pruva hattı kalyonu

• 17. yüzyıl ortasından 19. yüzyıl ortasına kadar deniz savaşlarının temel silahı olan araçtır. öncülü için (bkz: kalyon/@chevalier sans peur)
  
  pruva hattı kalyonlarının ilk örnekleri ingiliz restorasyonu sonrasında ortaya çıktı. kral ii.charles’ın donanması için inşa edilen speaker sınıfı kalyonlar 750 ton ağırlığındaydı ve 58 adet top taşımaktaydı. kısa süre içinde felemenk donanması da benzer gemilerin yapımına başladı. bu gemilerden oluşan daimi filoların ortaya çıkışı aynı zamanda merkezi ulusal hükümetler çağının da geldiğini göstermekteydi zira böyle filoların bakım,donanım ve personel giderleri için gereken muazzam paraların merkezi bir vergi sistemi olmadan toplanabilmesi mümkün değildi.
  
  1670’li yıllarda, louis xiv’ün mutlak monarşi fransa’sı tüm görkemiyle dünya siyasetine girdi. louis’nin efsanevi maliye bakanı jean baptiste colbert fransa’nın denizlerde güçlü bir donanması olmadığı sürece dünya politikasında yeterince söz sahibi olamayacağını biliyordu. ancak bir sorun vardı: fransa tarihinde daimi donanma bulundurma geleneğine sahip değildi, dolayısıyla yetişmiş bir denizci kaynağı yoktu. ancak colbert bu sorunu dahice çözdü. brest,toulon ve bordeaux gibi büyük limanlarda tersaneler ve donanma kışlaları inşa edildi. özellikle brötanya ve normandiya gibi denizci illere bazı vergi muafiyetleri karşılığı her yıl belli bir miktar gemiciyi donanmaya sağlamak görevi verildi. bu gemiciler kışlalarda yaşıyor ve üç yıl hizmetten sonra yetişmiş bir muharip denizci ihtiyatı olarak evlerine yollanıyorlardı. gemilerde ise, ilkbaşlarda felemenkli ustalar tarafından yapılan hollanda tipleri kullanılsa da yerli tasarımlar süratle gelişti. daha da önemlisi fransızlar gemi yapımını bilim devrimine uydurarak yeni bir çığır açtılar. o zamana kadar savaş gemisi yapımı büyük ölçüde usta-çırak ilişkisiyle yetişen yapımcılara dayanmış; yeni gemiler savaş tecrübelerine göre yapılan deneme-yanılma türünden değişiklerle gelişmişti. fransızlar bu durumu değiştirdi. artık bir tasarım hayata geçmeden önce detaylı bir modeli yapılıyor; amiraller ve gemi ustalarından oluşan kurullarda inceleniyor ve tasarımında mutabakata varılınca kızağa konuyordu. bu sayede fransız gemileri ingiliz ve felemenkli karşıtlarından çok daha dengeli, çok daha fazla levazım taşıyabilir ve yaşam koşulları daha yüksek hale geldiler. fransız gemilerinin bu tasarım üstünlüğnü yelken çağının sonuna kadar korumaları ve kendilerini genellikle bozguna uğratan ingilizler tarafından sıklıkla kopyalanmaları gerçekten ironiktir.
  
  ancak colbert’in gemicilik alanındaki en önemli yeniliği sınıflandırma sistemidir. getirdiği sistematizasyon ve standartlaşma yelken donanmalarının etkinliğini doruğuna yükseltti. sınıflandırma sistemi savaş gemilerinin, taşıdıkları top adedine göre yukarıdan aşağı sıralanmasına dayanıyordu. buna göre:
  
  1.sınıf : 80-100 top taşıyan,1500-2000 tonluk
  2.sınıf : 70-80 top taşıyan,1000-1500 tonluk
  3.sınıf : 60-70 top taşıyan,800-1000 tonluk
  4.sınıf : 40-60 top taşıyan,500-750 tonluk
  5.sınıf : 40’dan az toplu, değişik tonajlarda
  
  gemiler şeklinde düzenlenmişti. 1.sınıf, 100-120 arasında top taşıyan olağanüstü 1.sınıf adında bir alt bölümü de ihtiva ediyordu ki bunlar 2500 ton ağırlığında devasa amiral gemileriydi. pruva hattına ise ilk dört sınıf gemiler giriyordu; daha altı fazla güçsüzdü.
  
  yeni fransız filosu etkinliğini ingiltere’nin müttefiki olarak katıldığı 1672-74 3.anglo-felemenk savaşında ve 1688 darbesiyle 1692 arasında süren ingiliz taht savaşında kanıtladı. sınıflandırma sistemi hemen diğer uluslar tarafından da benimsendi. çağdaş anlamda donanma örgütü artık doğmuştu.
  
