bunun üzerine yörede 10 mart 1921'de sikiyönetim ilan edildi.
  merkez ordusu komutani nurettin pasa "sefer yetkisi ile" ayaklanmayi bastirmakla görevlendirildi. yayinlanan bildiri ile tenkil harekatinin asilere karsi olup, halkin can, mal, irz ve namus güvenliginin hükümet'in teminati altinda oldugunu bildirdi. asilere 48 saatlik teslim olma süresi tanindi. teslim olmayanlarin ve hükümet kuvvetlerine silahla karsi koyanlarin, mallarina el konacagi, evlerinin yakilip ve yikilacagi ilan edildi. komutanlik halka zarar gelmemesi için gereken bütün önlemleri de aldi. asi lideri alisan, hükümete yardim eden köylüleri öldürterek korku yaratmaya ve kürtçülük hareketini güçlendirmek için türklere karsi kiyima giristi. ayaklanma 8 nisan'a kadar daha da yayginlasti. koçkiri, dersim asiretleri hükümet'e bir nota göndererek, bölgeye, bir kürt vali atanmasini, aksi halde ayaklanmanin dersim'den baska, erzincan, van, diyarbakir ve erzurum'a yayilacagi tehdidinde bulundular.
  bu durum karsisinda merkez ordusu 11 nisan 1921'de tenkil harekatina basladi. halkin da katildigi bu harekat ile asilerin firat'in dogusuna çekilmelerine firsat verilmedi. asi köyleri ele geçirildi. 13 nisan'da çaksur'da asiler agir kayip verdiler. giresun alayi da tenkit harekatma katilinca asiler her yerde agir yenilgiye ugradilar. 22 nisan'da asiler hemen her yerde temizlenmislerdi. 23-27 nisan arasinda hemen bütün asiler yakalandilar. kaçan asi sefleri halk kuvvetleri tarafindan sikistirildi. balaban asireti de kendilerine yardimi reddetti. asiler, askeri birliklere teslim olmaya basladilar.
  asilere karsi en büyük çatisma 28 nisan'da çirageldi'de yapildi. 28. süvari alayi ve giresun alayi birlikte saldiriya geçtiler. 1 mayis'a kadar süren çarpismalarda asiler ve hükümet kuvvetleri agir kayiplar verdiler. fakat sonunda asiler agir bir yenilgiye ugradilar ve haydar bey ile ileri gelen 56 kisi aman diledi. dersim asilerinden 400 kisilik bir kuvvet 21 mayis'ta yeniden saldiriya, yagma ve öldürme olaylarina basladi. 17 haziran'a kadar süren çatismalarda asiler yenildiler. haydar bey'in kardesi alisan ve 32 asi sefi teslim oldular ve yargilanmak üzere sivas'a gönderildiler.
  bu ayaklanma ikinci inönü savasi'nin basladigi bir tarihte patlak vermisti. yunan saldirisi ile koçkiri asireti'nin ayni tarihlere rastlamasi, bunun planlanmasinda düsmanlarin nasil programli çalistigini göstermektedir. kürt bagimsizligini kiskirtanlarin amaci, yunan saldirisi sirasinda, yunan ordusuna üstünlük saglamak amaciyla dersim yöresinde ayaklanma çikarip, türk ordusunu sikistirmak idi. gerçekten çok tehlikeli bir sirada ordunun önemli bir kismi bu ayaklanmanin üzerine gönderildi. ayaklanmayi bastiran nurettin pasa, önlem olarak bu iki siretin dagilip, türk köylerinin yanlarina yerlestirilmesini önerdi. fakat meclisteki bu yörenin milletvekilleri bunu kabul etmediler. bu ayaklanma da kapanmis kabul edildi.
  
  (bkz: kurtulus savasi yillari ic ayaklanmalari)
• temmuz 1920 yılında mısto kumandasındaki koçgirili kuvvetler zara’nın çulfa ali türk karakoluna baskın düzenleyip askerleri esir alırlar. bu hareket koçgiri isyanı olarak tarihe geçer.
  20 ekim 1920’de dersimden hareket eden bir kuvvet, giresun’dan eğin’e gelmekte olan türk cephane kuvvetlerini kuruçay ilçesinin kamlo bölgesinde kuşatıp, cephanelere tamamen el koyarlar.
  
  meço ağa, diyap ağa, mustafa bey, kol ağalıktan emekli ve uzun zamandır sivas’ın aziziye kazasına yerleşmiş karabal aşiretinden kango oğlu ahmet ramiz, binbaşı hasan hayri, dersim milletvekilliğine tayin edilirler.
  
