serbest cumhuriyet fırkası

• (bkz: terakkiperver firkasi)
• serbest cumhuriyet firkasi nin bu denli ilgi gormesinin bir sebebi de, turkiye nin dunyadaki ekonomik krizden etkilenmesidir. turkiye nin bu krizden etkilenmesi kacinilmaz olsa da, yani bu chp nin sucu olmasa da, halk durumundan sikayetci oldugu icin iktidari degistirmek ister. zaten fethi okyar da liberal gorusleriyle taninmaktadir, devletin ticarete, sanayiye, ekonomiye pek karismamasi gerektigini dusundugu bilinmektedir.
  ayrica 1924 yilinda terakkiperver cumhuriyet firkasi nda oldugu gibi, bir muhalefet ortamini firsat bilen tutucular, cumhuriyet ve laiklik dusmanlari, eski kirginlar, imparatorluk artiklari, mezhepci, tarikatci cevreler hemen bu parti icinde yuvalanmaya baslamislardir. partinin amacindan iyice uzaklastigini ve de cumhurbaskani mustafa kemal ataturk un destegini kaybettigini goren fethi okyar partiyi kapatir.
  1924 teki cok partili duzene gecis denemesini seyh sait isyani nin izlemesinde oldugu gibi, 1930 denemesi de vahim bir ayaklanmaya zemin hazirlamistir (bkz: kubilay olayi). meclisteki muhalefetin hizla buyuk bir guce ulasmasi, naksibendi tarikati nin bir kez daha cesaret bulmasina ve isyan cikarmasina yol acmistir.
• gazi pasa'nin yillik iznini gecirmek icin turkiye ye gelen yakin arkadasi paris buyukelcisi fethi (okyar) beye biraz da emri vaki bir sekilde kurdurdugu omru sadece 3 ay 10 gun olabilmis firka.
  
  fethi bey bu partinin chf nin kendi icinden kurulmasi gerektigini onerse de gazi pasa ismet bey'in buna yanasmadigini soylemesi uzerine teklifi kabul etmistir. bunun uzerine fethi bey120 milletvekili istemis
  ismet bey den sadece 50 milletvekili veririz cevabini almistir. sonunda hep araci olacagini soyleyen gazi pasa ilk araciligini yapmis ve 70 milletvekilinde anlasilmistir.
  
  chf den alinan bu milletvekilleri genellikle ismet bey'le problem yasayanlardan secilmistir. buna ragmen parti degistirmek istemeyenler arasindan da fethi beyin bu yeni firkasina kaydirilanlar olmustur.
  
  sonra artik halk nasil bir doluysa kisa sure icinde cok buyuk kitlelere ulasmistir bu firka. olaylar buyumus chf binalari taslanmistir fethi bey'in bir mitinginde.
  
  yapilan ilk belediye secimlerinde chf nin secim yolsuzlugu yaptigi iddialarina ile birlikte scf 572 secim bolgesinden 31 inde basarili olmustur.
  
  zamanla artan bu gucu durdurmak zorunda hisseden chf turlu yollari deneyerek gazi pasa'yi yanlarina cekmeye calismistir ve yanlis haberlerle bunu basarmistir da.
  
  gazi pasa'nin destegini kaybettigini anlayan fethi beye ise sadece bu firkayi kapatmak kalmistir.
• serbest cumhuriyet fırkası’nın hangi şartlarda ve neden doğduğunu anlayabilmek için öncelikle 1930’lu yılları incelemek gerekir. bu yıllar sadece türkiye açısından değil aynı zamanda dünya açısından da büyük önem taşımaktadır. bu dönem her şeyden önce iki savaş arası bir geçiş dönemidir. üzerine 1929’da tüm dünyayı sarsan derin ekonomik bunalım da eklenince avrupa’da otoriter ve totaliter rejimlerin yükselişe geçtiğini gözlemliyoruz. en liberal olan ülkelerde bile devletin siyaset ve ekonomi alanına daha fazla müdahale etmek zorunda kaldığını görüyoruz. (ekonomide keynesien ekolün bu yıllarda özellikle büyük bunalımdan sonra etkisini daha da arttırdığını söylememiz mümkündür.)
  1930’ların başına geldiğimizde görüyoruz ki türkiye de tüm dünyayı saran bu dalgadan etkilenmiştir. cumhuriyet kurulmuş ve sadece 7 yıl geçmiştir. bu 7 yıllık süre içinde tepeden inme reformlar, doğuda zor bastırılan bir kürt isyanı yaşanmıştır. devletçi-seçkinci chf belki de yapısı gereği halkla yatay ilişkiler kuramayan bir fırkadır. (1932-1946 yılları arasında 17 milyon nüfus vardır ve bu nüfusun büyük çoğunluğu kırsal kesimde yaşamaktadır.) ülkenin iki tarafı demiryoluyla henüz birbirine bağlanamamıştır. (ahmet kutsi tecer’in “orda bir köy var uzakta” şiiri bu yıllarda yazılmıştır. o yıllarda şair chf ile doğu illerini gezerken kış aylarında yolların kapanması ile erzurum’dan ileriye ulaşamamış, ve bunun üzerine bu şiiri yazmıştır.) 1920-30 arası ülkede güvenlik, iç pazar, hizmet götürme anlamında büyük problemler vardır.
  
