ıspahbed

• sasani imparatorluğu'nda kabaca başkomutan ya da genelkurmay başkanı benzeri bir makama tekabül etmekte olan unvan.
  
  m.ö. 6'ncı asırla 4'üncü asır arasında iran, mezopotamya, anadolu, horasan ve baktria gibi geniş topraklara hükmetmiş pers ahameniş imparatorluğu döneminde konuşulan eski farsça'da "ordu" anlamına gelen "spadha" ve "baş" ya da "komutan" anlamına gelen "pati" sözcüklerinin birleşmesiyle terkip edilmiş "spadhapati" sözcüğünden köken aldığı neredeyse kesin olan "ıspahbed", selevkos imparatorluğu döneminde yerini yunanca bir sözcük olan strategos'a bırakmıştır.
  
  m.ö. 2'nci asırla m.s. 3'üncü asır arasında hüküm süren yarı helenistik yarı iranî bir medeniyet olan partlar^* döneminde bölgenin lingua francası olmuş olan pehlevice'de "spadabed" halini almış olan bu unvan, sasaniler döneminde konuşulur hale gelen orta farsça dilindeyse "spahbed" halini almıştır. türkiye'de sasaniler pek de akademik çevreler tarafından araştırılması tercih edilen bir medeniyet olmadığından kendilerinden bahseden ender kaynaklarda da bu ifadenin "spahbed" ya da "ıspahbed" olarak geçtiği görülmektedir.
  
  bilhassa birinci kubad döneminde kabaca sadrazam olarak tanımlayabileceğimiz bezirgan makamının yerini aldığı düşünülen ıspahbed, m.s. altıncı asrın ikinci yarısına geldiğimiz birinci hüsrev döneminin sonlarındaysa tek bir unvan olarak başkomutan karakteristiğinden çıkıp bölgesel olarak teşkil edilen orduların başına geçirilen dört komutana şahanşah tarafından bahşedilmiş daha alt kademe bir rütbe olarak dikkat çekmektedir. bu düzenlemeye göre batı, doğu, kuzey ve güney ordularının komutanları olarak atanan ıspahbed unvanlı generaller, sırasıyla kuzey ırak, horasan, azerbaycan ve şiraz'da konuşlandırılmışlardır.
  
  yedinci asrın ortalarına geldiğimizde, dağılan sasani imparatorluğu'nun yerini önce hilafet, ardından da emeviler şemsiyesi altında türeyen bir dizi irili ufaklı devletçik almıştır. bunların arasında, kökenlerini sasaniler'e dayandırma uğraşındaki iranî oluşumlardan mazenderan yöresinde hüküm süren dabuyiler, ıspahbed unvanına sahip çıkmış ve hatta bu unvanı bir ara tanımının sınırlarının dışına çıkarmak suretiyle devletin başı manasına gelecek şekilde kullanmışlardır.
  
  malazgirt meydan muharebesi'nde selçuklu ordusunun komuta kademesinde görev aldığı bilinen meşhur hadım sav tekin'e de bu unvanın bir şekilde bahşedilmiş olduğu düşünülmektedir. zirâ; selçuklular'ın mekke'yi zapt ettiği 11'nci asrın son dönemlerinde, kenti ele geçiren komutanın ismi arap kaynaklarında isfabadî sav tegin namıyla geçmektedir. selçuklular'ın idare ve komuta kademesinin bilhassa dandanakan savaşı'nı takip eden süreçte yoğun bir fars kültürü etkisi altına girmiş olduğu gerçeğiyle birlikte okunduğunda, bu unvanın söz konusu komutana bahşedilmiş olması da bir hayli mantıklı gözüküyor demekte bir beis görmemekteyim.
  
  son olarak eklemek gerekir ki gürcistan'da önemli askerlere orta çağ boyunca takdim edilen fahrî bir unvan olan "spaspet" de kuvvetle muhtemel kökenini ıspahbed'den almaktadır.