  6 mart 1921’de sivas ümraniye merkezi kuşatılır. buradaki türk alayı teslim olmaya mecbur kalır. alay komutanı halis, oluşturulan harp divanı(!) tarafından ölüme mahkum edilir ve ümraniye merkezinde kurşuna dizilir. türk alayının tüm top, makineli tüfek ve askeri donanımına el konur.
  
  8 mart 1921’de ovacık pezgewr aşireti reisi bıra ibrahim, maksudan reisi polis munzur, çırpazin nahiyesi müdürü mustafa, arslan aşiret reisi mahmut ağalarla alişer’in kumanda ettiği 2500 mevcutlu bir kuvvet koçgirililere yardım için hareket eder. munzur dağlarını ve kışın karını hediklerle aşarak kemah’a varırlar. kemah merkezini işgal edip, hükümet konağını yakarlar. kaymakam ve jandarma komutanını esir alırlar. daha sonra kuruçay ilçesini de işgal edip buranın derbeylerinden şehsivar oğlu mahmut ve arkadaşlarını tutuklayarak kaymakamla birlikte ümraniye merkezine götürürler. bu kuvvetler refahiye ilçesini, divriği bölgesi nahiye merkezlerini, koçhisar ilçesinin celallı nahiyesini de ele geçirirler.
  
  14 mart 1921’de hükümet bölgesel seferberlik ilan eder. 15 mart 1921’den itibaren sivas, elazığ ve erzincan vilayetlerinde sıkıyönetim ilan edilir.
  
  20 mart 1921’de giresunlu topal osman’ın çete alayı refahiye üzerinden koçgiri’ye cephe açar.
  
  21/22 mayıs 1921 gecesi 400 kişilik bir kuvvetle dersimliler kemah’ın güneyine, 30 mayısta da 500 kadar bir güçle ilıç’a saldırırlar. dersim’den koçgiri’ye yardım maksadıyla giden 500 kişilik kuvvet, 2 haziran 1921 günü yenilir. bunun üzerine alişan bey ve arkadaşları 17 haziran’da teslim olurlar. koçgiri isyanı böylelikle bitmiş olur.
  
  kaynak : http://www.pulur.net/kronoloj/kronoloj.html
  (dersim zaza tarihinden kronolojik kesitler)
• ulusal güçlerin, kurtuluş savaşında cephelerde batılı sömürgecilerle savaşırken yurt içinde nelerle uğraştığını gözler önüne seren isyan hareketi, özdemir ince komal yayınevi tarafından yayınlanan "koçgiri halk hareketi, 1919-1921" adlı kolektif çalışmadan aktarmış aşağıdaki telgraf metnini, bugünü anlamak isteyenlerin tarihe başvurmaları gerektiğini ne de güzel ifade ediyor
  
  "elazığ vilayeti vasıtasıyla. ankara büyük millet meclisi riyaseti’ne. sevr muahedesi mucibince diyarbekir, elaziz, van ve bitlis vilayetlerinde müstakil bir kürdistan teşekkül edilmesi lazım geliyor. binaenaleyh bu teşkil edilmelidir. aksi takdirde bu hakkı silah kuvvetiyle almaya mecbur kalacağımızı beyan ederiz. batı dersim aşiret reisleri." (koçgiri halk hareketi, s.65-66)
• kurtuluş savaşı'na katılan sakallı nurettin paşa'nın kendine bir ordu istemesi üzerine, tbmm başkanı mustafa kemal paşa, kendisine merkez ordusu'nu vermiştir. bu orduya yalnızca anadolu'daki askerlik daireleri bağlıdır.
  
  nurettin paşa, durumu anlayınca, çeteleri etrafına toplayıp asker toplamaya girişir. bu çetelerden biri de topal osman ağa'nın çetesidir. topal osman ağa'nın çetesinin bir kısmı, bugünkü zara ilçesi civarında koçgiri aşiretinin bir kolunu basar ve genç erkekleri ellerini bağalayarak askere alır, kabilenin koyunlarına el kor, ayrıca birkaç genç kızın ırzına geçer. bunun üzerine, kabile topal osman ağa çetesine baskın vererek saldırganları öldürür, askere alınan gençleri kurtarır, koyunları geri alır.
  