  çetin geçen bu yılların halk üzerinde de bir hoşnutsuzluk yaratması tabii ki çok doğal. serbest fırkanın rolü de bu noktada devreye giriyor. serbest fırka neden kuruldu? mustafa kemal neden böyle bir fırkanın kurulmasına gerek gördü? bunun en önemli iki sebebi olduğunu görüyoruz. bunlardan ilki büyük hoşnutsuzlukların olduğu bu ortamda özgürlüklere yol açarak halkın ayaklanmasını engellemek ve baskıyı azaltarak sorunların "makul" bir yolla dile getirilmesini sağlamak. ikinci sebebi ise ideolojik bir takım hedefler koyarak insanların belli bir ideoloji doğrultusunda örgütlenmelerini ve bu sayede sorunları daha kolay atlatmalarını sağlamak.
  kuruluşa giden süreci incelediğimizde mustafa kemal’in yalova’da scf’yi kurmak için fethi okyar’ı görevlendirdiğini görüyoruz. fethi bey harbiye mezunu, asker, devlet adamı ve tecrübeli bir şahsiyet. 1925-30 arası inönü ile aralarında bir anlaşmazlık olur ve paris’e elçi olarak gönderilir. aslında gazi’nin çok yakınındaki bir insandır. mustafa kemal kendisinden toplumun sorunlarına sözcü olacak bir parti kurmasını istediğinde ilk başta çok niyetli değildir ancak daha sonra mustafa kemal onu ikna eder. karşılıklı güvenceler verilir. fethi bey idarenin parti sorunlarına müdahale etmemesini ister. mustafa kemal ise laiklik ve cumhuriyetten taviz verilmemesini ister. parti kurulur ve adı açıklanır: “serbest cumhuriyet fırkası” peki parti kimlerden oluşmaktadır? kadroya baktığımızda gözümüze ilk çarpan özelliğin mustafa kemal’e çok yakın ama inönü ile geçinemeyenler olduğunu görüyoruz. parti kurulduktan sonra örgütlenmeye başladığında çok daha geniş bir muhalefet cephesini de arkasında toplar. zira halk chf yönetiminden hoşnut değildir. bu geniş muhalefet cephesinin içinde merkezi politikadan memnun olmayan yerel esnaf, devrimden rahatsız olanlar, inönü muhalifleri, daha özgürlükçü bir toplum talebinde olanlar, burjuvazinin bir bölümü... gibi kesimleri görüyoruz.
  parti programına bakacak olursak... program çok basit 11 maddelik aceleyle hazırlanmış bir programdır ve daha çok iktisadi liberalizmi öngörür. basın özgürlüğü, temel hak ve özgürlükler gibi konular normalde liberal bir partinin programında olması gerekirken serbest fırkanın programında yer almaz. ama programın hem diline hem de maddelerine baktığımızda aslında isteneni verdiğini görüyoruz: chf’ye “genel bir karşı çıkış, hafif bir eleştiri” ama daha fazlası değil. yapısı itibarıyle de bu program kendinden bekleneni yapar zira yukarıda bahsettiğim sebeplerden ötürü 30’lu yıllar zaten liberalizmin tüm dünyada çok da tercih edildiği bir dönem değil. bu anlamda scf sınırlı sayıdaki burjuvazi üyelerini, büyük toprak sahiplerini ve eşrafı topluyor arkasında.
  program somut çözüm önerileri getirmiyor lakin chf’ye duyulan hoşnutsuzluk bir anda arkasında geniş bir kitlenin toplanmasına sebep oluyor. kadınlardan scf’ye açık bir destek görülüyor. parti kurulup yüksek oy oranı alacağı anlaşılınca chf partiyi “çapulcuların, gericilerin partisi” olarak basına lanse etmeye çalışıyor.
  
  bu noktada önemli bir ayrım, scf yöneticilerinin izmir mitingi. izmir fırkanın ortaya çıkışını her yerden daha çok önemseyen bir muhitti. bunun belli başlı sebepleri vardı: öncelikle izmir zengindi. bu sebeple serbest teşebbüsü ve scf’yi ve liberalizmi destekliyordu. izmir aydın bir şehirdi. aydınların ve canlı basının bir kısmı oradaydı. ayrıca izmir türk kimliğini koruyan bir yerdi. bu sebeplerden ötürü fethi bey ve yönetici kadroya sürekli izmir’de teşkilat kurmaları yönünde çağrı geliyordu. zaten bunun üzerine fethi bey ve yöneticiler izmir’e gitmeye karar verirler. limana yaklaşırken coşkun bir kalabalığın onları beklediğini görürler. yolda aldıkları haberden ötürü biraz tedirgin biçimde yaklaşırlar. halk fethi beyi büyük sevgiyle karışılar. ertesi gün mitingden önce bazı provokasyonlar yapılır. olayın çapı büyür. scf’nin seçimlerde çok fazla oy aldığı ortaya çıkınca chf baskısını arttırır ve mecliste şiddetli tartışmalar yaşanır. gazi tarafsızlığını korumaz ve eski partisi chf’yi desteklediğini ilan eder ve scf bunun üzerine kendi kendini fesheder. daha sonra 15 yıl sürecek bir tek parti dönemi başlar.
  