  18.yüzyıl, fransa ile ingiltere arasındaki dünya hakimiyeti rekabetinin sürekli artan bir tempoda tırmandığı ve nihayet napolyon ile doruğuna ulaştığı bir zaman dilimidir. bu müthiş kavgada baş rolü oynayan silah ise yelkenli savaş gemisidir. pruva hattı kalyonu bu yüzyıl boyunca sürekli bir evrimsel ilerleme yaşadı.gemilerin su altı kesimleri giderek daha denizci bir şekle girdi. topların sayıları ve kalibreleri yükseldi,borda atışı ağırlığı katlanarak arttı. artan tonajın hızı kesmesi,gemi boyunun arttırılması ve donanımın iyileştirilmesiyle dengelenmeye çalışıldı. 1750 yılına gelindiğinde yelken çağının klasik tipi olan 74 toplu gemi doğmuştu. 74 toplu kalyon ile daha ekonomik türevi olan 64 toplu kalyon savaş filolarının belkemiğini teşkil etti. yedi yıl savaşının bitiminde hizmette olan tipik bir 74’lüğün özellikleri şunlardı:
  
  ağırlık: 1643 ton
  uzunluk: 168 ayak
  genişlik: 46 ayak
  silahlar: 28 adet 32 librelik,28 adet 18 librelik,14 adet 9 librelik
  
  gelişen ve standartlaşan pruva hattı tasarımları sınıflandırma sisteminin yeniden gözden geçirilmesini gerektirdi. 1770 yılında ingiltere 1.bahriye lordu olan amiral george anson tarafından belirlenen sınıf sistemi şu şekildeydi:
  
  1.sınıf : 100 top ve yukarısı
  2.sınıf: 80 toplu ve 98 toplu tipler
  3.sınıf : 64 toplu ve 74 toplu tipler
  
  3.sınıf altındaki gemiler pruva hattından elenmişlerdi. zaten yeni ortaya çıkan fırkateyn bunların görevlerinin çoğunu üstlenecekti.
  
  1784 yılında, bahriyenin vauban’ı diye adlandırılan gemi yapımcısı jacques noel sané’nin fransa krallığı baş gemi ustası olmasıyla pruva hattı kalyonu evrminin son dönemecine girdi. sané tüm tipleri standartlaştırarak 4 adede indirdi. bunlar:
  
  120 toplu ile 110 toplu üç güverteli
  80 toplu ile 74 toplu iki güverteli tiplerdi.
  fransız devrimi ve napolyon savaşlarında fransız donanmasını bu 4 tip oluşturdu. ingilizler isteksizce de olsa fransız gemilerini kopyaladılar. savaş sonunda 64 toplu tip de pruva hattından elenmişti.
  
  pruva hattı kalyonu 1813 yılında ingiliz donanması başmüfettişi olan sir robert seppings’in reformları ile evriminin doruğuna ulaştı. seppings yüzyıllardan beri savaş gemilerinin baş sorunu olan sarkmaya nihai çözümü geliştirdi. yelkenli savaş gemileri boyları uzadıkça baş ve kıç kasaralarının oluşturduğu ağırlık yüzünden önden ve arkadan aşağı doğru "sarkarlardı". bu gemi boyunun bir noktadan sonra kısıtlanmasını zorunlu kılmıştı. seppings geminin gövdesinin iç alt kısımlarına boylu boyunca dikey dirsekler yerleştirerek gövdeyi kaskatı bir hale soktu. böylece ahşap savaş gemisi fizik kanunlarının elverdiği son kerteye dek uzatıldı ve top sayısı arttırıldı. çift güverteli pruva hattı gemisi şimdi 90 top taşıyan tek bir tipe dönüşmüştü. üç güverteliler ise 120 topta sabit kaldılar. diğer tüm tiplerin yapımı bırakıldı. napolyon savaşlarındaki tecrübeler savaş gemilerinin en zayıf noktalarının burunları ve kıçları olduğunu göstermişti. seppings eliptik kıç ve güçlendirilmiş burun ile bu zayıflıkları da giderdi. artık yelkenli savaş gemisi nihai şeklini bulmuştu. ne var ki insanlık artık yeni bir çağa girmişti: bu endüstri çağıydı. buhar gücü daha 1807’de denizde ilk kez başarıyla kullanılmıştı. 1822 yılında ise henri paixhans adında bir fransız generali düştüğü yerde patlayıp yangın çıkartan obüs topunu icad etti. makine ve obüs yelkenli ahşap geminin ölüm çanını çalmıştı. kırım savaşına dek iyice geliştirilen bu iki icad, sözkonusu savaşta ilk kez yaygın olarak kullanıldılar. 1853 yılında rus karadeniz filosu bir osmanlı fırkateyn filosunu sinop limanında yakaladı ve obüs toplarıyla üç saat içinde tamamen imha etti. ahşap gemi çağının geçtiği böylece görülmüş oldu. kırım savaşı sonunda gövdeleri demir zırhla kaplı ilk ganbotlar ^* yapıldı. savaşın bitiminde artık yelkenli ahşap savaş gemisinin filolarda yeri kalmamıştı.
  
  kaynaklar:
  
  the great sailing ships,kenneth giggal,chancellor press
  line of battle,robert gardiner,conway maritime press
  british napoleonic ship-of-the line,angus konstam,osprey publishing
  
  (bkz: hms victory)