  topal osman ağa çetesinin toplanarak aşiretin üzerine yürümesiyle birlikte bütün aşiret ayaklanır ve olaylar gelişir. bu ayaklanmayı anlayabilmek için sakallı nurettin paşa'nın kim olduğunu vee topal osman ağa'nın ne mal olduğunu anlamak lazımdır, yoksa herkes kıçından tarih yazar.
  
  son bir not: bu ayaklanmaya neden olduğu için sakallı nurettin paşa tbmm'nin gizli bir oturumu sonucunda görevden alınmıştır.
  siz iyisi mi ve ısrarla (bkz: sakallı nurettin paşa) ve (bkz: topal osman ağa)
• türkiye cumhuriyeti resmen kurulmadan önce temmuz 1920- haziran 1921 tarihleri arasında gerçekleşmiş, özünde kürt haklarını talep eden bir isyan hareketidir.
  
  -isyanın evveliyatı-
  
  1916 yılınca kangal'ın yellice nahiyesinin hüseyin abdal tekkesi'nde nuri dersimi'nin (a.k.a. baytar nuri) düzenlediği ve koçgiri aşiretinin ileri gelenlerinin katıldığı bir toplantı yapıldı. bu toplantıda -genel hatlarıyla- kürtler'in memleketin içinde bulunduğu durumda takınacakları tutum ve kürtler'in talepleri tartışıldı. sonrasında 1918 ve 1919 yıllarında nuri dersimi bu bölgeyi tekrar ziyaret edip kürt teali cemiyeti'nin şubelerini açarak isyan için önemli bir altyapı sağlamış oldu.
  
  bu arada mustafa kemal yeni devletin kuruluşu için erzurum ve sivas'ta kongreler düzenliyordu. (bkz: erzurum kongresi) (bkz: sivas kongresi) mustafa kemal 1919'da sivas'ta görüşmelerini sürdürürken sivas valisi reşit paşa aracılığyla koçgiri'nin önde gelen liderlerinden alişan bey ve dersimli baytar nuri bey^*'le görüşmek istedi. davete iştirak etmesi için alişan bey yollandı. mustafa kemal alişan bey'e zara, nuri dersimi'ye ise dersim mebusu olmalarını teklif etti. alişan bey her ikisi adına da bu teklifi 'kürtler'in hak ve taleplerinin karşılanması gerektiğini, bu yönlü gelişmeler olmadıkça mebus olmalarının sözkonusu olmayacağını' öne sürerek reddetti.
  
  bunun üzerine koçgiri aşireti liderleri toplanarak bir durum değerlendirmesi yaptılar. burada çıkan sonuca göre kürtler bu yeni durumda özerk siyasal durumlarının devamını talep etmeye, gerekirse bu amaçla ayaklanma dahil her yola başvurmaya karar verdiler.
  
  öte yandan merkezileşmeye çalışan yeni siyasal yapılanma koçgiri'yi askeri ve siyasal açıdan kontrol altına almaya yönelik hazırlıklara başlamıştı. ilk askeri birlikler 1920'de bölgeye yollanmaya başladı.
  
  -isyanın başlaması-
  
  merkezi siyasal yapının koçgiri'ye askeri birliklerle girerek egemenlik kurmaya çalışmasını kabul etmeyen koçgirili mısto'ya bağlı birlikler temmuz 1920'de zara'nın culfa ali karakolu'nu bastı. bu, bugün isyanın başlangıcı kabul edilir. kürt isyancılar benzer baskınlarla kısa sürede bölgenin kontrolünü ellerine aldılar. isyan genişlemeye başladıkça dersim, malatya ve o zamanki adı arga olan akçadağ'da bulunan drajen ve atma aşiretleri de isyana ilgi göstermeye başladılar. ankara hükümeti durumu kontrol altına almak adına sivas ümraniye nahiye müdürü olan alişan bey'i refahiye kaymakam valiliği'ne kardeşini de ümraniye nahiye müdürlüğü'ne getirdi. ancak isyan kararlılığından olan koçgiri aşireti önderleri bundan etkilenmedikleri gibi ataklarını artırmak adına yeni planlar yapmaya koyuldular. dersim aşiretleri'ni de isyana katmak için alişan bey bizzat dersim'e giderek hozat'ta aşiret liderleriyle bir toplantı yaptı. toplantıdan çıkan 3 temel karara göre koçgiri aşiretler'i dersim'deki aşiretler tarafından desteklenecek, bu durum ankara hükümeti'ne bildirilecek ve kürtler'in isteklerini içeren bir mektup ankara'ya iletilecekti.
  