  edit: imla
• bu partinin, kurulum aşamasının ve sonrasının, taşradaki etkileri için tarık buğra'nın yağmur beklerken'ini, şehirdeki etkileri için de kemal tahir'in yol ayrımı'nı okumalı.
• bu partinin kurulmasındaki temel amaç demokrasiye geçişi sağlamaktır fakat sosyal alt yapının yetersizlğiniden dolayı sistem uygulanamamıs ve ülke bir kaos ortamına doğru ilerlemiştir, bu sebeple tekrar kapatılmıştır,meclis tutanaklarında yer alan bilgilere göre ismet paşa kapatılmaması için ısrar etmiştir fakat atatürk uygun görmemiştir ve böylece türkiye demokasiyle 15 sene gecikmeli olarak tanışmıştır.
• mustafa kemal atatürk iç ve dış basında kendisine yapılan "diktatör" eleştirilerinden kurtulmak, ismet inönü'nün güçlenmesini yavaşlatmak ve alternatifi olduğunu göstermek, ülke gündemini değiştirerek dünya ekomik krizinin gündemde gerilemesini sağlamak ve çok partili hayata geçiş nedeniyle yeni bir parti kurmaya karar verdi. partinin başına geçecek kişinin ismet paşaya muhalif ve kendisine ise muhalif olmayan biri olmasını istiyordu. bu aşamada aklına gelen ilk isim fethi okyar olmuştu.
  
  atatürk fethi okyar'a bu işi teklif etti. fethi okyar reddetti. atatürk ısrar etti. fethi okyar kabul etti.
  
  fethi bey, kabul ederken atatürk'e chf ve scf'ye eşit uzaklıkta olmasını şart koştu. atatürk de buna karşın ne olursa olsun kendisinin cumhurbaşkanı olarak kalması şartını koştu.
  
  böylelikle istenen parti kuruldu fakat bu parti mecliste temsil edilmediği için istenen muhalefeti yapamıyordu. ve genel seçimlere 1 sene vardı. scf'nin mecliste temsil edilmesi için chf gümüşhane milletvekili macaristana elçi olarak atandı (!) ve bu bölgede seçim yapıldı. fethi okyar meclise girdi. daha sonra atatürkün isteğiyle 70 kişinin scf'ye geçmesine karar verildi. fakat kimse geçmeyi kabul etmedi. yoğun baskılar sonucunda chp'nin ortak özellikleri yaşlı ve zengin olmak olan(yani biz zaten yaşayacağımızı yaşadık, vatan sağolsun diyen) 3 milletvekili scfye geçti. bu milletvekilleri milli şair m. emin yurdakul, süreyya sinemasının kurucusu süreyya paşa ve ahmet ağaoğluydu.
  
  fethi bey izmir'e bir gezi düzenledi. izmir meydanında 50.000 kişi toplandı. bu durumu öğrenen fethi bey telaşa kapıldı ve geri dönmek istediyse de sonradan vazgeçti. olaylar büyüdü. izmirde chf ve devlet binalarına saldırıldı. bunun üzerine atatürk bu olayı ve katılanları kınayan bir genelge yayınladı. chp ankarada bir yürüyüş organize etti. genelge destekli mitinge 100.000 kişi katıldı.
  
  yapılan yerel seçimlerde türkiyede 472 bölgede chf, 30 bölgede ise scf seçimleri kazandı. chf daha başarılı görünse de scf sadece 32 yerde aday göstermişti dersek asıl başarılı olan parti görülecektir.
  
  bunun üzerine atatürk adalet agaoglu'na "artık scf'ye karşı cephe almak ve mücadele etmek zorundayım" demiştir. adalet agaoğlu bu durumu fethi beye bildirmiş ve parti verilen ani bir dilekçeyle tarihin tozlu raflarındaki yerini almıştır.
  
  en fazla 13 üyesi olan bu parti adnan menderes'in siyasete atıldığı partidir ayrıca.
  
  edit: agaogullarını karıştırmışım. allahtan myresort dememişim.
  thnx: alkolikfedai
• adının doğru yazılışı; serbes cumhuriyet fırkası şeklindedir.
  
  http://img442.imageshack.us/…hp?image=serbesbi9.jpg
  http://img442.imageshack.us/…p?image=serbes1bs8.jpg
  http://img301.imageshack.us/…p?image=serbes2ta7.jpg
• (bkz: http://www.youtube.com/…l3eg38s7xj8&feature=related)
• cem emrence'nin çalışmaları göstermiştir ki, batı anadolu turu ile cumhuriyetin ilanından itibaren o döneme kadar geçen süre içinde ülkede görülmüş en büyük siyasal kitle hareketlerinden birini yaratmıştır. (emrence, 99 günlük muhalefet, serbest cumhuriyet fırkası, iletişim yay, 2006)