yenisey yazıtları

• aklımda kaldığı kadarıyla ulaşılabilen en eski türkçe belgelerdir. 5.yy'a ait olması lazım.
  
  not: ukte imiş.
• orhun abideleri 8. yy, yenisey yazıtları 6. yy kırgızlar tarafından yazılmıştır. kırgızlar türk olduğuna göre neden en eski yazılı türk eserleri orhun abideleri olarak anlatılıyor çözemedim. aslında en eski yazılı türk eserleri bu yazıtlardır.
• alfabesi köktürk alfabesi olarak değil yenisey alfabesi olarak bilinen, doğal olarak yenisey alfabesiyle yazılmış olan yazıtlardır.
  
  mantık kuralları dahili içerisinde incelendiğinde ilkellikten ziyade, yazıtların muhtemel yönüne bağlı olmak üzere aşırı şekilde benzer ve pek çok harfte simetrik olduğu görülmektedir. yani köktürk alfabesi en büyük kanıt olarak orhun yazıtları nedeniyle kabul edilir ama o alfabe yenisey alfabesinin hemen hemen aynısıdır ve yeniseyden sonra dikilmiştir.
  
  köktürkçe kavramının sorgulanmasına nedendir.
• orhun yazıtlarından yaklaşık 400 yıl önce yazılmasına rağmen yazılanların henüz çözülememesinden dolayı bilinen en eski türk yazıtları olarak geçmemektedirler.
• yenisey yazıtları orhun kadar önemli görülmez, zira müstakil birer yazıt değil, mezar taşlarıdır. orhun'dan daha eskiye uzanan yazıtlar vardır ama çoğunlukla tam tarihe ulaşmak zordur. yine de bu mezar taşlarının orhun yazı sisteminden farklı olduğu ve ondan daha "ilkel" bir usulle yazıldığı bellidir.
  
  bugün çok şehit verdik. türklerde ölene ağıt yakmak çok önemlidir. ağıtların belli karakteristikleri vardır, bunlardan biri de ölenin ağzından konuşmak. yenisey yazıtları ekseriyetle ölenin ağzından konuşurlar. bu entry o yüzyıldan bugüne, vatanı için ocak başındaki eşini, sürüsünü ve gökyüzünü öksüz koyup giden şehitlerimize bir nevi saygı için girilmiş olsun. yazıtlardan günümüz türkçesiyle bazı pasajlar:
  
  "külüg çur'um ben, bayca sengün'ün oğlu. gamsız büyümüştüm ya, gam bu imiş. gökyüzündeki güneşe, yeryüzündeki yurduma doyamadım. evdeki evdeşimden, kırdaki oğlumdan ayrıldım."
  
  "ben küni tereg. üç yaşımda babasız kaldım. dedem külüg tutug beni adam etti. gamsız bir adamdım. evdeki evdeşimden ve dedemden ayrıldım."
  
  "erdemli bir erkek gibi, ülkeme taptım. tanrı(sal) ülkemden, güzel dostlarımdan ayrıldım."
  
  "şanlı adım yaruk tekin, otuz bir yaşımda yittim. ketim bele tugma'nın oğluydum, kalamadım yazık ki. budunun birliği için elli akrabamdan ayrıldım."
  
  "tüz bay küç pars külüg'üm ben. sevgili kadınım için öldüm. yetimlerim, babam, yoldaşlarımdan, sevgili beyimden ayrıldım, kardeşlerimden ayrıldım."
  
  "ben qutlug çıgşı. qadar savaşında, halkım ve ülkem için, öksüzlerimden ayrıldım."
  
  "şerefim ve ülkem için öldüm. ıssık inal halkıyla ve beyiyle kalamadım. kırk dokuz yaşımda göçtüm."
• benim uktemdi lan bu!^*
  
  orhun alfabesinin erken dönem örnekleridir. açıkça bellidir ki bu alfabe altay bölgesindeki türk halklar tarafından uzun süre kullanılmış ve orhun yazıtlarında en olgun haline bürünmüş.
  
  ekşi sözlük'te yakın zamana kadar yer bulamayışı gerçekten üzüntü vericidir. halbuki türk dilinin kökenine dair birinci elden kaynak teşkil ediyorlar. benim yarım yamalak bilgilerime göre sayıları hiç de azımsanacak gibi değil. binlerle ifade ediliyor. genellikle mezartaşlarında kullanılsa da vergi amaçlı kullanılanların olduğunu da bir yerlerde okudum. vergi memurlarının bu obadan zamanında şu kadar vergi aldık sakın bir yamuğunuzu görmeyelim diye tuttukları notlar da var. yani türk devlet teşkilatı ve iktisat tarihine dair de bilgi içeriyorlar.
• toplam 158 adet kurgan ve kaya taşlardan oluşan, (bkz: yenisey ırmağı) boyunca bulunmuş yazıtlardan oluşan türk tarihi açısından oldukça büyük öneme sahip eserlerdir.
  