  -isyanın gelişimi ve bastırılması-
  
  'batı dersim aşiret reisleri' imzalı bu mektupta kürtler'in varlığının ve özerk durumlarının kabulü, kürt tutsakların serbest bırakılması, bölgeye gönderilen askeri gücün geri çekilmesi ve bölgede kürt memurların görevlendirilmesi talepleri yer alıyordu. ankara bu talepleri kabul edecek değildi ancak isyanı bastırmak için de zamana ihtiyacı vardı. bu sebeple isyan önderleriyle görüşme amacıyla koçgiri'ye bir 'nasihat heyeti' gönderdi. bu oyalama taktiği işe yaradı zira kış gelmiş, dağlar isyancılara geçit vermez olmuştu. isyancılar ilkbaharı beklemek zorunda kaldılar.
  bu sırada mustafa kemal, diyap ağa'nın da içinde bulunduğu bir grup kürt ileri gelenini mebusluğa ikna etti. bu koçgiri isyanı açısından olumsuzdu. ayrıca aralık 1920'de isyanın önderlerinden dersimli baytar nuri (bkz: nuri dersimi) bir tertip sonucu tutuklandı. ancak koçgiri ve dersim aşiretleri'nin ileri gelenlerinin baskıları sonucu serbest bırakıldı.
  
  bu arada yaşanan en kaydadeğer gelişme mart 1921'de miralay halis komutasındaki bir türk müfrezesinin etkisizleştirilerek ümraniye'de ele geçirilmesi, miralay halis'in idam edilmesi ve buraya kürt bayrağının asılmasıdır. bunun üzerine ankara bölgeye bu sefer bitlisli şefik'in başkanlığında ikinci bir nasihat heyeti gönderdi ve bölgede sıkıyönetim ilan ederek sakallı nurettin paşa komutasındaki bir ordu koçgiri'ye gönderdi. nurettin paşa'nın gelmesiyle sembolik görevi de ortadan kalkan heyet ankara'ya geri döndü. nurettin paşa, 29 mayıs'a erkan-ı harbi umumi'ye gönderdiği bir yazıda mealen bu işin çözümünün daha çok şiddetli davranmakla mümkün olabileceğini ve böyle davranacağını söyledi. nurettin paşa ilkin koçgiri'yi dersim ve onun dışında destek alabileceği tüm çevresinden izole etmek adına yolları kapattı. ardından direniş bölgesine saldırılar başlattı. ayrıca kendisi için çalışacak hainler buldu. bunlardan biri ginyan aşireti reisi murat paşa'ydı. ayrıca kürt ve alevi düşmanı olduğu o dönem bölgede yaşayan halk tarafından dillendirilmiş giresunlu çete reisi laz topal osman ağa da nurettin paşa'yla birlikte çalışıyordu. (bkz: topal osman ağa/@ne mutlagim ne de muglak) koçgiri artık kan akmaktaydı. köyler basılıyor, evler yakılıyordu.
  
  katliama dönüşen isyan bastırma hareketi isyancılara ihanet eden murat paşa'nın isyan önderlerinden seyit aziz, zalim çavuş ve kardeşi hüseyin çavuş'u tuzağa düşürerek yakalaması ve devlete teslim etmesiyle devam etti. bu sırada nurettin paşa kuvvetleri de kurmeşan aşireti liderlerinden güzel ağa'yı şehit ettiler. topal osman ve çetesi haydar ağa'nın konağına saldırarak yaktı ve ailesini esir aldı. aşiretin önderlerinden olan sabri ve bahri beyler de çatışmalar sırasında bir bir şehit düştüler. bunun üzerine haydar bey 2000 kişi ile 24 nisan 1921'de erzincan-pülümür üzerinden dersim'e çekilmek ve oradan toplayacağı kuvvetlerle tekrar dönmek için yola koyuldu. ancak burda da ihanet peşlerini bırakmayacaktı. kureşan aşireti lideri kör paşo kendisini desteklemediklerini ve dersim'e girmesine izin vermeyeceklerini söyledi. bunun üzerine haydar bey 'bir kardeş kavgası yaşamak istemediğini' söyleyerek koçgiri dağları'na geri döndü. ancak ailesi rehin alındığı için isyanı daha fazla sürdüremedi ve maiyetiyle birlikte teslim oldu. alişan bey de ankara hükümetiyle yaptığı bir anlaşma sonucu affedilmek şartıyla teslim olmayı kabul etti.
  
