yer sub

• (bkz: şamanizm)
• tanrı ile birlikte türklere yardımcı olan kutsal türk inanç ögesi, ruhu, ruhlar topluluğu.
  
  bilge kağan yazıtının doğu yüzünde mealen şöyle anlatılıyor:
  
  "yukarıdaki türk tanrısı^*, kutsal türk yeri-suyu^* şöyle yapmışlar şüphesiz: türk milleti^* yok olmasın diye, millet olsun diye, babam ilteriş kağan'ı ve annem ilbilge katun'u göğün tepesinde tutup yukarı kaldırmışlar şüphesiz."
• yer su, gök tanrı inanışı ve atalar kültü^* ile birlikte eski türklerin dini inanışlarının esasını oluşturan üç temelden biridir.
  
  eski türkler, doğada gizli güçlerin var olduğuna inanırlardı. mesela dağların, tepelerin, ağaçların ve suların hisseden, işiten, iyilik veya kötülük yapabilen gizli güçleri vardı. bu gizli güçler de iye/issi/ iççi^*dediğimiz ruhlardı. işte yer su kavramı hem bu ruhlar/iyeler topluluğunu hem de türklerin yaşadıkları yerleri (dağlar, denizler, ormanlar vs) karşılayan bir ifadedir.
  
  yer su ruhlarına verilen önemi ilk olarak orhun yazıtları’nda görüyoruz. mesela tonyukuk yazıtı’nda düşmanın umay^* ve yer su ruhlarının yardımıyla yenilgiye uğratıldığı açıkça belirtilmiş.
  
  “umay tanrı, kutsal yer su ruhları bize yardım etti”
  (tonyukuk anıtı – ikinci taş – batı yüzü)
  
  “yukarıda tanrının, kutsal yer su ruhlarının, amcam hakanın ruhunun bunu uygun görmediği besbelli.”
  (bilge kağan anıtı – doğu yüzü)
  
  bu ruhlar, her ne kadar iyi ve kötü diye bilinse de mesela hastalıkların nedeni sadece kötü ruhlar değil iyi ruhlar da olabilmekteydi zira iyilikçi yer su ruhları da memnun edilmedikleri, kendilerine yeterince kurban sunulmadığı takdirde insanları hasta edip, felaket getirirlerdi.
  
  (işin aslı ister iyi ister kötü olsun bütün ruhlar saygı bekliyordu. iyilerin çok iyi kötülerin çok kötü olduğu gerçekdışı bir romantizm yoktu. bunun da bir çeşit kutsal denge olduğunu söyleyebiliriz aslında. mesela ne kadar iyi olursa olsun bir tanrı/ruh kızarsa felaket yağdırabiliyor, ne kadar kötü olursa olsun saygıda kusur edilmezse de kimseye kötülük yapmıyor hatta koruyucu unsura dönüşebiliyordu.)
  
  türkler yer su ruhlarıyla iç içe yaşar günlük alışkanlıklarına dahi onları dahil ederlerdi. mesela tehlikeli bir dağ geçidinden geçerken o yerin tanrı’sına teşekkürlerini sunmak için bir taş atmak,^* kutsal ağaca bez bağlamak ya da sabah uyanınca akarsuya rüyasını anlatmak, üzerinde düşünülen davranışlar değil, hayatın olağan akışı içinde herkesin yaptığı alışkanlıklardı.
  
  altay türkleri büyük gök tanrısı ülgen’i ve yeraltı ruhu erlik’i çağırırken, dağ ruhları ile yer ve su ruhlarını çağırmayı da ihmal etmezlerdi. şu dua, bu bakımdan ilgi çekicidir:
  
  “biz, sizin hepinizi, bizim yetmiş dağımızı, yer ve sularımızı, herkesin atası bay ülgen’i, ayrıca erlik’i adlayarak çağırıyoruz!”
  
  bir kültün varlığından söz edilebilmesinin en önemli şartı herhalde kült konusu olan ve kutsal sayılan şeye kurbanlar sunulmasıdır. çin kaynaklarına göre hunlar her yılın beşinci ayında toplanırlar, atalarına, gök tanrı’ya, yer su ruhlarına kurban sunarlardı. (ve tabii ki hunlardan sonra devlet kuran bütün türk boylarında da bu gelenek devam etmişti)
  
  göktürkler, yer su inanışına, büyük değer vererek, onu kutsallaştırmış ve ona kişilik vermişlerdir. yer su inanışı, tam bir vatan anlayışıdır. “tanrı, türkün yeri ve suyu sahipsiz kalmasın diye”, kağanları, türk milletinin üzerine getirir; iyi vazife görmeyenleri ise, yer sular cezalandırır. yani yer su anlayışı türklerin yalnızca dinlerinde değil; devlet anlayış ve inanışlarında da, büyük rol oynamıştır.
  yer su kültü günümüzde yerini kutsal vatan anlayışına bırakmıştır...
  
  yer su inanışı özellikle göktürklerden sonra zaman içinde kişilik kazanarak vatan kavramına dönüşmüştür…
  
  okuma yapılan ve yararlanılan kaynaklar:
  celal beydili - türk-mitolojisi-ansiklopedik sözlük
  yaşar çoruhlu - türk mitolojisinin ana hatları
  mircea eliade - imgeler simgeler
  abdulkadir inan - türklerde su kültü ile ilgili gelenekler
  yaşar kalafat - doğu anadolu’da eski türk inançlarının izleri
  bahaeddin ögel - türk mitolojisi
  jean-paul roux - türklerin ve moğolların eski dini
  bahattin uslu - türk mitolojisi
• (bkz: yir sub), yer su, yersu ruhları