  orhun abideleri kadar önem görmemesinin sebebi genellikle mezar taşı şeklinde olması ve çoğunun 5-10 satırlık bazılarının da birkaç kelimelik olmasındandır.
• orhun’da amaç tarihsel kaynak olarak yazılı abide mezar taşları üretmektir.
  yenisey’de amaç ölü hakkında bilgi veren yazılı sade mezar taşları üretmektir.
  bu nedenle aslında yenisey için yazıt kelimesi kullanılması orhun abidelerine haksızlık olur.
  yenisey için yazıttan ziyade ilk yazılı türk kaynakları denilebilir ki tam çözülemese de çoyren yazıtı bu bakımdan yenisey’den daha eski bir durumda gözükmektedir.
  bu nedenle kronolojik açıdan daha geç zamanlı olsa da ilk türk yazıtları orhun abideleridir.
• yenisey yazıtlarının, yenisey bölgesinde yaşayan değişik türk boylarına ait oldukları kabul edilmektedir. bu taşların hiçbirinin dikiliş tarihi belli değildir. taşlardaki yazının orhun yazıtları’ndaki yazılardan daha düzensiz oluşu; bazı araştırmacıları, bunların daha ilkel, dolayısıyla daha eski oldukları düşüncesine götürmüştür. bu yazıtlar genellikle mezartaşı olarak dikilmiştir (balbal). bu taşların bazıları birkaç kelimelik, çoğu 5-10 satırlıktır.
• yenisey yazıtları, güney sibirya’da bugünkü hakas ve tuva cumhuriyetleri içinde kalan yukarı yenisey vadisinde, bu ırmağa veya kollarına dökülen tes, tuba, uybat, abakan; kemçik, çaa köl, bayın köl, uyuk, turan elegest gibi akarsuların yakınlarında bulunan köktürk harfli yazıtlar-dır. üzerlerinde tarih bulunmadığı için ne zaman yazıldıkları tartışmalıdır. v. thomsen yenisey yazıtlarındaki harflerin daha ilkel olması sebebiyle, alfabenin yenisey bölgesine köktürk bengü taşlarından önce, 6. veya 7. yüzyılda ulaşmış olduğu görüşündedir. ancak uygurlardan (840’tan) sonra da buralarda kullanılmış olabileceğini tahmin etmektedir (thomsen 2002: 77). w. radloff a göre yazıtlar 7. yüzyıl sonu ile 8. yüzyıl başına; p. m. melioranski’ye göre ise 5-7. yüzyıllara aittir (şükürlü 1993: 27). h. n. orkun ve a. caferoğlu da harflerin iptidaîliği sebebiyle yenisey yazıtlarının köktürk bengü taşlarından önce meydana getirildiğini düşünürler (orkun 1940: 18; caferoğlu 1958: 116). ancak l. bazin’in tarihlendirme çalışmalarından sonra (bazin’e bak !) yenisey yazıtlarını 9-10. yüzyıl ürünü kabul eden görüş yaygınlaşmıştır. a. m. şerbak ve i. kormuşin bu yazıtları 9. yüz-yıla; l. r. kızlasov ise 9-10. yüzyıllara ait kabul eder (şükürlü 1993: 27). t. tekin de yenisey yazıtlarının 9-10. yüzyıllara ait olduğunu düşünür (tekin 2000: 17). yenisey yazıtları çoğunlukla kırgızlara ait kabul edilir. bunun sebebi, eski kırgızların bu bölgede yaşamış olmasıdır. ancak bütün yenisey yazıtla-rının kırgızlara ait olduğu konusunda kesin kayıtlar yoktur. yazıtların hiçbirinde kırgızlara aidiyeti belirten bir ifade bulunmamaktadır. aksine diğer türk boylarına ait olduğu anlaşılan yazıtlar vardır. tuba yazıtlarında “türgiş kavminin içinde ben beğ idim”; barık yazıtlarında “altı oğuz kavminden on üç (yaşımda) ayrıldım” gibi ifadeler geçmektedir(orkun 1940: 18). bunlara bakarak yenisey yazıtlarının çoğunlukla kırgızlara ait olduğunu; ancak bazılarının da türgiş, oğuz gibi diğer boylara ait olabileceğini söyleyebiliriz.