  -'katliam yeni başlıyor'-
  
  buraya kadar koçgiri ayaklanmasını dönemin koşullarında hak ve özgürlüklerini talep eden kürtler'in merkezi iktidarı ele geçirmeye çalışan türk hükümetine karşı başlattığı bir isyan, yaşananları da iktidarı garantilemek isteyen ankara'nın karşı koyuşu şeklinde görmek mümkün. ancak bundan sonra yaşananlar insanlık dışı bir vahşete dönüşecekti.
  
  nurettin paşa ve topal osman bundan sonra katliamlarını yoğunlaştırdılar. artık koçgiri'de kırım zamanıydı. koçgiri yandı, yıkıldı; kadınların, çocukların, yaşlıların içinde olduğu binlerce insan her türlü vahşet yöntemleri kullanılarak öldürüldüler. topal osman özellikle insanların üzerine benzin dökerek canlı canlı yakmayı ve karınlarını deşmeyi tercih ediyordu. bir biçimde ölümden kurtulanlar dağlarda, mağaralarda yaşamak zorunda kaldılar. yakalanıp öldürülmeyen bir kısmı da sürgün edildi.o denli bir insafsızlık ve gaddarlık yaşanıyordu ki o dönemin meclisinde bazı mebuslar yaşananlara kayıtsız kalamayarak sert tepki gösterdiler. muş mebusu hacı a. efendi 'gördükleri ve duydukları karşısında dehşete düştüğünü' belirtti. aynı şekilde lazistan mebusu ziya hurşit de bu katliama karşı çıkanlardandı.
  
  -yargılamalar ve sonrası-
  
  dönemin sıkıyönetim mahkemesinde 400 koçgirili yargılandı. isyanın önderlerinden 15'i vicahen, 95'i gıyaben idama, geri kalanı da çeşitli hapis cezalarına çarptırıldı. ancak henüz yeni olan ankara hükümeti idamları uygulamayı göze alamayarak iki ayrı af yasası çıkartarak dersimli baytar nuri, koçgirili alişer ve eşi zarife dışındakileri affetti. ancak bu 3 idam mahkumu dersim'e kaçmayı başardılar.
  affedilmelerine rağmen isyanın önderlerinden haydar ve alişan beyler sürgüne gönderildiler. 1931'de yeni bir afla ümraniye'ye geri döndüler ancak dönemin kaymakamının örgütlediği iddia edilen bir saldırı sonucu evlerine atılan bir bombayla alişan bey öldü, haydar bey ağır yaralandı. isyanın hainlerinden murat paşa 1926 yılında isyancılar tarafından intikam amaçlı öldürüldü.
  
  ebubekir hazım tepeyran'ın anıları:
  katliamdan sonra sivas'a vali olarak giden cumhuriyet gazetesi yazarlarından oktay akbal'in dedesi ebubekir hazım tepeyran, yakın dönemde yayımlanmış anılarında o dönemde yaşananları 'orada komutanlık yapan nurettin paşa'nın acımasız bir katliamı olduğunu' belirtmişti.
  ''ümraniye bucağına ve zara ilçesinin merkezine bağlı köylerden 76'sı ve divriği ilçesindeki 57 köy savaştaki düşman istihkamları gibi yıkılmış ve yüzlerce insan öldürülmüştür. binlerce nüfus da dağlarda, kırlarda açlıktan, sefaletten ölüme mahkum edilmiştir... nurettin paşa yarattığı facialarla yetinmemiş, koçgiri ileri gelenlerinden öldürülen ya da can korkusuyla dağlarda saklanan kişilerin ailelerini de sivas'a sürmüştür.''
  
  (bkz: alişer)
  (bkz: zarife/#20085567)
  
  kaynaklar:
  kürdistan 1919 - avesta - edward william charles noel
  koçgiri halk hareketi - komal
  türk kurtuluş savaşı'nda irticai olaylar ve iç isyanlar - töre yay. - em. gnr. necati çankaya
  milli mücadelede iç ayaklanmalar - yeni şafak - mustafa budak
  hatıratım - doz - dr. nuri dersimi
  katliamlar kader mi? - aziz tunç - ak-el vakfı dergisi - nisan 2010
• (bkz: topal osman)