plataia savaşı

• herodotos historiai dokuzuncu kitap kalliope'de anlatılan, kahramanı sparta kralı pausanias olan thermopylai savaşı, artemision savaşı ve salamis savaşı'nın devamı niteliğinde, yunanistan'ın pers egemenliği ve tehdidinden kurtulmasını sağlayan iö ağustos 479 tarihli pers-yunan savaşı. pers komutanı mardonios bu savaşta ölmüştür. olsun, onurlar kazanmak, tüm yunanistan'ı zaptetmek ve satraplığını haketmek onun büyük ülküsüydü, hayali uğruna didinmek ve yolunda ölmek de bir başarı ve sadakattır. savaşın yapıldığı yer plataia, platea diye de yazılabiliyor.
  
  sparta/lakedaimon atina elçilerini oldukça uzun süre ayak sürüyüp kazındırdıktan sonra, önce seçkin 5 bin hoplit, hemen peşinden 5 bin daha periek hoplit gönderiyor. bu savaşta atina birliklerinin başında aristeides adlı sağlam adam var (themistokles'in zıddı).
  
  mardonios atinalıları yanına çekemediğini görünce geri çekilmiş, fakat atina'yı bir de o yakmış, kale duvarı, ev, tapınak komamış, ardında yıkıntı tepecikleri bırakmış.
  
  pers süvarisinin generali masistios atı oklanıp kendisi de olympiodoros'un seçme atina bölğünce gözünden öldürülünce pers askeri dövünmüş yas tutmuş, yunan tarafı özgüven kazanıp dağ eteğinden su temini kolay olan plataia'ya inmiş. tesamenos yunanlılara, hegesistratos perslere asopos ırmağını aşmayıp savunmada kalmalarını kahince bildirmiş. bu durum iki taraf için de sinirli, gergin bekleyişle dolu 10 gün kadar demek. bekleyiş yunan savunmasının pekişmesine, yeni desteklerin gelmesine yarıyor.
  
  mardonios pharnakes oğlu artabazos'a danışmış. artabazos thebai surlarının gerisine çekilmeyi, peşinden diplomasi oyunlarına başvurmayı savunmuş. herodot bu general mardonios'tan daha kavrayışlıydı diyor. mardonios dikkafa, atılgan ve kabaymış. eli kolu bağlıymış gibi sabretmeye dayanamıyormuş. pers ordusu yunanistan'da mahvolacak diye orakl duydular mı soruşturuyor. ya duymamışlar ya bela almamak için susuyorlar. o açıklıyor orakli: "persler delphoi tapınağını yağma edecekler ve bu yağmadan sonra bire kadar kırılacaklardır." o halde tapınağa girmeyelim, yağmalamayalım diyor. bu aynı zamanda yarın saldırıya geçelim demek. (herodotos'a göre o yanlış orakli biliyor.) sabah başlayacak olan saldırıyı gece yarısı mardonios'un elçisi makedonia kralı amyntas oğlu alexandros pausanias ve kurmaylarına uçuruyor, ötüyor.
  
  pausanias perslerin karşısına maraton savaşından onların nasıl savaştığını bilen atinalıları koyuyor, spartalıların thermopylai savaşından deneyimi var sanılacak, ama orada hepsi ölmüşlerdi, bilgi birikmemiş. hatta mardonios konuşlanışı bir daha değiştirince pausanias ona göre yeniden yer değişikliği yapmış. (sahaya yayılma ve orta alanda birbirini tartma hareketleri futbola benziyor.)
  
  heraion önünde perslerle tegealılar ile lakedaimonlular önce mızrak kalkana, en sonunda gögüs göğüse kapışmışler. aslında yunan kuvvetleri atinalıların harekat emriyle yer değiştirmeleri nedeniyle hep birlikte değiller. mardonios beyaz at üzerinde, pausanias here'ye yakarıyor, her iki taraf cesur ve cevval, yalnız persler göğüs göğüsede kusamlarının savunma silahlarına uygun olmayışı nedeniyle peşinzordalarmış. ağır hoplitlerin karşısında çıplak göğüsle kalmışlar. sonunda mardonios spartalı arimnestos tarafından öldürülünce persler dağılmış, lakedaimonlulara teslim olmuş. leonidas'ın öcü alınmıştı.
  
  taktiği ve önerisi farklı olan hoşnutsuz artabazos pers saflarındaki ilk çözülmelerden itibaren kendi birliklerini kaçışa, tam gaz phokis ve hellespontos'a çevirmiş. atinalılara ise boiotialılar uzun süre dayanmış; öteki müttefik yunanlılar çabuk saf değiştirmiş. müttefik barbarlar bir varlık gösterememiş. pers süvarisi kaçış yolunu korumuş.
  
  yunan cephesi çok az kayıp vermiş. pers ordusu ise 40 bini kaçan hariç geride sadece 3 bin asker kalmış. mardonios'un çadırı yağma edilmiş. son hamlede agaç yapılı kalelerine çekilen persleri spartalılarla birlikte asıl atina cesaret ve inatçılığı içeriye dalarak alt edebilmiş. grup kahramanlığı herodot'a göre spartalılarda, birey kahramanlığı ise thermopylai savaşından sağ dönüp adı korkak aristodemos'a çıkan eski gazinin hakkıymış. canına tak etmiş, alın lekesini temizlemek için parlak bir ölüm arıyormuş. bu yüzden onuru hala şüpheliymiş. genel ordu harekat planına karşın bir türlü düşman önünden geri çekilmeye ikna edilemeyen spartalı amompharetos da kahraman. yakışıklı spartalı kallikrates ise oklanıp büyük savaştan önce öldüğüne yanarmış, bağıra bağıra gitmiş. öbür bir kahraman hakkında çeşitli efsaneler türeyen atina'dan dekelealı sophanes. pausanias mardonios'un vücudunu leonidas'ınki gibi kazıklamasını öneren aiginalı lampon'a kapılmaz hiç, onu kamptan sürer ve ganimet talanını yasaklar; öyleyken hilotların aldığı/soyduğu altınlar, gümüşler aigina'da bakır fiyatına kadar inmiş olsa gerek.
  
  eşzamanlı hatta aynı gün daha erken kazanılan zafer ise doğudaki anadolu'da mykale'deki mykale savaşı. komutanı sparta kralı leotykhidas, yendiği pers komutan tigranes.
• perslerin antik yunanistan'daki son tangosu. savaş başlığında spoiler vermek biraz tuhaf olacak ama beyaz perdeden örnek vereceğim için kendimi zorunlu hissettim.
  
  --- spoiler ---
  
  300 filmi sonunda bir sahne vardır. spartalı komutan "üç yüz tanemiz bunlara kök söktürdü, şimdi on bin kişi neler yapıyoruz görecekler" diyerek yunan ordusunu taarruza kaldırır. film de orada biter. sonrasında ne olduğunu yazar arkadaş üstte teferruatıyla yazmış. filmi sinemada izlediğimde, "ya hu sahne yarım kalmasın, azıcık da meydan muharebesi seyredelim" diye hayıflanmıştım. gerçi aynı sene polis filminde yarım kalmışlık hissinin katmerlisini yaşadım, o ayrı.
  
  --- spoiler ---